Яна Нікіфарава. Стэнаграмы ўнутраных размоў

Напэўна, усе, хто пачынае пісаць вершы ў сямнаццаць гадоў, свядома ці падсвядома выкарыстоўваюць тэксты як прастору для самадаследавання, шлях да самаразумення і ўсталявання самагармоніі. Але каб прызнацца ў гэтым сабе і тым больш адкрыта заявіць чытачам, трэба мець значны ўзровень смеласці, самаўпэўненасці і шчырасці.

Янка Каліноўскі, па сведчаннях відавочцаў, адзін з любімых паэтаў-ліцэістаў БДУ, які запамінаецца змрочнай і максімалісцкай эстэтыкай і незлічонымі згадкамі гурта Joy Division. Кніга, выдадзеная аўтарам у 2020 годзе («Галіяфы»), «зрывае маскі», паказваючы калі не сапраўдны твар (пандэмія — выконвайце масачны рэжым), то прынамсі сапраўднае імя творцы. Яна Нікіфарава адкрыта рэфлексуе, пачынаючы ўжо з вокладкі, назва на якой — «Пяць стадый прыняцця Яны Н.». На першай старонцы пазначана прысвячэнне — Янку Каліноўскаму. Таму непазбежна ўзнікае падазрэнне: у кнізе пісьменніца развітваецца са сваім гульнявым іміджам і ступае на шлях таго, каб «быць, а не здавацца». Насамрэч пазбаўленне ад юнацкага псеўданіма можа быць вельмі важным этапам, чымсьці кшталту ініцыяцыі для маладога творцы. Ідэя зрабіць з гэтага працэсу кнігу вельмі захапляльная.

Адмаўленне. Згубленасць. Тут чытача сустракае стары-добры Янка Каліноўскі з тым, што аўтарка крыху пазней з нейкай іроніяй абазначыць як «эстэтыку дэкадансу». Цыгарэты і таннае піва, універсам «Цэнтральны», дэпрэсіўная музыка, асалода ад уласнай згубленасці ў жыцці... Аўтарка ўкладае ўсю моц юнацкага максімалізму і  ў тыповыя формулы накшталт «бясконцага лета» і «абдымкаў з цыгарэткавым пахам», і ў элегантнае жангліраванне святым і побытавым: «Універсам “Цэнтральны” запрашае на Тайную Вячэру».

Рубленыя, урывачныя радкі і рыфмы, якія ўзнікаюць абсалютна нечакана, быццам выпадкова, адпавядаюць эстэтыцы.

Злосць. Разбітасць. Оптыкай для апісання гэтай стадыі аўтарка выбірае самазнішчэнне. Тут яна размаўляе пра яго вельмі канкрэтна і разнастайна: ніколі не спаць, узяць на сябе ўвесь боль, ісці па разбітым шкле, зрывацца на крык — вершы вельмі дынамічныя, фіксуюць моманты моцных і вялікіх выбухаў энергіі. Але іх зноў хочацца назваць максімалісцкімі. Тут першы і далёка не апошні раз чытач зноў натыкаецца на ўлюбёны аўтаркай Joy Division і ўпершыню бачыць слова «каханне». Гэты верш — «Самазнішчэнне як вечаровае хобі» — насамрэч вельмі важны і шматзначны ў кантэксце кнігі. Без яго можна было б прачытаць радкі «...пакінь куток для майго кахання — твае самазнішчэнне і катаванне забіваюць м я н е» як сапраўды прысвячэнне каханаму чалавеку. Але ўлічваючы «пераходныя» матывы кнігі, здаецца, што гэта размова са сваім альтэр эга, спроба выйсці з межаў «эстэтыкі дэкадансу», знайсці паразуменне з сабой. Тут жа, у частцы «Злосць», нечакана ўзнікае верш пра беларускую мову.

«Мова! Як сонца маё беларускае…»

а ў рэшце рэшт

колькасць ясных дзён у Беларусі

складае дваццаць пяць або трыццаць на год.

У вершах тут неаднойчы паўтораны матывы слепаты, сну, болю і катаванняў  — быццам розныя спосабы пераадолець злосць. І тут жа становіцца зразумела, што кніга не будзе цалкам прысвечана самарэфлексіям.

Гандаль. Абмен. Сама будова тэкстаў адпавядае назве. Нешта ўвесь час замяняецца на супрацьлеглае — боль, каб схаваць усе астатнія пачуцці: слабасць і пяшчота замест моцы і жорсткасці, каханне замест гонару, «я цярпець не магу паэзію/я бясконца люблю паэзію». Частка пачынаецца тэкстам пра тое, што «боль — найвышэйшая ступень дасканаласці», і імкненнем ачысціць боль ад усіх астатніх непатрэбных пачуццяў. Апошні верш — паэзія літаральна запаўняе сабой кожнае адчуванне ў жыцці. Хочацца ўспрыняць гэтую кампазіцыйна ўтвораную дыхатамію як шлях ад аднаго спосабу перажывання да іншага. Самазнішчэнне, якім была напоўнена частка «Злосць», тут пераходзіць у менш траўматычныя практыкі. Магчыма, у гераіні атрымалася дамовіцца?

Дэпрэсія. Адзінота. Сувязі паміж часткамі ўсталёўваюцца адразу. Папярэдняя заканчвалася паэзіяй, якая запаўняе прастору, гэтая пачынаецца поглядам на сябе звонку і асэнсаваннем страты ўласнага голасу.

мне кажуць не закідваць вершы,

а я сяджу, сумна ўсміхаюся і думаю:

а я іх даўно закінула;

за кніжкі Брэдбэры, По і Лаўкрафта,

 за кружэлкі Джой Дзівіжн і ГрОба,

я пасялілася ў змрочных постпанкаўскіх вобразах;

вочы замазала гатычнай падводкаю,

шыю задушыла скураным ашыйнікам,

вусны замоўклі пад цёмнай памадаю,

за мяне даўно кажуць Кёртыс, Мёрфі, Сміт ды Морысі,

я забыла, як гучыць мой голас.           

Расставанне ў кнігах, музыцы, у тым, што ты выкарыстоўваеш, каб хавацца і  бегчы ад рэчаіснасці, перафарбоўвае ў  свае колеры і адбірае першапачатковы. Гераіня глядзіць на навакольны свет і не бачыць нічога знаёмага, блізкага, адзінота вяртае да музыкі і кніг. Дэпрэсія  — сапраўды замкнёнае кола, і не ў кожнага ёсць магчымасць зафіксаваць яе развіццё ў вершах.

Прыняцце. Сонца. Навокал становіцца святлей, і цяпер можна разгледзець і горад, і людзей, і шнары на сваіх руках. Адзін з вершаў гучыць як паўіранічная замова на паспяховасць новага шансу, дадзенага жыццю.

І сляза па шчацэ не пакоціцца,

і ўсмешка на твары

з’явіцца,

І пад рукавом шнары

не прытояцца,      

і колькасць іх на запясці

не зменіцца,

і да жанру «шчасце»

паэты звернуцца,

паблажліва ўсміхнуўшыся

«эстэтыцы дэкадансу»;

Пасля яго вершы насамрэч адкрываюцца шчасцю, каханню, цікавасці, вострае адчуванне адасобленасці згладжваецца. І, здавалася б, працэс завершаны. Але перадапошні верш, пачаты ледзь не з пастаральнай карціны, заканчваецца пажарам, а апошнім тэкстам у зборніку стаіць «i’m Jim Morrison and i’m dead». Такое кампазіцыйнае рашэнне ўскладняе ўражанні ад зборніка. Як гэта счытаць: працэс прыняцця сарваўся? Або апошні тэкст — канчатковае развітанне з Янкам Каліноўскім?

Увесь зборнік праз выбар кампазіцыі непазбежна чытаецца як адна працяглая гісторыя, разбітая на ступені. Але канчатковы вынік працэсу, што разгортваўся ў «Пяці стадыях прыняцця Яны  Н.», мы дакладна ўбачым толькі па наступных працах аўтаркі. Нягледзячы на імя на вокладцы, у гэтай кнізе было яшчэ вельмі шмат Янкі Каліноўскага і да канца не зразумела: ці знікне ён, ці трансфармуецца ў нешта, ці стануць вершы Яны Нікіфаравай непадобнымі да тэкстаў Янкі Каліноўскага? Тым больш прычын чакаць наступнай кнігі.

Дар’я СМІРНОВА