Вы тут

Пісьменнік Анатоль Разановіч: Тут і цяпер хачу жыць, тварыць, любіць


Моцны, напорысты, энергічны, харызматычны… Адзін з тых, хто паглыбіўся ў гісторыю свайго роду, чые продкі жылі, працавалі і змагаліся за родную зямлю яшчэ ў эпоху Францыска Скарыны. Гэтая размова пра тое, як гісторыя народа найцікавейшым чынам адбіваецца ў люстэрку рода. І, вядома ж, пра яго — таленавітага беларускага пісьменніка Анатоля Разановіча, аўтара знакавых раманаў, аповесцяў і апавяданняў.


Не раз кожны з нас, суразмоўцаў Анатоля Разановіча, спрабаваў разабрацца яшчэ ў гады вучобы ва ўніверсітэтах (пра гэта мы неяк адзін з адным гаварылі): чаму, скажам, звычайныя словы кшталту «свеціць сонца», «ідзе дождж», «сцелюцца туманы» ў аднаго аўтара нас кранаюць, а ў другога — ніколькі. Сышліся на тым, што фішка ў той душэўнай энергіі, якой літаратар ажыўляе свае словы. Толькі тады яны становяцца важкімі, «аплодненымі», сказалі б, нават шчыльнымі, калі той, хто піша, напаўняе фразу сваімі яркімі пачуццямі. Тады словы ажываюць. І моцна так часам кранаюць, што цяжка стрымаць слёзы, і хочацца вярнуцца, перачытаць абзац, які абудзіў тыя пачуцці, выклікаў асацыяцыі. Справа нават не ў тым, што пісьменнік бачыць свет па-свойму. Ён можа і паўтарыць падзеі, якія апісваюцца ў творы, але пачуцці, перажываныя ім, паўтарыцьнемагчыма. Так і мы, чытачы, маем свой уласны, суб’ектыўны густ. Бо аб’ектыўныя крытэрыі знайсці складана, асабліва калі гаворка — пра літаратуру, публіцыстыку, мастацтва.

Дзелячыся ўражаннямі пра творы нашага візаві, як суаўтары інтэрв’ю, мы не адразу прыйшлі да агульнага пра іх уражання: напісана таленавіта, бярэ за жывое. Але, прызнаемся, магутная асоба Разановіча ўразіла нас адразу, як толькі ён з’явіўся ў рэдакцыі. Пра такіх імгненна думаеш: чалавек з харызмай. А калі ў якасці шчодрага дарунка ён выклаў свае кнігі, мы пераглянуліся: маўляў, папрацаваць давядзецца. І хоць прачытаць усе раманы, аповесці Анатоля Іванавіча пакуль не паспелі, асэнсаваць размову з ім паспрабавалі. У выніку, як нам падаецца, атрымаўся шчыры дыялог з аўтарам раманаў «Пустэльнік» і «Варшаўскі экспрэс», рамана-хронікі «Палын-вада», аповесцяў «Пра што іграе піяніст», «Падаў снег», шэрагу апавяданняў, іншых твораў, уключаючы філасофскую працу «Разуменне ісціны». Гэтую размову і прапануем чытачу.

Гэтыя кнігі пабачылі свет.

— Анатоль Іванавіч, у вашых кнігах цесна пераплятаюцца падзеі мінулага і сучаснасці. Падкрэсліваецца думка: усё ўзаемазвязана ў гэтым свеце. А вось як вы ставіцеся да меркавання: пра што б пісьменнік ні пісаў, ён піша пра сябе?

— Пазітыўна стаўлюся. Бо і ў маіх творах адлюстраваны мой жыццёвы досвед, мой светапогляд. Уся мая творчасць — гэта маё жыццё. Не біяграфія, вядома ж, а тое, што я бачыў, даведаўся, у чым удзельнічаў, што вельмі добра ведаў і што пры тым адчуваў. Але калі пісьменнік пачынае раскрываць жыццё, не характэрнае для яго, то фальш тварэння чытачы адразу заўважаюць. Бо, скажам, кухар не можа дакладна перадаць эмоцыі касманаўта ў бязважкасці, а касманаўт не спячэ лепш за яго пірагі.

— А як жа быць з фэнтэзі, містыкай? Бо гэта ж выдуманае жыццё, не характэрнае для пісьменніка. І такія творы мы чытаем з велізарным задавальненнем, не адчуваючы «фальшу тварэння»…

— Гэта іншыя жанры. І тут спрацоўвае сіла ўяўлення аўтара. Калі ён здольны глыбока пранікаць у патаемны свет, ажыўляць яго энергіяй сваіх пачуццяў і думак, то і мы туды ўцягнемся.

— Вы шчаслівы чалавек?

— О, так! З дзяцінства быў акружаны любоўю і бацькоў, і бабуль з дзядулямі. Мне хапала не толькі душэўнае іх цеплыні, але і матэрыяльных дабротаў, якія патрэбныя любому чалавеку. На жаль, не кожны ўсё гэта мае. Адтуль — незадаволенасць, комплексы, зайздрасць, жаданне помсты не толькі чужым людзям, але і сваім блізкім, родным. Я перакананы, што не ад беднасці альбо жыллёвых праблем дзеці сыходзяць ад бацькоў, мужы ад жонак і наадварот. Яны сыходзяць ад недахопу любові, кахання.

— Галоўны герой рамана «Пустэльнік» Сцяпан Лосіч застаецца без бацькоў і для яго «цэнтрам прыцягнення» становяцца прыхаваныя царкоўныя каштоўнасці. Чым не красамоўны вынік душэўнай адзіноты! Чалавек паглыбляецца ў адчай, чапляецца за свае фобіі…

— Так з большага і ёсць. Але раман «Пустэльнік» не толькі пра адзіноту, гэта твор шматслаёвы. У ім ёсць і побыт, і філасофія: жыццёвая, рэальная. Яна, плюс сюжэтная лінія рамана, па-мойму, не толькі захапляюць чытачоў, але і ставяць перад імі пытанні ўжо іхняга быцця, іх адносін да падзей, што адбываюцца, іх сумлення, маральнасці. Дарэчы, «Пустэльнік» спачатку быў выпушчаны выдавецтвам Беларускага экзархата Маскоўскага Патрыярхата, і пасля пабачыў свет у «Мастацкай літаратуры». Толькі ж мяне як аўтара вельмі засмучае, што не заўсёды літкрытыкі дакладна інтэрпрэтуюць твор, не глядзяць, што называецца, у корань. Дарэчы, твор выдаваўся тройчы: першы раз як аповесць, а пасля дапрацоўкі ўжо як раман. Знакавую для мяне працу часта пераказваюць так: «Дзеянне рамана «Пустэльнік» разгортваецца на Палессі, ва ўрочышчы Красны Бераг, вёсках Ладараш і Харамель. Галоўны герой — Сцяпан Лосіч, сын мясцовых раскулачаных сялян. Калі пачынаецца вайна, работнікі НКУС загадваюць Лосічу ахоўваць схаваныя ў лесе царкоўныя каштоўнасці. Паступова з іх захавальніка Лосіч пераўтвараецца ў іх уласніка. Заканчваецца вайна, праходзіць не адно мірнае дзесяцігоддзе, але царкоўнае дабро Сцяпан не хоча вяртаць ні дзяржаве, ні царкве. Ды і баіцца, бо частку тых каштоўнасцяў аддаў Анастасіі — жанчыне, у якую закахаўся». З такой анатацыі вынікае, нібыта гэта прыгодніцкі раман. Але такое вызначэнне прыблізнае, не дакладнае. Раман «Пустэльнік» — гэта і трагедыя, і драма чалавека, які жыў пры савецкай уладзе і ўступіў з ёй у канфлікт. Што тычыцца апісання канфлікту, то ён падаецца толькі часткова ў дэтэктыўнай форме. Але ж і гэтая форма — трагедыя і драма. А ў цэлым — жыццё простага селяніна пры СССР на працягу паўстагоддзя. Ні больш, ні менш.

— Вашае асабістае стаўленне да савецкай улады якое? Паўплывалі на яго нейкія асабістыя негатыўныя асацыяцыі?

— Што вы! Зусім не! Асабіста ў мяне ўсё складалася ў жыцці вельмі добра. Мяркуйце самі: у дваццаць чатыры гады я працаваў у Пінскім гаркаме камсамола, у дваццаць сем — быў рэдактарам Івацэвіцкай раённай газеты (самым маладым у Беларусі), членам бюро райкама партыі, дэпутатам райсавета народных дэпутатаў. Калі прызначалі мяне на пасаду, то ўжо ішоў 1985 год: пачатак перабудовы. Як бачым, перспектывы кар’ернага росту ў мяне былі сур’ёзныя. І некаторы час я імі карыстаўся, працуючы потым выканаўчым дырэктарам у Газетна-выдавецкай фірме ЦК ЛКСМ Беларусі «Белая Русь», галоўным рэдактарам рэспубліканскага часопіса «СЭЗ», дырэктарам Рэспубліканскага выставачнага комплексу «Белрэсурсы» і гэтак далей. Вучыўся і ў Вышэйшай партыйнай школе, ды не закончыў, бо разваліўся Савецкі Саюз. Парадокс, але менавіта ў партшколе я пачаў чытаць Біблію. Да таго ж перада мной адкрыліся магчымасці знаёміцца з архіўнымі матэрыяламі савецкай гісторыі… У нейкі момант я адчуў шок. Асабліва тады, калі мая маці распавяла пра тое, чаго ніколі не казала раней. А менавіта: пра лёсы маіх сваякоў, якія бясследна зніклі ў Сібіры пры Сталіне. За што? За тое, што яны хацелі жыць на сваёй зямлі, валодаць ёю і вырошчваць на ёй тое, што лічылі патрэбным.

У Пінскім гаркаме камсамола 1983.

— Так што лёс вашага Лосіча — гэта і тая родавая бяда ў мастацкім пераламленні?

— Так і ёсць. Герой рамана «Пустэльнік» ніколі не быў супраць калектыўнай уласнасці, але ж не ўхваляў, калі людзей заганялі ў калгас. Раман, падкрэсліваю, пра гэта. Шукаць у ім нешта іншае не трэба… На шчасце, знаходзяцца пісьменнікі, літаратурныя крытыкі, якія вельмі высока адклікаюцца пра раман. Скажам, Уладзімір Глушакоў, лаўрэат Дзяржпрэміі Беларусі, напісаў так: «Мастацкая праўда і сапраўднасць рамана «Пустэльнік» сфакусаваная Анатолем Разановічам галоўным чынам на двух самабытных, праўдзівых паляшуцкіх характарах — Лосіча ды Анастасіі, на дакладных бытавых і пейзажных замалёўках, дзе няма ні кроплі фальшу і надуманасці, дзе імклівая дынаміка сюжэтнай лініі нагадвае спружыну, якая распростваецца, міжволі выклікае асацыяцыі з такімі шэдэўрамі сусветнай класікі, як «Рабінзон Круза» Даніэля Дэфо, «Стары і мора» Эрнэста Хэмінгуэя, «А зоры тут ціхія» Барыса Васільева. Скажу без ілжывай сціпласці: словы такія мне прыемныя. «Пустэльнік» — твор сур’ёзны і, мабыць, адзіны ў Беларусі, дзе раскрываюцца драматычныя, раней прыхаваныя калізіі калектывізацыі.

— Як самі вызначыце: пра што ваш раман-хроніка «Палын-вада»? Наколькі мы ведаем, выдадзены ўжо тры кнігі на рускай і беларускай мовах. Над чацвёртай, як сказалі, працуеце…

— А яшчэ ж і пятая ў планах. Раман пра наш час. Пачынаецца з 1979 года, калі на Палессе прыйшла разбуральная паводка: прадвеснік глабальнага змянення тагачаснага жыцця, нашых каштоўнасцяў. У цэнтры — людзі, якім выпала жыць у пару перамен. Гэта раман-хроніка, у якім ёсць святло і цемра, разважанні герояў: што было і як стала пасля гарбачоўскай перабудовы, іх ацэнка таго, што адбываецца, зноў жа — філасофія жыцця. Лёс галоўнага героя твора, Аляксея Жылеўскага, падобны да лёсаў тысяч маладых людзей, якія нарадзіліся, выхоўваліся, набіраліся ведаў і досведу ў Савецкім Саюзе, а потым вымушаныя былі пераасэнсоўваць тое, што назапасілі ў сваіх розумах і сэрцах. На жаль, мы перажылі нямала трагедый мінулага стагоддзя. Адна з іх, самая страшная — Чарнобыль. І не толькі фізічны, але і духоўны. Менавіта духоўны Чарнобыль мяне як пісьменніка цікавіць найбольш. Пра яго і яго наступствы ідзе ў асноўным гаворка ў «Палын-вадзе». Таксама я паказваю, што тая бяда не толькі спусташае душы некаторых людзей, але і шматлікім дае надзею, упэўненасць у сабе… Такі мой герой Аляксей Жылеўскі. Ён прыходзіць да высновы, што ён — з тых, хто можа і павінен зрабіць жыццё лепшым. То бок, не толькі ўлада цяпер абавязаная клапаціцца пра матэрыяльны і духоўны стан грамадства, але і кожнаму з нас жыццёва неабходна прыкласці максімум намаганняў, каб мы самі, нашы дзеці былі шчаслівыя. Гэта цяжкая задача, але выканальная. Што да жорсткасці, ліха, парушэння законаў, то такія праявы ёсць у любой краіне свету. І дурняў, і нягоднікаў хапае ўсюды. Галоўнае — самому не апусціцца на дно, выплыць на чыстую ваду і ўжо па ёй дабірацца да таго берага, дзе пануе мір і спакой.

— А як жылося на вашым беразе дзяцінства і юнацтва? Хацелася б даведацца пра вашы родавыя карані. Якія паданні дасталіся вам у спадчыну? Што захоўваецца ў вашай памяці?

— Мне прыемна ўсведамляць, што дзяцінства маё і юнацтва былі шчаслівымі. Паўтаруся: я рос у любові, дастатку. А гісторыя майго роду, уключаючы трагічныя яе старонкі, часам і неспасцігальна ўплятаецца ў канву маіх твораў.

— Хто з родных вам тыя старонкі адкрыў?

— У свой час мая родная цётка: Ганна Фёдараўна Каляда. Яна памерла летась, калі ёй было 93 гады. Гаварыў я з цёткай Ганнай разоў пятнаццаць. А яна, маючы фенаменальную памяць, столькі ж разоў, перш чым нешта прыадкрыць з мінуўшчыны, пыталася ў мяне: «Толік, а нічога дрэннага не будзе, калі я раскажу?..». Вы ж ведаеце, быў перыяд у нашай гісторыі, калі прыналежнасць да заможнага саслоўя не віталася, больш таго: асуджалася.

— Мабыць, не простымі земляробамі былі вашыя продкі?

— Мяркуйце самі. Калі ў майго дзеда Феадосія і бабулі Мані Жураўскіх па матчынай лініі згарэў дом, то бабуля сказала: «Дзякуй Богу»! Таму што згарэў у тым пажары і адрас Пятра, роднага брата дзеда Феадосія, які ў той час ужо даўно жыў у ЗША. І ён да таго яшчэ, як здарыўся пажар, пісаў: Манька, прыязджай з Хвядосам! Хопіць у мяне дабра вам, вашым унукам і вашым праўнукам. Бабуля дзякавала Богу за тое, што раз ужо згарэў дом, то ніхто не будзе дапякаць ёй і майму дзеду пытаннямі пра тое, які чарговы ліст прыйшоў з Амерыкі і што ў тым лісце напісана. Калі на прозвішча Жураўскіх прыходзілі лісты са ЗША, то ў іх абавязкова ляжалі адзін або некалькі долараў. Хто правяраў замежную карэспандэнцыю, грошы не вымалі. Але падазравалі, мабыць, што маёй бабулі, дзеду перасылалі грошы яшчэ нейкімі вакольнымі, таемнымі шляхамі. Помню такі цікавы момант. Калі я ажаніўся, то на вяселлі дзед Феадосій, адклікаўшы мяне ў бок, даў долар і сказаў насіць яго ў партманэ з сабой. Маўляў, тады заўсёды будуць вадзіцца грошы. А жаніўся ж я за савецкім часам, калі долараў тых абсалютная большасць нашых грамадзян у вочы не бачыла.

— Вы расказваеце пра Жураўскіх. Гэта даволі вядомае, шляхецкае прозвішча. Іх радзіма — Беларусь?

— Так, мае дзед і бабуля Жураўскія жылі ў вёсцы Гарадзец, у маім родным Столінскім раёне. Да вайны дзед Феадосій з сям’ёй жыў у Лельчыцкім раёне: таксама Палессе. Дзед у Вялікую Айчынную вайну быў артылерыстам, ваяваў, браў Берлін, і там на адной з вуліц яго двойчы параніла. Цярпець з‑за дзікага болю не было сіл, і ён прасіў тых, хто быў побач, каб яго застрэлілі. Крычаў: «Што вам, патрона шкада?..» Але дзеда хутка перавязалі, завезлі ў шпіталь. Ён выжыў, вярнуўся дадому. Хоць і быў інвалідам, але ж героем вайны, салдатам-пераможцам. Ёсць, дарэчы, пра яго, баявыя ўзнагароды інфармацыя на партале «Память народа» ў інтэрнэце. Дык вось, дзед Феадосій быў у сям’і самым малодшым з братоў. А старэйшыя браты, акрамя Пятра, які ў Амерыцы жыў, калі прыйшла савецкая ўлада, сышлі ў Польшчу. Амаль увесь час там і жылі. Бывала, што пераходзілі мяжу і зводзілі рахункі з тымі, хто забраў іх зямлю і гаспадарку. Мая мама, якой хутка споўніцца восемдзясят сем гадоў, распавяла мне пра тое толькі нядаўна, гады два-тры таму. Гаварыла, выціраючы слёзы, што праз нейкі час браты дзеда Феадосія бясследна зніклі. Аніхто не ведае, дзе і як. Праўда, праз шмат гадоў нашай сям’і расказвалі, нібыта людзі бачылі аднаго з братоў дзеда Феадосія недзе ў Сібіры: яму было ўжо пад сто гадоў. Што да бабулі Мані, Марыі Дзмітраўны, то яна, расказвала, была звязана сваімі родавымі каранямі з князямі Радзівіламі, іх раднёй. Прычым з боку тых людзей была не толькі любоў, але і адбылася нейкая здрада. Мая бабуля Маня ў маладосці была надзвычай прыгожай. Ёй бы жыць мірна-шчасліва, гуляць у дзівосным садзе, ёй жа пасаджаным: вялізны, амаль у гектар. А яна перанесла столькі гора, зневажанняў, што хапіла б на некалькі чалавек.

«Мая будучая маці Валянціна з бацькамі —  Феадосіям і Марыяй Жураўскімі».

— Вось да якіх драматычных родавых падзей узыходзяць вобразы «Пустэльніка»… Можна сказаць, што менавіта страх смерці, фізічнай расправы доўгія дзесяцігоддзі трымаў на балоце, у сырой зямлянцы Сцяпана Лосіча… Скажыце, а раман-хроніка «Палын-вада» — гэта мастацкі аповед пра род па бацькоўскай лініі? Мяркуючы па прозвішчы бацькі, ваш род старажытны, шляхецкі…

— Не проста шляхецкі. Калі прааналізаваць гістарычныя хронікі, дакументы, а таксама аповеды, якія чуў я ад сваіх бабуль і дзядуляў, то нават княжацкі. Вытокі яго ў старажытнасці. Як вы ведаеце, быў такі ў гісторыі Русі Дабрыня Нікіціч — наўгародскі ваявода, які выхаваў і выгадаваў князя Уладзіміра Краснае Сонейка. Дык вось, Дабрыня той, кажуць, і хрысціў Русь. Ён быў наўгародскім князем па прозвішчы Разановіч. Магчыма, ад яго ідуць мае родавыя карані. У даследаваннях пра даўніну ёсць іншыя красамоўныя звесткі: «Быліннае прозвішча Дабрыні Малкавіча — Разановіч і Нізкініч (ад апошняга і адбылося «імя па бацьку» Нікіціч) — звязваюць Дабрыню з вядомым баярскім родам Разановіч у паўднёва-заходняй частцы Русі — Валыні. Там з Разановічамі звязана тры паселішчы: Калусаў (суч. Грады), Будзяцічы і Нізкінічы». Гэта непадалёк па карце ад Новавалынска. Сустракаў я ў дакументах і некаторыя звесткі пра Няміру Рэзановіча (Разановіча), які жыў у ХV стагоддзі, быў дзяржаўным і ваенным дзеячам ВКЛ, старастам Луцкім. Той горад цяпер у Валынскай вобласці Украіны. Пры ім, апавядаюць летапісы, старажытны горад і ўвайшоў у Вялікае Княства Літоўскае. Калі казаць пра маіх прамых і найбліжэйшых продкаў, дзякуючы якім я з’явіўся на свет, то гэта мае бацька, дзед, прадзед… Ім былі дараваныя вялікія надзелы зямлі ў маім родным сяле Рубель. Пра тое ёсць запісы ў некалькіх дакументах таго часу, сёе-тое пададзена ў кнізе «Палескі архіў» Вячаслава Вярэніча. Вось пераклад з польскай мовы асноўнай часткі таго дакумента адносна маіх продкаў, старонка 242: «Кароль Ян Казімеж у 1661 г. зацвердзіў шэраг дакументаў яшчэ часоў Ягайлы і Вітольда, князёў Яна і Тэадора Яраславіча і каралевы Боны для роду Разановічаў». Як вядома, пры тых князях і каралеве Боне, якая славілася многімі кірункамі сваёй кіпучай дзейнасці, ажыццяўлялася актыўнае засяленне малаабжытых тэрыторый на Палессі, у іншых месцах. Мяркую, мае продкі Разановічы атрымалі землі за канкрэтныя заслугі перад дзяржавай. Жылі яны тады ў вёсцы Рубель ці то пераехалі туды з Валыні, за даўнасцю гадоў невядома.

Бацькі — Валянціна і Іван.

— Гэтыя звесткі — вынік вашых пошукаў? Ці маеце і сямейныя паданні?

— І тое, і другое, і ёсць яшчэ нешта трэцяе. Што мае продкі па бацькоўскай лініі былі людзьмі «асаблівымі», я цвёрда ведаю. Скажам, дзед Фёдар і бабуля Вера Разановічы былі не уніятамі, не каталікамі, а праваслаўнымі, прычым вельмі набожнымі. Службу кожны раз выстойвалі па святочных днях з васьмі раніцы да гадзіны дня. Калі прыходзілі дадому, дзед на ганку сядаў на лаўку, курыў. Баба Вера даставала з печы капусту, кашу, мяса. Гэта быў як адладжаны да дробязяў абрад. Баба налівала дзеду віна: толькі раз на тыдзень пасля царкоўнай службы. Памаліўшыся, абедалі павольна, паважна. Усё моўчкі! Паеўшы, дзед хрысціўся, ішоў адпачываць. А бабуля прыбірала са стала. І ў тым таксама была асаблівая атмасфера. Нейкая ўрачыстасць, мудрасць, што асабіста мяне вельмі ўражвала. Такога ўшанавання Усявышняга, цярплівага стаўлення да няпростага ў тыя гады жыцця, побыту я больш ніколі і нідзе не сустракаў. Выключэнне — мой бацька: Іван Фёдаравіч Разановіч. Ён быў чалавекам вельмі высокай унутранай культуры, усё жыццё ў касцюме і пры гальштуку хадзіў. Пра мінулае сям’і ніколі не вёў ніякіх гутарак, лічыў: каб чагосьці дамагчыся ў жыцці, нам усім трэба шмат працаваць. Што мы і рабілі.

— У вас ёсць браты, сёстры?

— Толькі дзве сястры, маладзейшыя за мяне. Адна жыве ў Дамачаве, пад Брэстам, другая ў Каліфорніі, ЗША.

— Атрымліваецца, ваш род быў раней заможным, калі не багатым…

— Цікавае пытанне… Мае продкі па бацькоўскай лініі сапраўды былі багатымі людзьмі. Адной зямлі мелі больш за тысячу гектараў. Нашы землі — гэта цэнтр вёскі Рубель, амаль усё ўрочышча Карасіна, частка ўрочышча Гарэйшэ, участкі алешніку, бору. Ва ўласнасці Разановічаў былі вялікі дом, гаспадарчыя пабудовы, уключаючы адрыны і стайні, млын і алейню — там рабілі льняны алей. З жыўнасці меліся коні, быкі, валы, каровы, авечкі, свінні, куры, качкі, гусі. Асабліва славіліся коні. Яны былі рослымі, здаровымі, блішчалі, як быццам змазаныя алеем. Мае цёткі Ганна і Праскоўя распавядалі, што рубельцы ўпотай казалі: «Разановічы кормяць коней пшаном». Але гэта было, вядома ж, не так. Проста за коньмі па-гаспадарску хадзілі. Аднаго жарабца па мянушцы Огер, якога дзед вельмі любіў, забралі вайскоўцы. Гэта было ў 50‑я гады, калі ў Рубель прыйшла пасляваенная калектывізацыя. А неўзабаве на караблі завезлі таго жарабца ў Англію. І там Огер узяў першае месца на скачках. Дзеду за каня праз некалькі гадоў даслалі саху: як падарунак. Зрабілі ў Ленінградзе на заводзе. Тая саха яшчэ вісела ў дзедавай адрыне, калі я вучыўся ў школе. Яна была цалкам жалезная, цяжкая, зусім непрыдатная для земляробства. Ды і ў Рублі здаўна плугам аралі. Такі падарунак, вядома, выклікаў здзіўленне дзеда. І гэта было яшчэ адно «палена ў вогнішча» складаных адносін дзеда Фёдара з уладай. Нездарма ён да смерці паўтараў выраз: «Дурань чырвонае любіць». Укладваў у яго сваё стаўленне да ўлады. Але казаў гэта, заўважу, без злосці, нават з гумарам, знаходзячы, што савецкая ўлада для людзей робіць нямала. Ён, да прыкладу, вельмі здзіўляўся, што яму штомесяц прыносяць пенсію. Хоць і была невялікая — дванаццаць рублёў, а давалі яе, па словах дзеда, «бясплатна». Такое паняцце ў дзеда Фёдара сфарміравалася і таму, што ў маладосці служыў ён у польскай кавалерыі, быў некаторы час памочнікам дэпутата польскага Сейма, ездзіў з бабуляй у Варшаву па справах і «патанчыць», а яшчэ «на каву». Не толькі на цягніку, але, бывала, і на конях ездзілі. Толькі не танцаваць або піць каву, а троху пажыць гарадскім, свецкім жыццём.

На заліўных лугах Палесся коням прывольна.

— А калі, Анатоль Іванавіч, вы ўпершыню даведаліся, што ў вашага рода былі свае вялікія землеўладанні?

— Неяк, будучы студэнтам БДУ, касіў з дзедам і бацькам ва ўрочышчы Карасіна траву, а дзед кажа: «Тут, Толя, наша пупавіна». «Якая пупавіна?» — здзіўлена спытаў я, бо нават слова такога не ведаў. «Пупавіна — гэта наша зямля, — патлумачыў дзед. — Вунь там за кустамі хлеў стаяў, а побач коні пасвіліся, а непадалёку гусі, качкі плавалі…». Для мяне словы дзеда былі не зусім зразумелымі, таму і асаблівых развагаў не выклікалі. Праўда, потым я пачаў прыгадваць, што мне казала бабуля Маня: амаль кожны вечар, калі я быў практычна яшчэ дзіцем, даставала аднекуль яна велізарны, велічынёй з сумку кашалёк, выцягвала адтуль пачкі старых грошай, нейкія паперы і прасіла ўважліва глядзець на іх, а таксама запамінаць, што яна кажа. А гаварыла яна пра акцыі, царскія манеты, рэчы, якія належалі галіне князёў Радзівілаў, пра палац, які быў у Манькавічах, што каля Століна. Манькавічы, бабуля Манька… Нейкая магічная сувязь у тым адгадвалася, але што канкрэтна было на самай справе, я не паспеў даведацца: бабуля памерла, хоць абяцала, між іншым, пражыць дзевяноста шэсць гадоў.

— У часе станаўлення савецкай улады, як мы ведаем з гісторыі, не раз бывала, што родныя людзі аказваліся, як той казаў, па розныя бакі барыкад. А ў родзе Жураўскіх або Разановічаў такое здаралася?

— На жаль, так. Мой дзед Феадосій не хацеў зводзіць рахункі з савецкай уладай за экспрапрыяванае дабро, а яго браты, якія сышлі ў Польшчу, як я ўжо казаў, зводзілі. У дзеда Фёдара была падобная гісторыя. Родны брат яго, Раман, паехаў у Амерыку — то былі 20‑я гады. Пабудаваў там у кампаніі з нейкім багатым бізнесменам фабрыку, дзе выпускалі запалкі, порах, розныя гаручыя сумесі. Вялікія грошы зараблялі. Выпадкова ці не, але спадабаліся Раману камуністычныя ідэі, уступіў ён у кампартыю. А ў 39‑м амерыканцы яго ў ліку іншых камуністаў выгналі з краіны: пасадзілі на карабель і адправілі ў Еўропу. Калі Раман вярнуўся дадому, яго неадкладна праверылі: камуніст, пісьменны. Дарэчы, і мой дзед Фёдар акрамя мясцовай мовы ведаў і русскую, і польскую. На ўсялякі выпадак Рамана адправілі далей ад Рубля, а то ці мала што: з роду багатых, шляхетных людзей, ды ў Амерыцы мае рахунак у банку. Карацей, паслалі Рамана ва Украіну ў якасці партработніка. Калі пачалася вайна, выклікалі на Брэстчыну і даручылі на Століншчыне арганізаваць партызанскі атрад. А землякі ж мае лічылі Палессе асобнай тэрыторыяй, якая можа самастойна жыць, і таму ваяваць ні з кім не хацелі. Раман усё ж сабраў невялікую групу людзей, якія падтрымлівалі савецкую ўладу, і яны для немцаў стваралі нямала праблем. І на Рамана, а таксама яго падначаленых пачалося паляванне. Закончылася яно тым, што ў канцы 1943 ці на пачатку 1944‑га Рамана і некалькі чалавек з яго групы забілі ўкраінскія бандэраўцы. Закапалі ўсіх забітых у адной яме… Калі нашы войскі прыйшлі, вызвалілі Століншчыну ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, то Рамана, іншых партызан перапахавалі ў Давыд-Гарадку. Дарэчы, гісторыю дачыненняў дзеда Фёдара з яго братам-камуністам я паказаў у рамане-хроніцы «Палын-вада». Але не ўсю. Напрыклад, пакінуў за рамкамі аповеду той факт, што партызан карміла сям’я толькі дзеда Фёдара! Дасылаючы да яго сваіх людзей, Раман іх арыентаваў: «Нічога не кажыце Фёдару, ні пра што яго не прасіце і не пытайце. Бярыце ўсё, што трэба і што хочаце». Яны і бралі: муку, хлеб, мяса, сала, вопратку, абутак… Пры тым бабуля Вера па начах пякла для партызан хлеб: «Раман — гад, але ўсё ж родная кроў…» А чаму так адбывалася? Уся справа ў асабістай варожасці, яна пачалася па прыездзе Рамана з Амерыкі, калі ён патрабаваў аддаць яму палавіну зямлі, што належала некалі іх бацьку. Дзед Фёдар сказаў: «Бяры, але тую палавіну, якая не апрацаваная». Гэта значыць, лугі і пашы. Раман страшна пакрыўдзіўся. Яны пасварыліся, нагаварылі адзін аднаму, пасля чаго прымірыцца было практычна немагчыма. Пакуль не было вайны, сварка братам нічым асаблівым не пагражала. Але ў вайну жыццё дзеда Фёдара, яго сям’і, а значыць, і майго бацькі вісела на валаску. Пасля забойства Рамана немцы прыйшлі па дзеда, хацелі расстраляць усіх яго дзяцей і жонку. Але рубельцы сказалі, што Фёдар і Раман Разановічы даўно варагавалі… Вось так сям’ю дзеда Фёдара і не кранулі. У тое цяжка паверыць, але так было! Калі я пра такія нюансы, тонкасці жыцця блізкіх продкаў даведаўся, то падумаў: вось як вялікая частка гісторыі беларускага народа адлюстроўваецца ў маім родзе.

Падчас прэзентацыі адной з кніг, прысвечанай Пятру Клімуку. У рэдакцыі газеты «Заря» (Брэст).

— Ці ёсць што-небудзь з былых каштоўнасцяў, нейкіх прадметаў, прылад працы, акрамя сахі, якія ў вас зберагаюцца?

— Напэўна, гэта смешна і мае нейкае сімвалічнае значэнне, але ў мяне была старадаўняя сярэбраная чара, і яшчэ зберагаецца пуга, на чаранку якой выбіты надпіс: «1546 год». Што за падзея ў той год была, чым яна цікавая — не ведаю. Але такі незвычайны рарытэт дапамагае мне ўсталяваць нябачную сувязь з далёкімі часамі. З эпохай, скажам, Францыска Скарыны, пры якім жылі, працавалі, абаранялі родную зямлю ад ворагаў мае продкі. Бо шляхта, як вядома, гэта было раней саслоўе ваяроў. Дарэчы, гэты бізун вісеў на сцяне над ганкам дома дзеда Фёдара і бабулі Веры. Ён тым бізуном пагражаў мне і майму стрыечнаму брату Васілю, калі мы рабілі нешта «не тое».

— Вы сказалі цікава пра сувязі з далёкімі часамі. А які, Анатоль Іванавіч, ваш кантакт з Усявышнім? Ці адчуваеце ў сваім жыцці Яго заступніцтва?

— Добры кантакт. Я ж рос у асяроддзі, у якім Бога шанавалі. Але быў час, калі ў старэйшых класах я адышоў ад веры, і даказваў маме, што Бога няма. Мама плакала і ўмольвала таго не гаварыць. Прайшло нямала гадоў, перш чым я ўсвядоміў немагчымасць быцця без Бога. І сёння ўпэўнены: калі нешта ў гэтым свеце адбываецца — на тое ёсць воля Усявышняга. Калі мы з вамі яшчэ жывыя — значыць, ёсць у тым нейкае наканаванне. І што цікава: я нарадзіўся ў Давыд-Гарадку — васьмімесячным, а такія неданошаныя дзеці тады ў райцэнтрах практычна не выжывалі. А я выжыў. Потым у сваім жыцці трапляў у дзевяць вялікіх аварый, калі машыны курчыла, іх ламала, яны гарэлі, а ў мяне аніводнай драпіны не было. Як гэта растлумачыць, калі не вышэйшым заступніцтвам? Неяк з жонкай на тэрыторыі Польшчы я разбіўся, і яе, у непрытомнасці, адразу павезлі ў бальніцу. Дзякуй Богу, выратавалі. Я потым гляджу: руль у машыне расцягнуты. Гэта ў мяне падчас аварыі такое нечалавечае напружанне было, звярыная сіла нейкая з’явілася, і я не памятаю, як атрымалася, што жалезны руль пераўтварыўся ў крывы абаранак. Мая машына ляцела тады прама ў дрэва. За мізэрна кароткі час мне давялося многае ўсвядоміць. У тым смяротным палёце я, нарэшце, пераканаўся: у такія моманты ход жыцця альбо паскараецца, альбо замаруджваецца. Нібы з’яўляецца іншы рытм ходу. А хто валодае часам, той валодае светам. Хто гэты Уладальнік? Думаю, вы ведаеце.

— Здагадваемся. Вашы раманы «Пустэльнік», «Палын-вада», іншыя творы ўжо на слыху, іх чытаюць і гэта добра. А цяпер што пішаце? І ці падабаецца вам сам творчы працэс?

— Больш за ўсё мне па душы менавіта працэс, гэта значыць — творчасць. Я засеў цяпер за «Лісты ўнукам». Унукі яшчэ маленькія, але, як і дзеці, яны — мой працяг. Ва ўсялякім разе, на гэта спадзяюся. Унукі вастрэй даюць адчуць, што трэба даваць дарогу маладым, а нашаму пакаленню не варта перашкаджаць ім ісці наперад. «Раман у лістах» — так назваў я свой новы твор — пачынаецца так: «Старасць прыходзіць не тады, калі пачынаюць плаціць пенсію, а ў тыя дні, калі табе перастаюць тэлефанаваць. Ты сядзіш і тупа чакаеш хаця б аднаго званка да абеду або пасля абеду, але тэлефон маўчыць. Міжволі табе прыгадваюцца тыя дні, калі ты быў патрэбны ўсім і твой тэлефон разрываўся ад званкоў удзень і нават ноччу. Удзень табе тэлефанавалі родныя, сябры, калегі па працы, знаёмыя і незнаёмыя людзі, якім было нешта ад цябе трэба… На жаль, усё мае свой кошт. А цана званкоў табе на пенсіі — гэта цана твайго ў мінулым, як правіла, паспяховага жыцця, якое яшчэ не ўсё ззаду, але яго фінал ужо так блізка, што ты адчуваеш яго дыханне і губляеш адчуванне рэальнасці. Гэтая рэальнасць цяпер не толькі ў тым, ці піў ты раніцай чай, каву або спіртное, а ў тым, што цябе пачынаюць кантраляваць і падтрымліваць нейкія невытлумачальныя сілы, якія не хочуць, каб ты хутка сыходзіў туды, адкуль не вяртаюцца… Гэтыя сілы як бы пашыраюць прастору зямную ды ўзбагачаюць яе новымі карцінамі, падзеямі. Прасцей кажучы, ствараюць гэты «дадатковы» свет на зямлі для цябе, што называецца, тут і цяпер…». Менавіта тут і цяпер я хачу жыць, тварыць, кахаць.

​​У родных мясцінах лёгка дыхаецца.

— З вашых словаў становіцца зразумела, што не ўсё ў вашым жыцці было так, як вам таго хацелася…

— Чалавек заўсёды хоча большага. Але ці ёсць гэтае большае для канкрэтнага чалавека ў рэальным жыцці? У тым, якое ён аднойчы абраў для сябе, сваёй самарэалізацыі? Думаю, няма. Прывяду прыклад з уласнага досведу. Калі мой сябар Уладзімір Пятровіч Бельскі ў 90‑гады мінулага стагоддзя працаваў паслом у Чэхіі і Славакіі, я быў галоўным рэдактарам часопіса «СЭЗ». Неяк ён тэлефануе: «Тэрмінова прыязджай». Я прыехаў. Паслом была зладжана для мяне сустрэча з двума вельмі багатымі бізнесменамі: былымі работнікамі сілавых структур. Яны прапанавалі мне паўдзельнічаць у канкрэтных праектах па выпуску запатрабаванай прадукцыі… А тады на постсавецкай прасторы, наколькі я ведаю, такіх высокатэхналагічных вытворчасцяў не было. Можна было шмат зарабляць. І, магчыма, так і было б. Але я таксама ведаю, што, ажыццяўляючы маштабны выпуск той ці іншай прадукцыі, займаючыся буйным бізнесам, я не напісаў бы нічога з таго, што выйшла ў свет. Значыць, маё прызначэнне — пісаць, паказваць найноўшую гісторыю, высвятляць станоўчае і папярэджваць пра негатыў. Камусьці гэта можа здацца сумным, непатрэбным. Асабліва ў наш век росквіту інфармацыйных тэхналогій. Але ўсё пазнаецца ў параўнанні…

— Вы аптыміст?

— У рамках таго, што ёсць і павінна быць. А кожны з нас павінен быць на сваім месцы. Як былі і ёсць на месцах дзясяткі тысяч людзей, пра якіх кажуць: «Яны твораць гісторыю». І я аддаю перавагу — жыць і пісаць у рэальным часе і з канкрэтнымі задумамі, мэтамі. І ўжо калі прызнаваць які-небудзь грэх, свой ці сваякоў, то рабіць гэта варта сумленна і смела. Я афіцэр, хоць і ў запасе. Усе мае продкі, бліжэйшыя з якіх дзяды і бацька, служылі Айчыне. Дарэчы, ніхто ў маім родзе, у тым ліку і я, не шкадаваў і не шкадуе пра мінулае.

— А вам не хацелася, каб вам належалі землі вашага рода?

— Што да «нашай» зямлі, то яна ж нікуды не падзелася. У любы час яе можна ўбачыць, прайсціся па ёй нават басанож… Зямля патрабуе догляду, адказнасці, пастаяннай увагі. Асабіста я, нарадзіўшыся пры сацыялістычнай калектыўнай гаспадарцы, аніводнага дня не працаваў у калгасе — бо ў мяне іншы жыццёвы шлях. Дык чаму пра мяне думаць, што ў маёй галаве з’явіцца жаданне запатрабаваць вярнуць мне родавую зямлю, апошнім спадчыннікам якой у вёсцы Рубель з’яўляюся менавіта я? І ў Гарадцы таксама. Хай на той зямлі працуюць тыя, хто прыйшоў на яе прасторы пасля маіх дзядоў і бабуль, іх дзяцей. Хто гэтую зямлю ведае, як свае пяць пальцаў на руцэ. Атрымліваецца ў новых гаспадароў збіраць высокія ўраджаі — то ім добра! І мне прыемна. Значыць, зямля жыве, яна нараджае і дае жыццё людзям. Больш мне не трэба, на жыццё я зарабляю. Наогул, працэс абнаўлення ідзе пастаянна. Таму адыходзячым пакаленням важна своечасова «сысці ў цень», а моладзі не варта пераходзіць межы законаў. Прытрымлівацца ў жыцці агульначалавечых каштоўнасцяў — гэта ж разумна, правільна. Гэта і ёсць пераемнасць, дэмакратыя, развіццё.

Гутарылі Іван і Валянціна ЖДАНОВІЧЫ

Фота з асабістага архіва А. Разановіча

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».