Змяняецца свет, мяняюцца і нашы адносіны з людзьмі, у тым ліку самымі блізкімі. Ці ствараюць інфармацыйныя тэхналогіі праблемы ў зносінах сучасных бабуль і дзядуль з унукамі? Чаму пажылым людзям важна асвойваць ІТ і ісці ў нагу з часам? Хто больш паспяхова навучае пажылых абыходжанню з камп’ютарам і гаджэтамі — іх аднагодкі або моладзь? Пра ўсё гэта наша размова з псіхолагам Таццянай ІЛЮКОВІЧ.
— Ёсць пункт гледжання: бабулі і дзядулі традыцыйна разумеюць унукаў лепш, чым бацькі. Ці згодныя вы з гэтым?
— Дзеці найбольш прывязаныя да тых, хто пра іх клапоціцца і забяспечвае выжыванне. Падвышаная трывожнасць, абыякавасць, недахоп увагі прыводзяць да канфліктаў, маніпуляцыям, шкодзяць зносінам дарослых з дзецьмі. Распаўсюджаная думка аб большым разуменні і прыхільнасці ўнукаў да бабуль-дзядуль тлумачыцца тым, што ў нашай культуры бацькі часта занадта занятыя, каб надаць дастаткова часу сынам і дочкам.
Камунікацыі бабуль-дзядуль і ўнукаў шмат у чым залежаць ад тых традыцый ва ўзаемаадносінах, якія закладваліся ў сям’і. Гэта вечная праблема. Калі паміж рознымі пакаленнямі ёсць павага, разуменне, спагада, добразычлівыя зносіны, сфармаваныя здаровыя сямейныя традыцыі, нярэдка менавіта бабулі і дзядулі перадаюць простыя правілы ўзаемадзеяння з светам. Сам па сабе факт нараджэння ўнукаў не азначае, што вы сталі бабуляй або дзядулем. Трэба прыкласці намаганні і «вырасціць» сябе для гэтай новай сацыяльнай ролі.
— Інфармацыйныя тэхналогіі, камп’ютарная культура, гаджэты, віртуальная рэальнасць, на ваш погляд, паглыбілі неразуменне паміж бабулямі-дзядулямі і ўнукамі?
— Унукамі ўпершыню можна абзавесціся ў 40–60 гадоў. Большасць людзей у гэтым узросце працуюць, яны ўцягнуты ў грамадскае жыццё, свабодна карыстаюцца гаджэтамі. Так што ў маладых бабуль і дзядуль рэдка ўзнікаюць канфлікты з унукамі з-за сваіх тэхналагічнага адставання і «дрымучасці». Тым, хто старэйшыя за 60, больш складана асвоіць інфармацыйныя тэхналогіі. З гадамі мозг забяспечваецца кіслародам не так актыўна, як раней. Калі карыстацца толькі багажом мінулых ведаў, новыя нейронавыя сувязі не ўтвараюцца. У выніку пагаршаюцца працэсы ўспрымання, мыслення, знікае цікавасць да жыцця, парушаецца сацыялізацыя, зніжаецца здольнасць да навучання. У пажылых і старых людзей нярэдка парушаецца праца нервовай сістэмы, гэта можа негатыўна адбіцца і на псіхічным здароўі. Яны становяцца больш асцярожнымі, эгацэнтрычнымі, кансерватыўнымі, ім складаней адаптавацца да свету, які хутка змяняецца. Новыя тэхналогіі часам выклікаюць у іх адчуванне ўласнай бездапаможнасці, зніжаюць самаацэнку і, як следства, вядуць да агрэсіі, адмаўлення прагрэсу. Безумоўна, усё гэта адбіваецца на якасці камунікацый з унукамі. Бабулі і дзядулі часта раздражняюцца, не разумеючы, чаму дзеці, падлеткі, моладзь столькі часу праводзяць, уткнуўшыся ў смартфон. Такія паводзіны не ўкладваюцца ў іх сталую карціну свету, прынцыпова адрозніваючыся ад іх вопыту. Ім складана часам зразумець, што гаджэты — яшчэ адзін інструмент пазнання свету, а інтэрнэт нярэдка кампенсуе ўнукам той дэфіцыт жывых зносін, які яны адчуваюць у рэальным жыцці.
— Гэта значыць, што зацікаўленыя ў захаванні добрых стасункаў з унукамі бабулі і дзядулі павінны прыкладаць намаганні і асвойваць інфармацыйныя тэхналогіі?
— Безумоўна. І не толькі па гэтай прычыне. Для прафілактыкі дэменцыі, захавання псіхічнага здароўя, паўнавартасных зносін мозгу абавязкова трэба даваць пастаянную кагнітыўную нагрузку: вывучаць новую мову, займацца творчасцю, асвойваць новыя прафесіі. Каб пажылым захацелася авалодаць новымі інфармацыйна-камунікатыўнымі тэхналогіямі, важна паказаць іх перавагі: як, не выходзячы з хаты, замовіць дастаўку прадуктаў ці лекаў, аплаціць камунальныя паслугі і г. д. Вельмі важная матывацыя для асваення гаджэтаў — навучыцца гаварыць з унукамі на адной мове, быць у курсе таго, якую інфармацыю яны спажываюць. Віртуальная рэальнасць нясе шэраг небяспек. Дзеці і падлеткі, напрыклад, любяць відэаблогі. Але сярод іх ёсць вельмі шкодныя (напрыклад, блогі-«забівы»), якія расхістваюць сацыяльныя ўстаноўкі, траўміруюць неакрэплую псіхіку. Прасунутым бабулям і дзядулям прасцей адсочваць, чым насычаюцца іх унукі; яны могуць разам абмеркаваць убачанае, растлумачыць, «што такое добра і што такое дрэнна», чаму варта верыць, а чаму — не. Варта цікавіцца гульнямі, у якія гуляюць унукі, сацсеткамі, месенджарамі, у якіх можна стварыць сямейны чат, іншымі магчымасцямі віртуальнай прасторы.
— Хто больш паспяхова навучае пажылых новаму — аднагодкі або ўнукі?
— На гэты конт ёсць розныя меркаванні. Шэраг спецыялістаў лічаць больш эфектыўным спосаб, калі роўны навучае роўнага. У еўрапейскіх універсітэтах трэцяга ўзросту выкладаюць пераважна аднагодкі пажылых «вучняў». Аргументы на карысць такога падыходу — прадстаўнікі аднаго пакалення лепш разумеюць адзін аднаго, паколькі ў іх агульны вопыт, каштоўнасці. Прасунутыя аднагодкі-настаўнікі — самі па сабе стымул для таго, каб верыць: узрост — не перашкода для авалодання новымі ведамі і навыкамі, пры жаданні ўсё атрымаецца. Але з іншага боку, у некаторых слухачоў побач з педагогам-аднагодкам уключаецца «унутраны крытык», які тармозіць навучанне. Часта самі пажылыя прызнаюцца, што аддаюць перавагу маладым: яны лепш тлумачаць, зараджаюць энергіяй, энтузіязмам, лягчэй ставяцца да памылак. Супраціву менш, а навучанне ідзе весялей і хутчэй.
— Якія асаблівасці адрозніваюць пакаленне сучасных унукаў? Што важна разумець пра іх, каб правільна, прадуктыўна выбудоўваць адносіны?
— Ёсць цікавая тэорыя пакаленняў, якую сфармулявалі ў пачатку 1990-х амерыканцы Уільям Штраўс і Ніл Хаў. Згодна з ёй, сучасныя ўнукі ставяцца да пакаленняў Y (інтэрнэт-пакаленне, міленіалы), Z (2000–2009) і Альфа (2010–2024).
Спынюся на пакаленні Альфа, на якое ў сілу ўзросту яшчэ можна ўплываць і дапамагаць гарманічна фармавацца. Альфа — гэта супер-дзеці: яны нараджаюцца з гаджэтамі ў руках, жывуць у лічбавым свеце. Дакладнай інфармацыі пра іх вельмі мала, але заўважана, што яны праяўляюць павышаную цікавасць да самаадукацыі, бяруць веды адусюль. Група беларускіх псіхолагаў на працягу трох гадоў назірала за дзецьмі малодшага школьнага ўзросту (6–10 гадоў), вывучала ўплыў лічбавых тэхналогій на іх паводзіны і ўяўленне пра сябе. Некаторыя адкрыцці апынуліся не вельмі прыемнымі. Напрыклад, мы выявілі, што ў дзяцей «правалы» ў фарміраванні сацыяльных адносін «Я + сям’я» і «Я + сябры». Падобна на тое, што ім хочацца паўней адчуваць сябе сынамі і дочкамі, атрымліваць і дарыць іншым больш клопату, увагі, удзелу. У адказах дзяцей адчуваецца прыхаваная туга па глыбокіх адносінах з бацькамі. І хоць у нашай культуры сям’я — вялікая каштоўнасць, у дзяцей чамусьці не фармуецца яснага ўяўлення, як быць сынам або дачкой, сястрой ці братам, унукам або ўнучкай. Ясна, што адносіны «чалавек — машына», «чалавек — тэхніка» развіваюцца больш імкліва, чым «чалавек — чалавек».
— Які вывад з гэтага павінны зрабіць дарослыя? Чаму трэба надаць асаблівую ўвагу, каб пакаленне Альфа стала не толькі разумным, але яшчэ і добрым і шчаслівым?
— Сям’я важней гаджэтаў, а сапраўдны, рэальны сябар — важней віртуальнага. Трэба больш актыўна прапагандаваць сямейныя, агульначалавечыя каштоўнасці. Перш за ўсё, гэта місія бацькоў. Але і бабулі з дзядулямі — выдатныя памочнікі і настаўнікі. Непадробную ўвагу да сваякоў і сяброў, цікавасць, клопат пра іх, уменне канструктыўна вырашаць канфлікты і не разрываць адносіны, радавацца і гараваць як у адзіноце, так і разам з іншымі — гэта вельмі важныя ўрокі, якія могуць і павінны падаць Альфа-пакаленню члены сям’і.
Абавязкова трэба арганізоўваць з імі гульні, у якіх патрабуюцца рэальныя веды, уменні, навыкі. Можна арганізаваць спаборніцтва з прызамі, узнагародай, лёгка навучыць дзіцяці гатаваць, майстраваць, прыбіраць. Падчас гульняў, сумеснай дзейнасці бабулі, дзядулі збліжаюцца з унукамі, лепш разумеюць адзін аднаго. Сучасных дзяцей і падлеткаў трэба часцей вывозіць на прыроду. Нават малых важна браць з сабой на пікнікі, у госці, каб з ранняга дзяцінства дзеці насычаліся эмацыйнымі ўражаннямі, атрымлівалі разнастайны сэнсарны і сацыяльны вопыт. Спевы птушак, подых ветру, водар кветак, смак ягад, сарваных у лесе, сумеснае чаяванне ў садзе са смехам і жартамі — усё гэта неабходна для паўнавартаснага развіцця дзяцей.
— Заходнія бабулі часта занятыя сваім жыццём, не прысвячаюць столькі часу ўнукам, як нашы. Гэта тлумачыцца розніцай менталітэту, традыцый, культур або мы проста некалькі адстаём ад іх у агульным развіцці міжасобасных, сямейных адносін?
— На мой погляд, у нас розныя культурныя традыцыі. Наша грамадства псіхалагічна менш спелае, чым заходняе. Сталасць мяркуе разуменне: іншы чалавек мае права распараджацца жыццём па сваім меркаванні. На Захадзе значна вялікая ступень і асобаснай свабоды, і адказнасці за сябе, за свае ўчынкі. У нашай культуры да дарослых нярэдка ставяцца як да падлеткаў, якіх трэба даглядаць і апекаваць. Гэты звышкантроль пранізвае ўсе бакі нашага быцця, у тым ліку сямейныя адносіны. Многія бацькі псіхалагічна няспелыя, і таму да выхавання ўнукаў актыўна падключаецца адказнае пакаленне бабуль-дзядуль. А як інакш — гэта ж дзеці іх дзяцей!
З-за гэтага нашым бабулям (часцяком менавіта ім як больш актыўным) часта не хапае часу на сябе. Думаю, паступова мы паспеем да заходняй мадэлі адносін, але для гэтага трэба прайсці праз нарматыўныя крызісы.
А ў нас, на жаль, вельмі шмат яшчэ і ненарматыўных крызісаў, якія адкідваюць нацыю на шляху сталення на былыя, раннія стадыі, калі мы вымушаныя клапаціцца аб бяспецы — базавай умове, з якой пачынаецца сталенне. Было б менш знешніх узрушэнняў, мы б змяніліся хутчэй, менш бы апекавалі дзяцей і ўнукаў, не навязвалі б ім свае ўяўленні і ўстаноўкі, давалі б больш свабоды.
Гутарыла Вольга ПАКЛОНСКАЯ
Друкуецца ў часопісе «Алеся»
А разам з імі навучанне, сацпакет і нават жыллё.
Беларусь — адзін з сусветных лідараў у галіне здабычы і глыбокай перапрацоўкі торфу.
«Мы зацікаўлены, каб да нас прыязджалі».
