Юрый Траян. Кардынал-балет

У любой вялікай культурнай установе нашай краіны, ці то тэатр, галерэя, музей або філармонія, ёсць чалавек, чыя праца вельмі важная і напрамую ўплывае на якасць спектакляў, выставак або канцэртаў, але пры гэтым сам чалавек для шырокай публікі застаецца як бы ў цені. Нельга сказаць, што пра такіх людзей не ведаюць, наадварот, іх паважаюць за вопыт, творчы падыход, індывідуальны почырк у працы, але ўсё-ткі ў першую чаргу гледачы бачаць «выніковы прадукт». Яны дзівяцца якасці пастаноўкі, праўдападобнасці ігры акцёраў, зладжанасці аркестра, вывастранасці рухаў танцораў, цікавым сцэнаграфічным рашэнням і гэтак далей. Адзначаюць асобных салістаў, хваляць літаратурную аснову спектакля або кампазітарскае майстэрства музычных класікаў. Адным словам, у цэнтры ўвагі аказваюцца заўсёды тыя, хто выходзіць на сцэну. І многія гледачы нават не падазраюць, што ва ўсіх тэатрах ёсць той, хто практычна ў адзіночку настройвае для ідэальнай працы ўвесь гэты велізарны механізм мастацтва.

Падрыхтоўка да ўзыходжання

У Вялікім тэатры Беларусі таксама ёсць такі «шэры кардынал», які вось ужо паўстагоддзя спачатку ў адной відавочнай ролі, а потым у іншай, схаванай, служыць мастацтву сваёй краіны. Менавіта ён цяпер у  адказе за тое, каб кожны балет, які ставіцца ў Вялікім тэатры, быў не проста добрым, а станавіўся для ўсіх прыхільнікаў гэтага віду мастацтва значнай падзеяй. Гаворка, вядома, пра народнага артыста Беларусі Юрыя Траяна, які на цяперашні момант з’яўляецца галоўным балетмайстрам Вялікага тэатра. Шостага кастрычніка Юрый Траян, якога, безумоўна, можна назваць адным з галоўных сучасных культурных дзеячаў нашай краіны, адзначыў 70-гадовы юбілей. Рэдакцыя газеты «Літаратура і  мастацтва» вырашыла прасачыць за жыццёвым і творчым шляхам Юрыя Антонавіча, каб зразумець, якім чынам ён дасягнуў высокага ўзроўню прафесіяналізму і павагі як сярод калег, так і сярод прыхільнікаў мастацтва, але пры гэтым усё роўна як бы застаецца ў цені, імкнучыся добра рабіць сваю справу, не прыцягваючы ўвагі.

Ні адзін чалавек не нараджаецца адразу ж вялікім артыстам. Вядома, камусьці гэты шлях будзе прайсці прасцей, калі сям’я будучага акцёра або музыканта неяк звязана з культурнай сферай, але гэта толькі невялікі стартавы бонус — далей усё залежыць ад самога чалавека. Гэта заўсёды доўгая паласа перашкод, дзе патрабуецца шмат зацятай, самаадданай працы, якая дазваляе ў выніку дамагчыся поспеху. У гэтым плане кожны, хто вырашыў пайсці па шляху мастацтва, становіцца не толькі кавалём свайго шчасця (жудасная банальнасць), але яшчэ і альпіністам. Шлях да поспеху — заўсёды ўгару, дзе часам даводзіцца ўзбірацца па стромых схілах пры дапамозе адмысловага рыштунку, часам  — пераскокваць праз расколіны. Але найбольшых поспехаў звычайна дасягаюць тыя, хто метадычна выдзёўбвае ў схіле гары прыступкі, каб падняцца на вяршыню.

Перад выхадам на сцэну

Ім не даводзіцца шукаць абыходныя шляхі ці чакаць дапамогі — яны ідуць уласным шляхам, літаральна прабіваючыся граніт жыцця. Дзе трэба прайсці скрозь гару, там яны будуюць тунэль, дзе перасекчы бурную горную раку — мост. І  Юрый Траян — адзін з такіх.

Яго шлях у свет балетнага мастацтва пачаўся яшчэ ў дзяцінстве, бо мама будучага балетмайстра працавала касцюмерам у Вялікім тэатры. Юрый часта бываў там, меў зносіны з  калегамі маці, з іншымі дзецьмі закулісных работнікаў тэатра і артыстаў. Юрый Траян вырас у такім асяроддзі, дзе не захапіцца мастацтвам было немагчыма, бо дзіця заўсёды праяўляе вялікую цікавасць да таго, з чым сутыкаецца кожны дзень не па чыёйсьці ўказцы, а па ўласным жаданні ці па волі выпадку. Таму многія, з кім тады меў зносіны, сталі ў  выніку музыкантамі ў аркестры Вялікага тэатра, артыстамі балета, акцёрамі ці  ж касцюмерамі, работнікамі сцэны,  — адным словам, мала хто з тагачасных знаёмых будучага балетмайстра не выкарыстаў магчымасць далучыцца да вялікай справы мастацтва. Не змог ці не захацеў пазбегнуць творчага лёсу і сам Юрый Траян.

Спачатку ён быў проста адным з тых свавольнікаў, якія пастаянна перашкаджалі акцёрам і іншым работнікам бясконцымі пытаннямі тыпу, што ды як тут уладкавана. Але праз нейкі час заўважылі не проста імкненне хлопчыка даведацца нешта пра тэатр, але і жаданне непасрэдна пазнаёміцца з  тэатральным жыццём. Таму ён пачаў выконваць нязначныя дзіцячыя ролі, часам, па словах самога Юрыя Траяна, яму нават даручалі прамаўляць рэплікі са сцэны, але ў балет не пускалі. Магчыма, гэта і  стала прычынай таго, што ў вачах хлапчука балет і  танцоры былі ахутаны нейкай таямнічай смугой недасяжнага. Ён ім нават крыху зайздросціў, але зайздрасць гэтая была бялейшай за снег: для хлопца тады танцоры былі служкамі старажытнага, тайнага мастацтва, да якога могуць далучыцца толькі абраныя. Нядзіўна, што ў выніку для навучання і  далейшага далучэння да мастацтва Юрый Траян абраў Беларускае дзяржаўнае харэаграфічнае вучылішча.

20 гадоў у святле сафітаў

Далёка не ўсе, хто, пракладвае шлях да піку творчага Алімпу, адразу ж вырашаюць, што адзіным правільным рашэннем будзе самастойна прабівацца праз тоўшчу каменю, не звяртаючы ўвагі на існуючыя рэчышчы. Каму-небудзь, магчыма, прыйдзецца спачатку набіць мноства гузоў, караскаючыся і скачучы па камянях, якія скочваюцца ўніз адразу ж, як на іх наступіш. І Юрый Траян не стаў выключэннем з гэтай лагічнай заканамернасці. У нейкай ступені яго гісторыя вельмі моцна нагадвае класічны сюжэт спартыўнай драмы пра героя, які перамог усе цяжкасці і дамогся поспеху, нягледзячы на перашкоды, нават калі чыніў іх сабе сам.

Паступіў у харэаграфічнае вучылішча Юрый Траян без чыёй-небудзь дапамогі, праблем з гэтым асабліва не ўзнікала: упартасць і імкненне спазнаць мастацтва танца ўзялі сваё. Але на першых жа занятках, калі замест прыгожых па, на якія ён нагледзеўся яшчэ дзіцем у тэатры, яго прымусілі стаяць каля станка, будучы балетмайстар вырашыў, што гэта ўсё ж такі не для яго, і кінуў балет. Вядома ж, не назаўсёды, інакш бы гэты тэкст ніколі не з’явіўся, а Юрый Траян стаў бы адным з тых шматлікіх юнакоў і дзяўчат, якія, захапіўшыся знешняй прыгажосцю, не змаглі змірыцца з тым, што для дасягнення гэтай прыгажосці трэба шмат працаваць.

Амаль да вясны дырэктар харэаграфічнага вучылішча Клаўдзія Калітоўская ўгаворвала маму Юрыя Траяна вярнуць яго на заняткі, таму што ўбачыла ў гэтым юнаку патэнцыял. I мацi знайшла спосаб, не вельмі рамантычны, але ён спрацаваў ідэальна: паабяцала купіць ровар. Чым не класічны элемент спартыўнай драмы, калі самы таленавіты, напрыклад, ігрок футбольнай каманды, аказваецца адначасова і самым непаслухмяным? З Ленінградскага харэаграфічнага вучылішча, дзе Юрый Траян праходзіў стажыроўку, яго «папрасілі» за хуліганскія паводзіны: улез у бойку з-за дзяўчыны.

Ён нават не завяршыў навучальны год, адразу сабраў рэчы і  з’ехаў. Мабыць, не стрываў такога ўтылітарнага да сябе стаўлення. Усё ж такі артысты, на думку самога Юрыя Траяна, гэта заўсёды эгаісты і эгацэнтрысты, бо без гэтых якасцей немагчыма пастаянна самаўдасканальвацца, удзельнічаць у бясконцай гонцы з іншымі артыстамі за званне самага лепшага. Таму кожны выпадак праявы непавагі або недастатковай ласкі да творчай натуры — гэта таптанне самой сутнасці артыста, якая патрабуе быць яркай, незалежнай, патрабуе выходзіць за рамкі і  парушаць прыстойнасці, адным словам, ствараць уласны шлях, выдзёўбваць у гары поспеху тыя самыя прыступкі.

Пасля заканчэння Беларускага дзяржаўнага харэаграфічнага вучылішча ў 1968 годзе ён адразу ж ураганам уварваўся ў балетнае жыццё нашай краіны. І ўраган гэты быў магутны, уражлівы, бліскучы. Ён — першы выканаўца партый Хазэ («Кармэн-сюіта» Ж. Бізэ — Р. Шчадрына), Прынца («Шчаўкунчык» П. Чайкоўскага), Спартака («Спартак» А. Хачатурана), Паэта («Карміна Бурана» К. Орфа), Адама («Стварэнне свету» А. Пятрова), Тыля («Тыль Уленшпігель» Я. Глебава). Ён — той чалавек, які ўжо ў 21 год атрымаў званне заслужанага артыста Рэспублікі Беларусь, гэта значыць, паставіў рэкорд, які да гэтага моманту нікім не пабіты. Ён — артыст, які, нягледзячы на вельмі сур’ёзную траўму ахілава сухажылля, атрыманую ў 25 гадоў, усё адно вярнуўся на сцэну. Ён  — творца, які прыйшоў на змену старому пакаленню і  прыўнёс у беларускі балет неабходную энергію маладога, які бачыць у балеце не толькі спартыўнае спаборніцтва, але і прыгажосць сапраўднага мастацтва, што калісьці было для яго самога дзіўнай вабнай таямніцай.

Кароль балетнага закулісся

Але так пабудавана творчае жыццё, што артысты балета, як і спартсмены, у адносна раннім узросце вымушаны заканчваць сцэнічную дзейнасць. То-бок многія пасля ўзыходжання на вяршыню поспеху вымушаны, прабыўшы там зусім нядоўга, ізноў спускацца ўніз і сяліцца ў  мілых альпійскіх вёсачках каля падножжа, назіраючы за тым, як усё новыя і новыя маладыя таленты ідуць пакараць гару. І Юрый Траян не стаў выключэннем. Праз дваццаць гадоў паспяховай кар’еры ў якасці артыста балета, за якія ён паспеў зарабіць бясспрэчны аўтарытэт сярод сваіх калег, яму таксама давялося саступіць месца на вяршыні маладым. Магчыма, гэтая падзея засмуціла яго, але наўрад ці такі чалавек, як Юрый Траян, не разумеў, што рана ці позна гэты момант павінен быў надысці.

Замест таго, каб канчаткова і беспаваротна кінуць балет трэці, апошні, раз, ён вырашыў стаць правадніком, які дапамагае, навучае перад узыходжаннем да вяршыні. І з 1988 года Юрый Траян той, каго смела можна назваць шэрым кардыналам беларускага балета. Ён не знаходзіцца ў цэнтры ўвагі, аддаючы прэрагатыву публічнага жыцця і прадстаўніцтва Вялікага тэатра Беларусі ў медыяпрасторы іншым, але пры гэтым без яго адна з галоўных культурных устаноў нашай краіны не была б і на палову настолькі вядомай і  паважанай. Цяпер для новага пакалення гэта настаўнік, які мякка, але ўпэўнена накіроўвае на шляху да поспеху. Гэта выкладчык, у нейкай ступені духоўны настаўнік, які прачыняе загадкавы свет балета.

Для яго самога ў балеце ўжо няма таямніцы. Калі столькі гадоў працуеш спачатку артыстам, а потым выкладчыкам, калі столькі ведаеш пра жыццё закулісся, таямніца знікае. Але гэта не значыць, што прывабную таямніцу нельга ствараць для іншых. Менавіта гэтым зараз і займаецца Юрый Траян, некалі — вялікі танцор, сёння — легендарны шэры кардынал беларускага балета.

Цімур ВЫЧУЖАНІН

Фота БелТА