Калабаранты. Якой была цана адраджэння ў перыяд нямецкай акупацыі

Дзяржаўны архіў Расійскай Федэрацыі. Тут захоўваюцца справы «Асобай папкі», найвышэйшай ступені сакрэтнасці, якія складаюць фонд Р-9401с/ч. У іх — дакументы, што накіроўваліся НКУС — МУС СССР на імя Сталіна і вышэйшых службовых асоб дзяржавы, сярод якіх знаходзяцца запіскі, данясенні, у тым ліку і пра тое, што адбывалася на тэрыторыі Беларусі ў перыяд нямецкай акупацыі. Пра гэта — у адной з іх за подпісам Л. П. Берыі.

Уласнаручныя паказанні

Сталіну, Молатаву, Антонаву. Зусім сакрэтна.

«Аб стварэнні немцамі, а таксама польскімі і беларускімі нацыяналістамі ў акупаваных раёнах Беларусі воінскіх і паўстанцкіх фарміраванняў для барацьбы з партызанамі і аказання супраціўлення наступаючым часцям Чырвонай Арміі». (Спр. 65. Арк. 271—274). У запісцы не толькі падрабязна аб фарміраваннях, іх колькасці і лідарах, але і аб структуры, мэтах і задачах. «Цэнтральны штаб «Краёвай абароны» падпарадкоўваецца Беларускай цэнтральнай радзе на чале са старшынёй Астроўскім і генеральнаму камісару Беларусі... немцамі фарміруюцца польскія і беларускія атрады «СД». ...Пры нямецкіх камендатурах створаны баявыя роты, якія нясуць паліцэйскую службу. На баявыя роты ўскладзены таксама задачы па выяўленні сем'яў партызанаў, адпраўцы насельніцтва ў Германію, падпале вёсак і іншых рэпрэсіях над мірным насельніцтвам».

Як гэта працавала на справе, ужо ў дакументах архіва КДБ Беларусі, у прыватнасці, матэрыялах допытаў К. Б. Езавітава, на момант арышту — кіраўніка ваеннага аддзела Беларускай цэнтральнай рады ў Берліне, арганізатара беларускіх нацыянальных легіёнаў для барацьбы з Чырвонай Арміяй, Усевалада Родзькі, бургамістра Віцебска з першых дзён яго акупацыі немцамі, іншых дзеячаў «беларускага нацыянальнага» руху, якіх СМЕРШ пасля вызвалення рэспублікі вылоўліваў каго ў Германіі, каго ў Чэхіі і Польшчы, а каго і ў беларускіх лясах. У чэрвені 1944 года ў следчым аддзеле Наркамата дзяржаўнай бяспекі БССР пачаліся першыя допыты арыштаваных членаў нацыяналістычных беларускіх фарміраванняў перыяду нямецкай акупацыі. Таму звесткі, што называецца, па гарачых слядах. Такім чынам, «Уласнаручныя паказанні абвінавачанага Родзькі Усевалада Філарэтавіча ад 20 кастрычніка 1945 года». «Сваю дзейнасць у горадзе пачало «СД» з вынішчэння яўрэйскага насельніцтва і некалькіх публічных экзекуцый. (Яўрэйскае насельніцтва было спачатку сагнана на невялікую абгароджаную калючым дротам плошчу вакол клуба «Металістаў», а ў канцы жніўня вывезена машынамі за горад і расстраляна.) У падборы месца для «гета» прымаў актыўны ўдзел Брант Леў Георгіевіч, які да вайны працаваў у Віцебску педагогам, а падчас вайны з першых дзён — перакладчыкам у камендатуры і асабліва давераным агентам «СД», а ў расстрэле прымала ўдзел мясцовая паліцыя, на чале якой стаялі Шастак і Тураўскі. Расстраляна было каля 4000—5000 яўрэйскага насельніцтва: некалькі ўрачоў, якіх немцы тады «пашкадавалі», былі расстраляны ў далейшым у пачатку 1942 года».

Чытаць пра тое, што вытваралі беларускія нацыяналісты, якія, як падкрэслена ў паказаннях Родзькі, «...праяўлялі вялікую актыўнасць і ўласную ініцыятыву ў 1942 і 1943 гадах пры садзейнічанні «СД» у пераследзе і арыштах жыхароў горада і раёнаў, якія засталіся вернымі Савецкаму Саюзу», эмацыянальна цяжка.

«Акрамя кіраўнікоў аддзелаў — Тураўскага і Кахановіча, вылучаліся ў гэтай здрадлівай рабоце Калеснікаў, Пятроў, Папоў — супрацоўнікі паліцыі і іншыя супрацоўнікі палітычнага вышуку, прозвішчаў якіх не памятаю. Пры гэтым арышты яны выкарыстоўвалі для рабавання маёмасці арыштаваных, аб чым яны ж самі часам прагаворваліся». І гэта толькі асобны эпізод з паказанняў толькі аднаго з «нацыянальных адраджэнцаў», а такіх мноства, — з прозвішчамі тых, хто стаў на крывавы шлях памагатых, указаннямі месцаў экзекуцый. Па гуманных меркаваннях, каб не траўмаваць грамадства, якое і без таго перажыло страшную драму вайны, многія дакументы і сёння абмежаваны ў карыстанні. Для захавання народнага адзінства варушыць некаторыя непрыстойныя старонкі гісторыі сэнсу няма. Людзі і так ведаюць сваіх герояў, подзвіг воінаў-пераможцаў увекавечылі, здраднікаў аддалі забыццю. Таму эмацыянальна цяжка звяртацца да гэтага пытання ўжо ў ХХІ стагоддзі, калі пасля асуджэння дзейнасці калабарантаў на Нюрнбергскім працэсе і прызнання іх дзейнасці злачыннай раптам з'яўляюцца апаненты, якія сталі на абарону тых, хто добраахвотна прыняў фашысцкую ідэалогію і стаў памагатым зверстваў, якія рабіліся ў дачыненні да мірнага насельніцтва, калі свае пачалі забіваць сваіх. Маўляў, былі проста адміністрацыі, дзе працавалі памагатыя, не прымаючы ўдзелу ні ў расстрэлах, ні ў спальванні вёсак. Але дакументы сцвярджаюць адваротнае.

З допыту Родзькі ўжо за 22 кастрычніка 45-га. «Для таго каб утрымаць парадак і кіраванне жыхарамі пад дыктоўку акупанта, ... стварыць ворагу ўмовы для арганізаванай эксплуатацыі, згону ў рабства..., неабходна была падтрымка з боку насельніцтва, дакладней групы здраднікаў і памагатых ворага з яго асяроддзя. Гэтага ўсяго самі немцы не былі ў стане ажыццявіць. Вылучыць такую групу здраднікаў і стварыць з іх упраўленне, якое выконвае загады захопніка... атрымаў і я ад Шчорса, буйнога агента нямецкай разведкі, ад'язджаючы ў ліпені 1941 года з Варшавы нароўні з 30 іншымі беларускімі нацыяналістамі, якія сталі на службу немцам». То-бок, усё было прадумана да дробязяў яшчэ задоўга да ўварвання на тэрыторыю Беларусі, як і падрыхтоўка інструкцый, па якіх павінны дзейнічаць нацыяналістычныя фарміраванні, выконваючы ўказанні новых гаспадароў, прадуманы былі і знешнія атрыбуты будучых памагатых — форма, знакі адрознення, прысяга, сцяг. Адносна выкарыстання апошняга — спецыяльнае распараджэнне генеральнага камісара Беларутэніі Вільгельма Кубэ ад 27 ліпеня 1942 года: «1. Я дазваляю ў Генеральным Камісарыяце Беларусі пры розных урачыстасцях, ці для пазнання беларускае нацыянальнасці, побач нямецкіх адзнакаў вывешваць на дамох і насіць беларускія нацыянальныя азнакі й эмблемы. 2. За нацыянальныя азнакі й эмблемы беларускія на аснове гэтага распараджэння прызнаюцца: а) беларуская нацыянальная «Пагоня» паводле паданага ўзору, б) беларускі Нацыянальны сцяг таксама паводле паданага ўзору, с) наручная апаска для ўрадаўцаў Бел. Народнае Самапомачы. Усе гэтыя азнакі й эмблемы знаходзяцца пад гаспадарсьцьвенай апекай». Пад такой «апекай» знаходзіўся не толькі выбраны ў якасці нацыянальнага сімвала бел-чырвона-белы сцяг, вернуты з небыцця, з перыяду нямецкай акупацыі, толькі 1918 года, калі абвешчаная БНР павінна была ўсе свае дзеянні, у тым ліку і атрыбутыку, узгадняць з нямецкай адміністрацыяй, але і створаная ў снежні 1943 года на акупаванай тэрыторыі Беларуская цэнтральная рада (БЦР) — паўнавартасная беларуская адміністрацыя. Меркавалася, што ў выпадку перамогі рэйха яна павінна стаць афіцыйным урадам Беларусі. З яе стварэннем завяршаўся працэс фарміравання нацыяналістычных арганізацый, якія знаходзіліся пад непасрэдным кантролем і заступніцтвам немцаў, як і іх лідары. Планы рэалізоўваліся з нямецкай педантычнасцю.

У нетрах Абвера

Дык кім жа былі змагары за нацыянальную самасвядомасць, незалежнасць? Якія задачы стаялі перад кіраўнікамі і членамі нацыяналістычных арганізацый на акупаваных тэрыторыях? Прынята лічыць, што задачы нацыянальна-культурнага адраджэння. Аднак дакументы гавораць пра адваротнае. Нацыянальныя кадры для работы ў краінах, якія планавалася заняволіць, пачалі рыхтаваць яшчэ да пачатку вайны. У снежні 1937 года ў нетрах Абвера — ваеннай разведкі Германіі — уступіў у сілу план выкарыстання калабарантаў у будучай вайне супраць СССР. Для гэтага ў эмігранцкім асяроддзі ствараюцца арганізацыі па нацыянальным прынцыпе, у тым ліку і беларускія, але не толькі ў самой Германіі. Абвер будаваў далёкасяжныя планы: важна замацаваць уплыў на арганізацыі, якія маюць за мэту нацыянальнае адраджэнне, на этнічных тэрыторыях. У студзені 1938 года ў Вільні, якая тады знаходзілася ў складзе Польшчы, з сакрэтным заданнем пад імёнамі нямецкіх навукоўцаў Абвер накіраваў двух сваіх супрацоўнікаў — фон Энгельгарта, немца латвійскага паходжання, эксперта па беларускіх справах у германскім Міністэрстве ўсходніх тэрыторый, і афіцэра Геруліса. Рэальная мэта іх паездкі — устанавіць асабістыя кантакты з лідарамі нацыянальнага беларускага руху. У полі зроку — ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі, адзін з кіраўнікоў беларускіх хрысціянскіх дэмакратаў. Але асаблівая ўвага — Фабіяну Акінчыцу, старшыні беларускай нацыянал-сацыялістычнай партыі. Місія «нямецкіх навукоўцаў» у Вільні аказалася такой паспяховай, што Фабіян Акінчыц ужо ў тым жа 38-м прыступіў да работы ў германскім Міністэрстве прапаганды пад кіраўніцтвам Гебельса — галоўнага прапагандыста Трэцяга рэйха. Ідэалы іх партый аказаліся сугучныя, бо ў Германіі пры ўладзе таксама нацыянал-сацыялісты. У Берліне ж, іншых гарадах Германіі, Польшчы, Чэхаславакіі стварылі Беларускія прадстаўніцтвы. Згодна са статутам, для: «садзейнічання ва ўтварэнні самастойных нацыянальных дзяржаў у рамках этнічных граніц Радзімы, гуманітарнага папячыцельства над беларусамі». На справе ж пад добрапрыстойным намерам Абвер прыступіў да рэалізацыі свайго плана. Для больш паспяховага яго ажыццяўлення на працягу 1939—1940 гадоў у Германіі стварылі яшчэ і Беларускі камітэт самапомачы. Статут абвяшчаў: «для матэрыяльнай і культурна-бытавой падтрымкі сваіх членаў». Рэальна — для падрыхтоўкі агентуры для работы на тэрыторыі СССР. Пра гэта ў дакументах архіва КДБ Беларусі. З матэрыялаў допыту 20 кастрычніка 1945 года Усевалада Філарэтавіча Родзькі, аднаго з кіраўнікоў Беларускай цэнтральнай рады: «... у дадатак да Беларускіх прадстаўніцтваў у 1939 ці 1940 годзе быў створаны Беларускі камітэт самапомачы — арганізацыя, якая вярбуе членаў і праводзіць сярод іх работу. Для немцаў БКС з'яўляўся базай для адбору палітычна «надзейных» асоб, сярод якіх вялася антысавецкая апрацоўка, з іх давераныя агенты СД — кіраўнікі Беларускага камітэта самапомачы і прадстаўнікі нямецкай разведкі выбіралі для выкарыстання адпаведны матэрыял, астатнія былі рэзервам».

Аддзелы Беларускага камітэта самапомачы, акрамя Берліна, стварылі ў Мюнхене, Вене, Лодзі, Познані, Торуні, Кёнігсбергу, іншых гарадах, дзе знаходзілася больш за 10 беларусаў.

Базамі для падрыхтоўкі так званага адабранага матэрыялу сталі Варшава і Бяла-Падляска. З мэтай арганізацыі іх работы міністэрства ўсходніх тэрыторый Германіі накіравала туды Фабіяна Акінчыца. Наступствы куратарства над беларускімі арганізацыямі з боку Абвера мелі цалкам канкрэтныя вынікі. 20 красавіка 1939 года ў Празе на сходзе беларускіх арганізацый панавала нязвыкла ўрачыстая абстаноўка — прынята лёсавызначальнае рашэнне: аднагалосна ўхвалены тэкст мемарандума на імя яго правасхадзіцельства правадыра нямецкага народа Адольфа Гітлера! (Напісаны на рускай мове.)

З мемарандума на імя Адольфа Гітлера.

«... Белорусский народ глубоко уверен в том, что скоро наступит такой момент, когда он получит помощь в своей борьбе. Будет ли эта помощь в виде революции или войны или помощи иностранных государств... Белорусский народ все равно с благодарностью ее примет». И далее: «Будучи убежденным в том, что какие бы события ни разыгрались в Европе, Германская империя будет всегда играть в них первую роль, я покорнейше прошу Ваше Превосходительство соблаговолить иметь при этих событиях в виду и законные стремления шестнадцатимиллионного белорусского народа. ... есть белорусы, которые согласны искренне служить его Превосходительству и оказывать всяческие услуги».

Ад імя беларускага народа яго падпісаў трэці прэзідэнт Беларускай Народнай Рэспублікі Васіль Захарка. Але ці маглі не ведаць члены беларускіх арганізацый, што гэты рэжым абвясціў генацыд народаў на акупаваных тэрыторыях галоўнай сваёй дактрынай? Яна і не хавалася, пра яе казалі адкрыта. Напрыклад, пра гэта рэгулярна пісалі ў беларускай газеце «Раніца», якая пачала выходзіць са снежня 1939 года, выдавалася на нямецкія грошы і пад кантролем фашысцкіх ідэолагаў. У ёй рэгулярна публікаваліся прамовы і заклікі «правадыра нямецкага народа». Вось адна з іх таго перыяду: «Гітлер: «Мэта ўсходняй палітыкі... стварэнне на Усходзе тэрыторыі для рассялення прыблізна ста мільёнаў прадстаўнікоў германскай расы. Мы павінны распрацаваць тэхніку абязлюджвання жыццёвай прасторы. Гаворка ідзе пра знішчэнне цэлых расавых адзінак».

«Галоўная місія заваяваных народаў — абслугоўваць нас эканамічна»

З першымі гітлераўскімі батальёнамі карнікаў у чэрвені 1941 года на тэрыторыю Беларусі разам са сваім шэфам з міністэрства прапаганды Германіі Фабіянам Акінчыцам уступілі падрыхтаваныя ў нетрах Абвера беларускія кадры.

З матэрыялаў допыту 20 кастрычніка 1945 года Усевалада Філарэтавіча Родзькі. Уласнаручныя паказанні. «У чэрвені 1941 года я прыбыў з Варшавы ў г. Мінск у ліку 30 беларускіх нацыяналістаў, адабраных з асяроддзя членаў «Беларускага камітэта» ў Варшаве і прыцягнутых у акупаваную немцамі БССР органамі ўнутранай разведкі — «СД».

Фармальна — для арганізацыі работы па нацыянальным адраджэнні на акупаваных немцамі тэрыторыях. Згодна ж з інструкцыяй «Аб дзейнасці эйнзатцгруп»: «выяўляць жыдоў, камуністаў, камсамольцаў, камісараў, савецкіх актывістаў, прадстаўнікоў камуністычнай інтэлігенцыі і ўсіх ворагаў Вялікай Германіі і актыўна ўдзельнічаць у іх абясшкоджванні».

Не маглі яны не ведаць і наказ «правадыра нямецкага народа» Адольфа Гітлера:

«У інтарэсах кіраўніцтва звергнутымі народамі на ўсходзе імперыі галоўным прынцыпам павінна стаць падаўленне ўсякай дзяржаўнай арганізацыі... Ні ў якім разе нельга дапусціць ненямецкае насельніцтва да вышэйшай адукацыі... Галоўная місія заваяваных народаў — абслугоўваць нас эканамічна».

Але такую палітыку беларускія арганізацыі падтрымалі, і больш за тое ўварванне Германіі на тэрыторыю СССР віталі.

З рэзалюцыі ўдзельнікаў сходу беларускіх арганізацый у Празе 27 чэрвеня 1941 года. «Бачачы, што вялікі правадыр нямецкага народа А. Гітлер павёў сваю непераможную нямецкую армію на ўсход Эўропы... мы, беларусы, на сваім агульным сходзе ў Празе 27.06.41 г. пастанавілі выказаць канцлеру Нямецкай імперыі і яго непераможнай арміі найлепшыя пажаданні ў справе знішчэння нашага агульнага ворага. Каб дапамагчы ёй у гэтай вялікай і адказнай працы, беларуская калёнія пастанавіла прынесці на алтар нашае супольнае справы тое, што яна ў сваіх сціплых умовах можа зрабіць».

Беларуская паэтка Ларыса Геніюш у гэты дзень арганізавала збор сродкаў на падтрымку «непераможнай нямецкай арміі». Ведамасць з яе асабістым подпісам аб перадачы грошай на такую «падтрымку» захоўваецца ў яе асабістай справе ў архіве КДБ рэспублікі. А ў Беларусі ўжо лілася кроў, гінулі мірныя жыхары. Але ці збянтэжыла гэта лідараў нацыянальнага адраджэння? Мяркуючы па той актыўнасці, з якой пачынаюць фарміравацца нацыянальныя беларускія структуры ў акупаванай Беларусі, зусім не. Яшчэ ўлетку 1941-га пачала фарміравацца Беларуская народная самапомач, акупацыйная паліцыя, яе адміністрацыі ствараюцца паўсюдна. Не збянтэжыла лідараў адраджэння і распачатае знішчэнне беларускага мірнага насельніцтва — у Драздах пад Мінскам ужо створаны першы лагер смерці, у самім жа горадзе ўтворана гета. Бо ім самім нічога не пагражала, а іх арганізацыі немцы ўзялі пад сваю апеку.

З тэлеграмы Вільгельма Кубэ, 11 лістапада 1941 года.

Усім гебітскамісарам Беларутэніі. «Беларуская нацыянальная самапомач ё пад маёю апекаю. Таму ўся застаўшаяся пасля жыдоў маёмасць, а таксама жыдоўская бялізна і хусцё павінны безграшова перадавацца БНС. Генеральны камісар Абшара Беларутэніі. В. Кубэ»

Як гэта рэалізоўвалася на справе, у матэрыялах допыту ад 22 кастрычніка 1945-га Усевалада Філарэтавіча Родзькі. ручныя паказанні. «Маёмасць расстраляных была канфіскавана (гаворка аб расстрэле яўрэяў у Віцебску) і перайшла ва ўласнасць нямецкай арміі: усе каштоўнасці і частка адзення лепшай якасці былі высланы «СД» у Берлін ва ўпраўленне «СС», частка адзення была раздадзена мясцовым немцам і дадзена гарадскому ўпраўленню для «патрэб горада». То-бок мясцовым актывістам і паліцаям, якія добрасумленна адпрацоўвалі падачкі з панскага стала. А гэта ў тым ліку і ўдзел у знішчэнні мірнага насельніцтва.

Сёння робяцца спробы абяліць нацыяналістаў — маўляў, яны толькі ва ўправах засядалі, а расстрэльвалі і забівалі немцы. І зноў сведчанні непасрэднага ўдзельніка падзей. «...Немцы прыступілі да паступовага знішчэння ўсіх «нядобранадзейных» пры садзейнічанні палітычнага і крымінальнага аддзялення паліцыі, на чале якіх стаялі Каханоўскі і Тураўскі. «СД» дзейнічала галоўным чынам у горадзе. ГФП і жандармерыя нішчылі насельніцтва ў вёсках раёнаў, якія акаляюць Віцебск. Звычайна ўжываліся наступныя метады: расстрэлы мужчынскага насельніцтва вёсак, дзе на чыгунцы або на дарозе была знойдзена ці падарвана міна, знішчэнне насельніцтва асобных вёсак пад выглядам барацьбы нібыта з тыфам... Вынішчэнне праходзіла бязлітасна там, дзе ніхто не бачыў, у больш аддаленых ад горада і шляхоў зносін пунктах, і больш непрыкметна, «малымі дозамі» паблізу горада». То-бок гэта былі сумесныя «акцыі», у якіх, як вядома, немцы лічылі за лепшае брудную работу не рабіць, аддаючы яе на водкуп мясцовым кадрам, нацыяналістычным фарміраванням, і не толькі беларускім. У экзэкуцыях мірнага насельніцтва ўдзельнічалі літоўскія, латышскія, украінскія нацыяналісты. Асобнай забавай немцаў было нацкаваць іх адно на аднаго, мабыць, каб падзарадзіць нянавісцю. І зноў з допыту Усевалада Родзькі: «Рота прапаганды праводзіла сваю работу ў горадзе... выкарыстоўваючы ў асноўным для сваіх мэт кола рускіх нацыяналістаў і распальваючы антаганізм паміж рускімі і беларускімі нацыяналістамі». У чэрвені 1943 года як дарадчы орган прадстаўнікоў беларускай грамадскасці па ініцыятыве Вільгельма Кубэ заснавалі Беларускую раду даверу, у снежні — Беларускую цэнтральную раду. Не забыліся і пра моладзь. З выступлення Вільгельма Кубэ 8 красавіка 1943 года на нарадзе ў генеральным камісарыяце Беларутэніі: «Вырашальнае значэнне дзеля нашай справы мае ўтварэнне беларускай маладзёжнай арганізацыі па ўзоры нацыянал-сацыялістычнай арганізацыі моладзі». І яе стварылі. Місію даверылі асабіста Фабіяну Акінчыцу, які і статут напісаў, прычым пад куратарствам самога Бальдура фон Шыраха — рэйхсфюрара «Гітлерюгенда», прызнанага ў далейшым Нюрнбергскім трыбуналам ваенным злачынцам.

Са Статута СБМ: «Беларусь і Беларускі народ павінны атрымаць арыентацыю на новую Эўропу, каб ісці да яе разам з усімі эўрапейскімі народамі пад правадырствам Вяліканямеччыны. Дык жа ў гэтым кірунку павінная сяньня пачацца ўзгадаваньне беларускае моладзі. Яна павінна зразумець гістарычны сэнс змаганьня супраць бальшавізму і жыдоўства і ацаніць эпахальную ролю вялікага нямецкага народу, які адчуў сілу і адвагу ўзяць на сябе місію крыжовага паходу супраць жыдоўска-бальшавіцкай навалы». А яшчэ доўгая прысяга, дзе ні слова пра нацыянальна-культурнае адраджэнне.

Куды карацейшая была яна ў беларускіх эсэсаўцаў. «Прысягаю табе, Адольф Гітлер, табе — фюрару і канцлеру германскага рэйху, быць верным і храбрым. Я ўрачыста абяцаю табе і прызначаным табой начальнікам захоўваць паслухмянасць да самой смерці. І няхай дапаможа мне Бог!» Узаконілі і ваенныя фарміраванні — Беларускі корпус самааховы (БКС), 29 чэрвеня 42-га Кубэ падпісаў загад аб яго стварэнні, планавалася, што гэта будзе буйное ваеннае фарміраванне, і Беларускую краёвую абарону (БКА), створаную Беларускай цэнтральнай радай згодна з пастановай камандуючага СС і паліцыі Беларутэніі Курта фон Готберга ад 23 лютага 1944 года.

Ад­ра­джэн­цы «асаб­лі­вай фар­ма­цыі»

Кім жа бы­лі тыя, хто ажыц­цяў­ляў «ад­ра­джэн­скую дзей­насць» на аку­па­ва­най тэ­ры­то­рыі? Згод­на са спі­сам, асо­ба каш­тоў­най аген­ту­ры Аб­ве­ра, ство­ра­ныя на­цы­я­наль­ныя струк­ту­ры, як ужо га­ва­ры­ла­ся, уз­на­ча­лі­лі пад­рых­та­ва­ныя ў яго не­трах кад­ры.

З ма­тэ­ры­я­лаў след­ча­га ад­дзе­ла Нар­ка­ма­та дзяр­жаў­най бяс­пе­кі БССР: «Ра­дас­лаў Аст­роў­скі, прэ­зі­дэнт Бе­ла­рус­кай цэнт­раль­най ра­ды, вы­зна­чаў­ся змен­лі­вас­цю па­лі­тыч­ных по­гля­даў, быў чле­нам Ка­му­ніс­тыч­най пар­тыі За­ход­няй Бе­ла­ру­сі, у 30-х су­пра­цоў­ні­чаў спа­чат­ку з поль­скі­мі ўла­да­мі, за­тым з нем­ца­мі, да снеж­ня 1943 го­да, да мо­ман­ту ства­рэн­ня Бе­ла­рус­кай цэнт­раль­най ра­ды, пра­ца­ваў на­чаль­ні­кам упра­вы Мін­скай акру­гі, бур­га­міст­рам Бран­ска, Сма­лен­ска, Ма­гі­лё­ва.

Іван Ер­ма­чэн­ка, кі­раў­нік Бела­рус­ка­га кор­пу­са са­ма­ахо­вы, аса­біс­ты да­рад­ца Віль­гель­ма Ку­бэ, ра­ней уз­на­чаль­ваў Бела­рус­кую са­ма­по­мач у Празе.

Ула­дзі­слаў Каз­лоў­скі, рэ­дак­тар «Бе­ла­рус­кай га­зэ­ты», пры­быў у Мінск з Гер­ма­ніі ў жніў­ні 1941 го­да з ад­мыс­ло­вы­мі паў­на­моц­тва­мі гер­ман­ска­га мі­ніс­тэр­ства пра­па­ган­ды».

А яшчэ хрыс­ці­ян­скі дэ­ма­крат ксёндз Він­цэнт Гад­леў­скі, ін­шыя прад­стаў­ні­кі бе­ла­рус­кай эміг­ра­цыі.

У шэ­ра­гі ад­ра­джэн­цаў улі­лі­ся лю­дзі ад­мыс­ло­ва­га скла­ду і асаб­лі­вай фар­ма­цыі.

З шыф­ра­гра­мы спец­гру­пе «Мсці­ўцы» ад 1 мая 1944 года: «У Ку­ша­лю і Ар­сен­не­вай мы вель­мі за­ці­каў­ле­ны, та­му пры­мі­це ўсе ме­ры да за­хо­пу іх жы­вы­мі. Толь­кі пры не­маг­чы­мас­ці за­хо­пу жы­вы­мі, ка­лі ўсе ме­ры да гэ­та­га бу­дуць вы­чар­па­ныя, дай­це ўка­зан­не фі­зіч­на іх зні­шчыць».

З чым бы­ла звя­за­на та­кая асаб­лі­вая ўва­га да пер­со­ны Ку­ша­ля — на­чаль­ні­ка Бе­ла­рус­кай кра­ё­вай аба­ро­ны? Ці толь­кі з ад­пла­тай за ва­ен­ныя зла­чын­ствы? Ці з чымсь­ці яшчэ? СМЕРШ жа на­стой­ваў на за­хо­пе гэ­тай ся­мей­най па­ры жы­вы­мі.

Як свед­чаць ма­тэ­ры­я­лы пад гры­фам «Зу­сім сак­рэт­на», яны з'яў­ля­лі­ся аген­та­мі НКУС.

Зу­сім сак­рэт­на, май, 1940 год. З ха­рак­та­рыс­ты­кі Ку­ша­ля Фран­ца Ві­кенць­е­ві­ча: «За­вер­ба­ва­ны ў якас­ці аген­та НКУС у ліс­та­па­дзе 1939 года для «рас­пра­цоў­кі» па-ан­ты­са­вец­ку на­стро­е­ных асоб ся­род ваен­на­па­лон­ных Ста­ра­бель­ска­га ла­ге­ра... Як ін­фар­ма­тар за­рэ­ка­мен­да­ваў ся­бе як тал­ко­вы, ве­да­ю­чы на­шу ра­бо­ту. У хо­дзе до­пы­таў вы­каз­ваў ра­шу­часць да вы­ка­нан­ня больш ад­каз­ных на­шых да­ру­чэн­няў». А 15 снеж­ня 1941 го­да імя Фран­ца Ку­ша­ля з'яў­ля­ец­ца ўжо ў за­га­дзе Мін­скай га­рад­ской па­лі­цыі ў якас­ці... на­чаль­ні­ка па­лі­цэй­скай шко­лы. За­тым — імк­лі­вая кар'­е­ра: зван­не пал­коў­ні­ка гер­ман­скай ар­міі і па­са­да на­чаль­ні­ка Бе­ла­рус­кай кра­ё­вай аба­ро­ны. Во­пыт ка­ла­ба­ра­цыі ака­заў­ся вель­мі да­рэ­чы. Яшчэ ў 1919 го­дзе Ку­ша­ля арыш­та­ва­ла поль­ская жан­дар­ме­рыя за бе­ла­рус­кую дзей­насць. У тур­ме ён даў зго­ду на су­пра­цоў­ніц­тва з поль­скі­мі ўла­да­мі. За­дан­не — схі­ляць па­лон­ных да ўступ­лен­ня ў ство­ра­ную па­ля­ка­мі бе­ла­рус­кую ар­мію для ба­раць­бы су­праць са­вец­кіх вой­скаў. За­дан­не вы­ка­на­на бліс­ку­ча, Ку­шаль — кад­ра­вы поль­скі афі­цэр. У ве­рас­ні 1939 го­да ўзя­ты ў па­лон пад Льво­вам, але... до­лі рас­стра­ля­ных у Ка­ты­ні па­ля­каў па­збег­нуў. Ча­му? Да­ку­мен­ты пад гры­фам «Зу­сім сак­рэт­на» свед­чаць: Ку­шаль даў зго­ду на су­пра­цоў­ніц­тва з НКУС. За­да­ча — вы­кры­ваць у ася­род­дзі ва­ен­на­па­лон­ных ня­доб­ра­на­дзей­ных, на­стро­е­ных су­праць са­вец­кай ула­ды асоб. За су­пра­цоў­ніц­тва пла­та па тых ча­сах бы­ла шчод­рая — не толь­кі аса­біс­тая сва­бо­да, але і вяр­тан­не са ссыл­кі жон­кі, па­эт­кі На­тал­лі Ар­сен­не­вай, аў­та­ра пра­нік­лі­вых слоў «Паэ­тыч­на­га пісь­ма І. В. Ста­лі­ну», яко­га на­зы­ва­ла няй­на­чай як «...баць­ка род­ны, лю­бі­мы», яко­му ма­ры­лі «рас­ка­заць пра су­стрэ­чу з ба­я­вы­мі сця­га­мі, аза­рыў­шы­мі сон­цам і зо­ра­мі шар». Та­ды яна сла­ві­ла зу­сім ін­шыя сця­гі і, як яе муж, да­ла зго­ду на су­пра­цоў­ніц­тва з ор­га­на­мі НКУС, а ме­на­ві­та: вы­кры­ваць у твор­чым ася­род­дзі па-ан­ты­са­вец­ку на­стро­е­ныя эле­мен­ты.

Але пла­та но­вых, ня­мец­кіх, гас­па­да­роў ака­за­ла­ся больш шчод­рай: мэб­ля­ва­ная ква­тэ­ра, пры­слу­га, рэ­гу­ляр­ны па­ёк, які быў не­су­па­стаў­ны з тым, што ме­лі са­вец­кія афі­цэ­ры на пе­ра­да­вой, — мя­са, кру­пы, цу­кар, ка­ва, са­да­ві­на, за­ро­бак у рэйхс­мар­ках, роў­ных 12 аку­па­цый­ным...

А што ж ін­шыя гас­па­да­ры? З да­ня­сен­ня спец­гру­пы «Мсціў­цы» ад 8 ліс­та­па­да 1943 го­да.

«...Спец­гру­пе «Мсці­ўцы» бы­ло да­ру­ча­на ад­на­віць су­вязь з Ку­ша­лем. З гэ­тай мэ­тай да яго бы­ла па­сла­на су­вяз­ная «Ар­ло­ва». Зай­шоў­шы 6 ліс­та­па­да ў сем ра­ні­цы ў дом Ф. Ку­ша­ля і Н. Ар­сен­не­вай, за­спе­ла іх до­ма. У гэ­ты час па­ра Ку­ша­ляў не пры­ня­ла су­вяз­ную і па­пра­сі­ла праз па­ка­ёў­ку зай­сці да іх праз дзве га­дзі­ны. Праз дзве га­дзі­ны «Ар­ло­ву» су­стрэ­ла тая ж па­ка­ёў­ка і па­пя­рэ­дзі­ла, што яна пад­слу­ха­ла раз­мо­ву Ку­ша­ля і Ар­сен­не­вай пра тое, што яны да­мо­ві­лі­ся за­тры­маць су­вяз­ную і здаць яе СД».

На­пэў­на, ха­це­лі, вы­жыць. У пе­ры­яд рэ­прэ­сій толь­кі ў Бела­ру­сі па­цяр­пе­ла больш за 600 ты­сяч ча­ла­век, але ня­гле­дзя­чы на гэ­та, на­сель­ніц­тва ў боль­шас­ці сва­ёй уз­ня­ло­ся на аба­ро­ну краі­ны, здрад­ні­ка­мі ста­лі ня­мно­гія. Вы­жыць ха­це­ла­ся і мір­ным жы­ха­рам, якіх зні­шча­лі кар­ні­кі Бе­ла­рус­кай кра­ё­вай аба­ро­ны пад кі­раў­ніц­твам Ку­ша­ля. Яму ж і Ар­сен­не­вай па­шан­ца­ва­ла. У 1944 го­дзе ім уда­ло­ся вы­ехаць у Гер­ма­нію. Ін­шым па­шан­ца­ва­ла менш. У са­ка­ві­ку 43-га пры за­гад­ка­вых аб­ста­ві­нах быў за­бі­ты су­пра­цоў­нік гер­ман­ска­га мі­ніс­тэр­ства пра­па­ган­ды Фа­бі­ян Акін­чыц, які пры­быў у Мінск з чар­го­вай ін­спек­цы­яй. Та­ды па го­ра­дзе па­паў­злі чут­кі аб пе­ра­дзе­ле ўла­ды ся­род лі­да­раў бе­ла­рус­кіх ар­га­ні­за­цый. І гэ­та бы­ло не бес­пад­стаў­на. Па аб­ві­на­вач­ван­ні Акін­чы­ца ў 1942 го­дзе нем­цы па­ка­ра­лі смер­цю яго най­блі­жэй­ша­га па­плеч­ні­ка ксян­дза Він­цэн­та Гад­леў­ска­га. Па да­но­се Акін­чы­ца па­гро­за на­віс­ла і над Іва­нам Ер­ма­чэн­кам, кі­раў­ні­ком Бе­ла­рус­ка­га кор­пу­са са­ма­ахо­вы, аса­біс­тым са­вет­ні­кам Ку­бэ. Вы­со­ка­па­стаў­ле­на­му па­тро­ну ўда­ло­ся вы­ра­та­ваць свай­го па­да­печ­на­га. У 1943 го­дзе Ер­ма­чэн­ка тэр­мі­но­ва па­кі­нуў Бе­ла­русь, і як ака­за­ла­ся, на­заўж­ды — вы­ехаў у Пра­гу. Акін­чыц, ві­даць, та­кім чы­нам рас­чы­шчаў са­бе шлях на Алімп бе­ла­рус­ка­га ад­ра­джэн­ня. Але ў са­ка­ві­ку 1943 го­да на ква­тэ­ры свай­го най­леп­ша­га сяб­ра, рэ­дак­та­ра «Бе­ла­рус­кай га­зэ­ты» Ула­дзі­сла­ва Каз­лоў­ска­га, яго за­бі­лі. Праз не­каль­кі ме­ся­цаў за­бі­лі і са­мо­га Каз­лоў­ска­га... Ці бы­ла гэ­та ба­раць­ба за ўла­ду ў ася­род­дзі на­цы­я­наль­ных бе­ла­рус­кіх ар­га­ні­за­цый, або яшчэ ад­на па­спя­хо­вая апе­ра­цыя спец­гру­пы «Мсці­ўцы»? Зра­зу­ме­ла ад­но — дзей­насць бе­ла­рус­кіх ар­га­ні­за­цый ажыц­цяў­ля­ла­ся ва ўмо­вах не­пры­ман­ня та­ко­га «на­цы­я­наль­на­га ад­ра­джэн­ня» з бо­ку на­сель­ніц­тва. Рух ка­ла­ба­ран­таў на аку­па­ва­най тэ­ры­то­рыі, на­су­пе­рак ча­кан­ням Аб­ве­ра і яго па­да­печ­ных, шы­ро­ка­га рас­паў­сюдж­ван­ня не атры­маў. У кар­ных струк­ту­рах нем­цаў у га­ды вай­ны ва Укра­і­не зна­хо­дзі­ла­ся 270 ты­сяч ча­ла­век, у не­вя­лі­кай Лат­віі — 150 ты­сяч, у Бе­ла­ру­сі, па­вод­ле афі­цый­най ста­тыс­ты­кі, з нем­ца­мі су­пра­цоў­ні­ча­ла ка­ля 70 ты­сяч. Маг­чы­ма, гэ­тым тлу­ма­чыў­ся пра­вал мно­гіх «пра­ек­таў ад­ра­джэн­цаў». Ня­гле­дзя­чы на за­гад стар­шы­ні Бе­ла­рус­кай цэнт­раль­най ра­ды Аст­роў­ска­га ства­рыць бе­ла­рус­кі ба­таль­ён СС, зра­біць яго паў­на­вар­тас­ным фар­мі­ра­ван­нем так і не ўда­ло­ся. Пла­на­ва­ла­ся, што ён бу­дзе скла­дац­ца як мі­ні­мум з ты­ся­чы ча­ла­век, але ўда­лося на­браць 400, у да­лей­шым у ім за­ста­ло­ся 200 ча­ла­век, ды і ўсту­па­лі ту­ды час­та не па доб­рай во­лі, а пад стра­хам смер­ці, аль­бо ж пад пагро­зай быць са­гна­ным у раб­ства ў Гер­ма­нію.

Ста­лі­ну, Мо­ла­та­ву, Ан­то­наву. Са зво­дак, якія па­сту­пі­лі ў НКУС СССР. Зу­сім сак­рэт­на.

«У Мін­скай, Слуц­кай і шэ­ра­гу ін­шых акруг фар­мі­ру­ец­ца так зва­ная «Бе­ла­рус­кая кра­ё­вая аба­ро­на». Ма­бі­лі­за­цыя ажыц­цяў­ля­ец­ца шля­хам на­лё­таў на вёс­кі, дзе пра­во­дзіц­ца па­валь­ная аб­ла­ва. Уве­дзе­на сіс­тэ­ма за­лож­ні­каў, па якіх сем'і тых, хто ўхі­ля­ец­ца ад ма­бі­лі­за­цыі, ад­праў­ля­юц­ца ў спе­цы­яль­ныя ла­ге­ры».

Гэт­кае ноу-хау ад Ку­ша­ля, пра­ва­ды­ра Бе­ла­рус­кай кра­ё­вай аба­ро­ны. Па та­кой жа сіс­тэ­ме фар­мі­ра­ва­лі і ін­шыя бе­ла­рус­кія ар­га­ні­за­цыі.

Пла­та за вер­ную служ­бу

Якая ж бы­ла ца­на «на­цы­я­наль­на­га ад­ра­джэн­ня»?

Бе­ла­рус­кія ар­га­ні­за­цыі атры­ма­лі пра­ва вы­да­ваць на аку­па­ва­най тэ­ры­то­рыі га­зе­ты і ча­со­пі­сы на бе­ла­рус­кай мо­ве: «Бе­ла­рус­кая га­зэ­та», «Па­го­ня», «Бела­рус­кі го­лас», «Но­вы шлях», «Бе­ла­рус на вар­це» і ін­шыя, чыя дзей­насць ажыц­цяў­ля­ла­ся толь­кі па ўзгад­нен­ні з но­вы­мі гас­па­да­ра­мі. Іх змест — су­цэль­нае ра­ба­леп­ства пе­рад нем­ца­мі. Вось, на­прык­лад, як пі­са­ла «Бе­ла­рус­кая га­зэ­та» за 25 ве­рас­ня 1943 го­да з на­го­ды за­бой­ства Ку­бэ: «Сэр­ца сьціс­кае скру­ха... Яго ня­ма больш ся­род нас. Ге­не­раль­ны ка­мі­сар Віль­гельм Ку­бэ быў ад­ным з най­леп­шых, са­мых шчы­рых сяб­роў, які ду­маў і ка­заў так, як кож­ны бе­ла­рус­кі на­цыя­на­ліст...»

Маг­чы­ма, бе­ла­ру­сы атры­ма­лі пра­ва на паў­на­вар­тас­ную аду­ка­цыю на род­най мо­ве? У пе­ры­яд з 1942-га па 1943 год на аку­па­ва­най тэ­ры­то­рыі па­ча­лі ства­рац­ца ча­ты­рох­га­до­выя і ся­мі­га­до­выя шко­лы. Больш за ўсё іх бы­ло ство­ра­на ў Мін­скай акру­зе — ка­ля 600, у Глы­боц­кай, Ба­ра­на­віц­кай і Ві­лей­скай — па 400. Нем­цы вель­мі са­чы­лі за тым, каб дзе­ці на­вед­ва­лі шко­лу, і зу­сім не з гу­ман­ных мер­ка­ван­няў: бы­ла асця­ро­га сы­хо­ду на­сель­ніц­тва ў пар­ты­за­ны, усе па­він­ны быць навідавоку. За ненавед­ван­не на­ле­жаў вя­лі­кі штраф. Аб вы­шэй­шай аду­ка­цыі га­вор­кі на­огул быць не маг­ло. У пла­ны нем­цаў гэ­та не ўва­хо­дзі­ла. Але і гэ­тая сіс­тэ­ма аду­ка­цыі не­ўза­ба­ве раз­ва­лі­ла­ся з-за не­па­трэб­нас­ці аку­па­цый­ным ула­дам. На фрон­це ўсё пай­шло не так, Чыр­во­ная Ар­мія на­сту­па­ла. Мо­жа, бе­ла­ру­сы атры­ма­лі маг­чы­масць фар­мі­ра­ваць на­цы­я­наль­ную са­ма­свя­до­масць, ду­маць з па­зі­цыі на­цы­я­наль­ных ін­та­рэ­саў?

З рэ­ка­мен­да­ва­ных Са­юзам бе­ла­рус­кай мо­ла­дзі аба­вяз­ко­вых тэм для аб­мер­ка­ван­ня на школь­ных за­ня­тках для ўсіх кур­саў і збо­раў ар­га­ні­за­цыі на 1943 год. «Ча­му Гер­ма­нія з'яў­ля­ец­ца на­шым сяб­рам і апе­ку­ном?» «Жыц­ця­піс А. Гіт­ле­ра». «Ча­му жы­ды і баль­ша­ві­кі з'яў­ля­юц­ца на­шым смя­рот­ным во­ра­гам?» «Што да­ла нам Гер­ма­нія і яе пра­ва­дыр Адольф Гіт­лер?» І ўсё ў та­кім ду­ху.

Іс­нуе дум­ка і аб кал­гас­ным раі пры нем­цах. Во­сен­ню 1941 го­да нем­цы ў мэ­тах хут­ка­га збо­ру ўра­джаю са­праў­ды за­ха­ва­лі ра­ней­шую кал­гас­ную сіс­тэ­му. Ча­су на рэ­ар­га­ні­за­цыю ня­ма, трэ­ба бы­ло кар­міць ар­мію. Но­вы па­ра­дак уво­дзіў­ся з 16 лю­та­га 1942 го­да, ка­лі сіс­тэ­ма ка­лек­тыў­ных гас­па­да­рак ска­соў­ва­ла­ся, зям­ля пе­ра­хо­дзі­ла ў пад­па­рад­ка­ван­не гер­ман­ска­га сель­гас­упраў­лен­ня, яна па­він­на бы­ла апра­цоў­вац­ца ся­лянскімі су­пол­ка­мі пад кі­раўніц­твам упраў­ля­ю­чых. Як яны функ­цыя­на­ва­лі, у шыф­роў­ках у Цэнт­раль­ны штаб пар­ты­зан­ска­га ру­ху (РДАСПГ, Ф. 69. Спр. 19122): «...Нор­мы пры­зна­ча­юц­ца ў кож­най воб­лас­ці па во­лі мяс­цо­вых улад, а пла­та на­столь­кі ніз­кая, што не мае зна­чэн­ня. У мно­гіх жа га­лі­нах ні гро­шы, ні бо­ны на­огул не вы­да­юц­ца. Аба­вяз­ко­выя па­стаў­кі: 60 % ура­джаю ўсіх сель­ска­гас­па­дар­чых пра­дук­таў; ма­ла­ка 500 л. з ка­ро­вы; яек — 35 штук з ку­ры­цы; мя­са — 50 кг з кож­на­га два­ра, не­за­леж­на ад коль­кас­ці жы­вё­лы. За не­вы­ка­нан­не — пуб­ліч­ная луп­цоў­ка ці рас­стрэл за са­ба­таж і ўхі­лен­не ад вы­пла­ты па­дат­каў (па­да­так скла­дае ад 120—180 руб­лёў)». У леп­шым вы­пад­ку ад­бі­ра­лі ка­роў, ку­рэй, ін­шую жыў­насць, пра што ка­жа ў сва­іх пры­зналь­ных па­ка­зан­нях і Усе­ва­лад Родзь­ка: «... У кан­цы 1941 го­да ў го­ра­дзе (Ві­цеб­ску) у на­яў­нас­ці зна­хо­дзі­ла­ся 750 ка­роў, да па­ло­вы 1943 го­да за­ста­ло­ся 150, за­бой жы­вё­лы са­мі­мі жы­ха­ра­мі быў пад па­гро­зай су­ро­ва­га па­ка­ран­ня за­ба­ро­не­ны. Па воб­лас­ці ста­но­ві­шча яшчэ гор­шае: пад мар­кай за­бес­пя­чэн­ня жы­вё­лай ад пар­ты­зан аку­пан­ты за­бра­лі з кал­га­саў больш за 80 % жы­вё­лы і амаль усіх ко­ней».

Ца­на ж за гэ­тыя «дро­бя­зі» — вер­ная служ­ба ня­мец­кім гас­па­да­рам: на ра­хун­ку ба­таль­ё­на СС, ство­ра­на­га ад­ра­джэн­цам Ба­ры­сам Ра­гу­ляй, яго яшчэ ахрыс­ці­лі «эс­кад­ро­нам смер­ці», звер­ствы ў На­ва­груд­скім ге­та, спа­ле­ныя вёс­кі Тар­гу­ны, Рач­ная, Дзе­дзі­на, Не­сце­раў­шчы­на, Ста­ры­на ра­зам з жы­ха­ра­мі, удзел у скла­дзе 30-й ды­ві­зіі СС у пад­аў­лен­ні Вар­шаў­ска­га паў­стан­ня. Кар­ныя апе­ра­цыі Бе­ла­рус­кай кра­ё­вай аба­ро­ны пад кі­раў­ніц­твам Фран­ціш­ка Ку­ша­ля, якія вы­зна­ча­лі­ся асаб­лі­вай жорст­кас­цю. Вы­нік дзей­нас­ці бур­га­міст­ра Родзь­кі толь­кі ў Ві­цеб­ску — чатыры ла­ге­ры смер­ці, са 180 ты­сяч жы­ха­роў ка­ля 70 ты­сяч са­гна­на ў Гер­ма­нію, 20 ты­сяч яў­рэ­яў рас­стра­ля­на... У да­ку­мен­тах чы­та­ем і пра дзей­насць Са­ю­за бе­ла­рус­кай мо­ла­дзі. Так, Мі­ха­іл Гань­ко, кі­раў­нік СБМ, вы­сту­па­ю­чы пе­рад «па­плеч­ні­ка­мі» на ба­зар­най пло­шчы ў Ма­ла­дзеч­не вяс­ной 44-га, за­явіў: «Праз паў­го­да свай­го іс­на­ван­ня СБМ узяў у свае ру­кі зброю, каб біць ёю жы­доў і бальша­ві­коў. Доб­ра­ах­вот­ніц­кія ро­ты СС, ва­ен­на-да­па­мож­ная служ­ба ў ня­мец­кім вой­ску, удзел у са­ма­ахо­ве — вось тое, што кан­крэт­на ўнёс СБМ у агуль­на­эў­ра­пей­скую вай­ну».

Мно­гія з тых, хто пра­ца­ваў на ні­ве на­цы­я­наль­на­га ад­ра­джэн­ня і ка­му ўда­ло­ся па­збег­нуць ад­пла­ты спец­груп «СМЕРШ», за­ста­лі­ся вер­ныя сва­ім ка­ла­ба­ра­цы­я­нісц­кім прын­цы­пам. Фран­ці­шак Ку­шаль уз­на­ча­ліў но­вае во­ін­скае фар­мі­ра­ван­не — штур­ма­вую бры­га­ду СС «Бе­ла­русь». Бры­га­да бра­ла ўдзел у ба­я­вых дзе­ян­нях су­праць са­юз­ных аме­ры­кан­скіх вой­скаў, але ўжо 30 кра­са­ві­ка 1945 го­да зда­ла­ся ў па­лон. Яе чле­наў раз­мяс­ці­лі ў ла­ге­ры для ін­тэр­ні­ра­ва­ных у Рэ­генс­бур­гу. Але і тут Ку­шаль знай­шоў ся­бе — ужо аме­ры­кан­скай ад­мі­ніст­ра­цы­яй быў пры­зна­ча­ны на­чаль­ні­кам ла­ге­ра...

Дзей­насць ка­ла­ба­ран­таў, дак­лад­ней, іх звер­ствы, Нюрн­берг­скім тры­бу­на­лам бы­лі пры­зна­ныя зла­чын­ны­мі, у мно­гіх кра­і­нах іх пры­раў­ня­лі да ва­ен­ных зла­чын­цаў. У Нар­ве­гіі з 4,5 мільё­на жы­ха­роў за су­пра­цоў­ніц­тва з фа­шыс­та­мі асу­джа­на 100 ты­сяч ча­ла­век, 1 ты­ся­ча рас­стра­ля­на. У Фран­цыі ўсіх, хто су­пра­цоў­ні­чаў з фа­шыс­та­мі, па­зба­ві­лі гра­ма­дзян­ства. У СССР сту­пень ві­ны вы­зна­ча­ла­ся па прын­цы­пе да­тыч­нас­ці да рэ­прэ­сій у ад­но­сі­нах да мір­ных жы­ха­роў. Та­му, мно­гія з тых, хто ка­лісь­ці сла­віў фа­шысц­кі рэ­жым, атры­маў­шы роз­ныя па­ка­ран­ні, пра­цяг­ва­лі вы­нош­ваць ма­ру аб на­цы­я­наль­ным ад­ра­джэн­ні, якое яны пры­ня­суць на­ро­ду пад бел-чыр­во­на-бе­лы­мі сця­га­мі і ў ду­ху ра­ней­шай ідэа­ло­гіі.

І пра гэ­ты сім­вал «сва­бо­ды». Хтось­ці шу­кае до­ка­зы пры­сут­нас­ці сця­гоў пад­час спаль­ван­ня вё­сак, пры па­ка­ран­ні мір­ных жы­ха­роў, апа­ні­ру­ю­чы, што вы­веш­ва­лі­ся яны толь­кі на ад­мі­ніст­ра­цый­ных бу­дын­ках. Фа­шыс­ты так­са­ма не вы­но­сі­лі свае сця­гі, ка­лі тва­ры­лі звер­ствы, але пад імі яны пры­нес­лі на­ро­дам Еў­ро­пы смерць і раз­бу­рэн­ні, як і пад б-ч-б-сця­гам нем­цы бла­слаў­ля­лі ка­ла­ба­ран­таў на ге­на­цыд су­праць улас­на­га на­ро­да, пры­ма­ю­чы пры­ся­гу на вер­насць «вя­лі­ка­му пра­ва­ды­ру».

Спец­гру­па­мі «СМЕРШ», у тым лі­ку спец­гру­пай «Мсціў­цы», да са­ка­ві­ка 1945 го­да на тэ­ры­то­рыі Ус­ход­няй Еў­ро­пы бы­ло за­тры­ма­на 169 ак­тыў­ных дзея­чаў на­цы­я­на­ліс­тыч­ных фар­мі­ра­ван­няў, 38 аген­таў ня­мец­кіх раз­вед­валь­ных ор­га­наў.

Наталля ГОЛУБЕВА, кандыдат гістарычных навук