Максім Замшаў: Мне здаецца, уся літаратура ўжо даўно стала аматарскай...

Міжнародная кніжная выстаўка-кірмаш чарговы раз прыцягвае ўвагу не толькі чытачоў і кнігавыдаўцоў, але і збірае на сімпозіум літаратараў «Пісьменнік і час». Максім Замшаў, галоўны рэдактар «Литературной газеты», у мерапрыемстве ўдзельнічае не ўпершыню. Ён падзяліўся з карэспандэнтам «ЛіМа» думкамі аб камунікацыі і літаратурным працэсе ў часы інтэрнэту.

— Як лічыце, наколькі наогул для пісьменніка важная камунікацыя з калегамі?

— Яна ўплывае на кожнага па-рознаму, бо камусьці трэба больш людской энергіі, каб падсілкоўвацца эмоцыямі, жыццёвым і творчым вопытам, камусьці — менш. У цэлым, мяркую, для таго, каб развіваўся літаратурны працэс і яркія асобы ўнутры яго, важнае асяроддзе. У вежы са слановай косткі, як правіла, нічога не ствараецца. За рэдкім выключэннем. Цяжка ўявіць літаратуру зусім адарванай ад рэальнасці, а камунікацыя з іншымі пісьменнікамі — першы крок для творцы ў рэальнасць. Таму гэта вельмі важна. Шкада, што ў пандэмію стала складана праводзіць мерапрыемствы афлайн, таму што ніякі анлайн гэтага не заменіць. Трэба бачыць жывыя вочы чалавека, а не экран. Толькі тады ўсталюецца кантакт. Таму анлайн — часовая мера, каб не губляць цыклічнасць літаратурных мерапрыемстваў. Форум «Пісьменнік і час», які кожны год праходзіць адначасова з выстаўкай, куды таксама прыязджаюць літаратары, робіць Мінск на некалькі дзён літаратурнай сталіцай калі не свету, то, ва ўсякім выпадку, Еўропы. Гэта карысна не столькі для творчасці — што на яе ўплывае, да канца зразумець нельга, — колькі для стварэння пісьменніцкага адзінства, важнага для таго, каб голас пісьменніка быў пачуты ў нашым свеце, што, па вялікім рахунку, коціцца ў прорву.

— А як уплывае тое, што гэтая камунікацыя інтэрнацыянальная?

— Калі збіраюцца паэты, пісьменнікі з рознымі роднымі мовамі, самы дрэнны варыянт — яны нап’юцца разам. У любым выпадку гэта будзе дружба і любоў. А калі збіраюцца эканамісты, палітыкі, пасля могуць пачацца санкцыі, войны і іншыя непрыемныя працэсы. Вядома, ім таксама трэба збірацца, але момант, калі пісьменнікі не іграюць ролю скрыпак у не вельмі ахайных гульнях сваіх урадаў, а жывуць у больш высокай сферы, размаўляючы адзін з адным, — гэта ідэальны варыянт, хоць і не заўсёды магчымы. Мне часта даводзіцца бываць на падобных мерапрыемствах у розных краінах, і часта назіраю, што на камунікацыю пісьменнікаў з краін, паміж якімі могуць быць не вельмі добрыя палітычныя адносіны, гэты фактар ніяк не ўплывае. А калі хтосьці спрабуе ўзняць падобныя тэмы, то не знаходзіць падтрымкі. Мы ў «Литературной газете» таксама не звяртаем на гэта ўвагі і публікуем творы розных аўтараў. Цяпер пачалася і, я думаю, разаўецца публікацыя паэтаў украінскага расстрэльнага адраджэння. З беларускай я перакладаў санеты Янкі Купалы. Моўная разнастайнасць мне ўяўляецца важнай.

— У «Литературной газете» ёсць раздзелы «Грамадства» і «Палітыка». Ці дапамагае гэта выданню быць цікавым для чытачоў?

— Гэта вялікая федэральная газета. Ёсць выданні чыста літаратурныя. Наш профіль нашмат шырэйшы — пляцоўка, дзе інтэлігенцыя выказвае свае думкі па ўсіх існуючых у грамадстве вострых тэмах. І такой яна была заўсёды. Не чыста літаратурнай — з часоў Пушкіна і Дэльвіга, якія яе стваралі ў 1830-м. Летась мы адзначылі 190 гадоў.

— Як падзел на часопісную і аматарскую літаратуру ўплывае на працэс?

— Мне здаецца, уся літаратура ўжо даўно стала аматарскай. І гэта ўстаноўкі рынку, у якім складана пакінуць прафесійныя правы. Таму што каштоўнасцю з’яўляецца не якасць тэксту, а яго прадавальнасць, якая не заўсёды спалучаецца з якасцю. Аматарская і прафесійная літаратура — на самай справе падзел вельмі зыбкі. Пытанне не ў тым, што хто-небудзь што-небудзь напісаў і атрымалася дрэнна, а ў тым, што страчваецца чытацкі густ. Група людзей, якая валодае добрым элітарным густам, досыць малая, каб быць рэпрэзентатыўнай і на нешта ўплываць. Ёсць яшчэ падзел па ідэалагічных лагерах, на жаль, які таксама ўплывае на ацэнку творчасці.

Хто б што ні пісаў, гэта ўсё агульная літаратурная каша. І ў наш час, калі можна што заўгодна выкласці ў інтэрнэт і на чым заўгодна накруціць лайкі, межы некалькі размыліся. Але я не бачу ў гэтым нешта дрэннае — проста перыяд такі. Раней дзяўчатам у альбомы пісалі, цяпер выкладваюць на сайт.

Інтэрнэт, лічу, наогул зло. Вядома, зручна для камунікацыі. Але ў ім часта перамагае зло. Гэта можа прагучаць дзіўна, бо ён — усяго толькі сродак, пляцоўка. Але там ёсць механізмы, якія не дазваляюць добрым ідэям і праектам набіраць столькі праглядаў, колькі набіраюць усялякія дэбільныя мульцікі.

— Некалькі гадоў таму ў інтэрв’ю вы казалі, што паэзія перажывае ўсплёск, нягледзячы на няўвагу выдаўцоў. Ці лічыце вы так сёння? Ці адлюстроўваецца гэта неяк на літаратурных выданнях?

— У літаратурных выданнях паэзіі, дзякуй богу, друкуецца шмат. Усплёск — справа не аднаго года, натуральна, што ён працягваецца. Тэксты застаюцца. Маё меркаванне не змянілася, але я пачаў заўважаць у маладых паэтах абсалютна фатальнае нежаданне ведаць, што было да іх. Яны не становяцца менш таленавітымі, але гэта іх, несумненна, псуе. Перш чым назваць сябе паэтам, трэба праглынуць усю рускую паэзію і, пажадана, часткова сусветную. Будзе дзіўна, калі цяпер нейкі вынаходнік запатэнтуе ровар. Калі пішаш вершы, нічога не прачытаўшы, ты патэнтуеш ровар. Я не пра ўсіх, але заўважаю, што многія не жадаюць чытаць паэзію, лічачы яе старамоднай, ці проста элементарна не ведаюць, што чытаць. Гэта таксама адбываецца з-за інтэрнэту. Зыходзячы з папяровых кніг у электроніку, людзі страцілі поўную арыентацыю ў тым, якія імёны маюць значэнне. Калі ўзяць кнігавыданне да 2000 года, бачым, што адкрытую лухту не выдавалі, па меншай меры ў сектары мастацкай літаратуры, паэзіі. А калі чалавек проста зойдзе ў інтэрнэт, што ён там знойдзе? Побач стаяць вершы Ахматавай і нейкага Пупкіна! Сайты ўладкаваны хаатычна, да таго ж утрымліваюць шмат факталагічных памылак.

У нас у газеце быў выпадак. Мы дапусцілі фатальную памылку. Рабілі матэрыял, звязаны з юбілеем Міхаіла Луконіна, ён нарадзіўся ў 1918 годзе. На першай паласе далі яго верш, добры, любоўны, з такім мужчынскім надрывам, з пачуццём страты. Узялі з інтэрнэту, натуральна, няма ж часу шукаць па кнігах: газета — справа даволі хуткая. І там стаяла дата — 1931 год, і ніхто не звярнуў на яе ўвагі. А чалавеку ў 1931-м было 13—14 гадоў, натуральна, што верш з пачуццём мужчынскай страты не мог быць тады напісаны. Аказалася, тэкст 1951 года.

Увогуле, усім маладым паэтам магу сказаць адно — кнігарня і бібліятэка павінны быць месцамі больш частага знаходжання, чым піўныя і рэстараны. Крыху пазней можна сумяшчаць.

— У вас ёсць нейкі канкрэтны спіс для чытання?

— Ён вельмі вялікі, калі я зараз пачну пералічваць, то не скончу да вечара. Трэба проста любіць паэзію. Тады ты сам паступова будзеш выцягваць гэтыя саломінкі. Напэўна, не варта пачынаць з Пушкіна і Лермантава, таму што зразумець іх веліч і прыгажосць можна ўжо толькі будучы чалавекам адукаваным. Маё пакаленне зачытвалася срэбным стагоддзем. Там таксама не ўсё ідэальна, таксама шмат шалупіння ўсякага, але Блок, Андрэй Белы, Бальмонт, Ахматава, Цвятаева, Ясенін, Маякоўскі — гэта трэба праглынуць, гэта імёны велізарнай велічыні. У той жа час пісалі іншыя аўтары-паэты эміграцыі: Паплаўскі, Садоўскі, Церапіяна, Оцуп, ёсць у Адоеўцавай добрыя вершы, Георгій Іванаў — вялікі паэт. Потым, несумненна, важныя паэты, якія жылі ў СССР, але не пісалі сацыялістычную лабуду. Я нават не кажу пра шасцідзясятнікаў, пра іх і так усе ведаюць, але былі такія імёны, як Левітанскі, Слуцкі, Самойлаў, Кузняцоў, Рубцоў, Перадрэеў. Гэта велізарныя асобы, іх трэба прачытаць, каб зразумець, як развівалася паэзія. З іншага боку, буйная гісторыя — гэта ленінградская школа. Не толькі Бродскі, але і Уфлянд, Найман, Рэйн. Не кажучы ўжо пра тое, колькі цікавых паэтаў працуюць цяпер. Але гэта лягчэй, знайсці можна ў часопіснай зале, разгортваючы свежыя нумары аўтарытэтных часопісаў, такіх як «Наш современник», «Знамя». Усё-ткі часопісы імкнуцца адабраць паэзію па гусце, а не камерцыйнай каштоўнасці. Каго цяпер выдаюць? Песеннікаў і тых, хто раскруціўся ў сацсетках. Я ў гэта не гуляю, у мяне нават старонак нідзе няма. Я не магу жыць у гэтым, мне проста нецікава. Ды і адбірае шмат часу, а мне трэба пісаць вялікую прозу, рэдагаваць газету, глядзець карціны, чытаць... Мне і так не хапае часу ў сутках, каб рабіць усё, што хачу. Часам мне ставяць гэта ў папрок. Даўлатаў, калі жыў у Нью-Ёрку і ў яго не было машыны, казаў: «Няхай усе думаюць, што там жыве Даўлатаў, у якога няма машыны». Дык вось, хай думаюць, што Замшаў не вядзе старонкі ў сацсетках.

— Як вы ацэньваеце ўзровень тэкстаў беларусаў у параўнанні з тымі, што друкуюцца ў вас і вашых калег?

— Беларуская літаратура ж дзеліцца на тых, хто піша па-руску і хто — па-беларуску. Другое мне не так проста ацаніць, усё ж такі пераклад мае значэнне. Думаю, вартых аўтараў вельмі шмат. І мы ў «Литературной газете» імкнёмся друкаваць цікавых паэтаў усіх пакаленняў. Таму лічу, што беларусы цалкам канкурэнтаздольныя.

— Наколькі заўважны на беларускіх тэкстах уплыў нацыянальнай і знешніх традыцый?

— Я ўпэўнены, што літаратар павінен развівацца гарманічна. На яго не можа ўплываць нейкая адна культура, уласная. Тады ўзнікае квасны патрыятызм. Дзе нацыянальнае, дзе агульнае — вельмі тонкая для любой культуры тэма. Вядома, нельга даводзіць да агульнага нацыянальныя традыцыі, але ўсё роўна ёсць вельмі моцная еўрапейская эстэтычная страта, без якой развіццё людзей, што жывуць блізка да Еўропы, немагчыма. Мне цікавы чалавек, калі ён з’яўляецца эклектычнай велічынёй па суме ўплываў. Я не лічу, што беларускім аўтарам варта арыентавацца толькі на славянамоўную эстэтыку. Сёння мацнейшы той аўтар, які ведае больш і свядома выбірае для сябе прыёмы. Хоць нельга быць другасным. Трэба шукаць сваё. Гэта самае балючае і пакутлівае ў літаратуры. Прысутнасць чалавека ў паэзіі дае ёй афарбоўку, што робіць яе індывідуальнай, а не сума прыёмаў і ўплываў.

— У чым вы бачыце адрозненні паміж рускім і беларускім літаратурнымі працэсамі?

— Я ўвогуле лічу, што літаратурны працэс агульны ў свеце. Ёсць пісьменнік, чысты ліст, і потым на лісце атрымліваецца тэкст. Гэта ва ўсім свеце аднолькава. Іншая справа, што ёсць розныя асаблівасці ўзаемадзеяння пісьменніка з выдаўцом, з дзяржавай. Мне здаецца, нейкае ўзаемадзеянне паміж пісьменнікамі і дзяржаўнымі інстытутамі больш адладжана, хоць не ведаю, наколькі яно задавальняе абодва бакі. Расія — краіна вялікая, пісьменнікаў шмат, шмат аб’яднанняў, эстэтычных поглядаў, гэта збольшага перашкаджае наладзіць правільны дыялог. Але літаральна нядаўна створана асацыяцыя выдаўцоў і пісьменнікаў, яе мэта — праца па вызначэнні нейкага сацыяльнага статусу пісьменніка, стварэнне прававой абароны. Таму што кнігавыданне і самі літаратары наўпрост залежаць ад продажаў кніг, з чым у Расіі цяпер даволі сумная сітуацыя. І яна патрабуе, прынамсі, размовы паміж пісьменніцкай супольнасцю і дзяржаўнымі інстытутамі аб магчымасці вырашэння.

Гутарыла Дар’я СМІРНОВА

Друкуецца ў газеце «Літаратура і мастацтва»