Салдат невядомы і родны

У тэматычнай экспазіцыі «Музея Памяці», што ў Храме­помніку ў гонар Усіх Святых і ў памяць пра ахвяры, якія выратаванню Айчыны нашай паслужылі, збіраюцца звесткі пра ўдзельнікаў і ваенныя падзеі шматлікіх гістарычных перыядаў, у тым ліку й часоў Вялікай Айчыннай вайны.

Прадметы часоў Вялікай Айчыннай сабраны ў асобным тэматычным комплексе. Многія з іх прынеслі для экспанавання прыхаджане храма. Гэта ўласныя рэчы, фотаздымкі, узнагароды іх бацькоў, дзядоў і прадзедаў, якія здабывалі для нас свабоду, але не вярнуліся з вайны. Памяць пра іх жыве ў сэрцах нашчадкаў. Цяпер яна рэхам адгукаецца і ў душах наведнікаў экспазіцыі. А імёны загінулых за нашу Радзіму што­дзень у малітвах узносяцца да Усявышняга.

«Мы бачым: экспазі­цыя не пакідае абыякавым нікога. І ўжо тыя, хто пабываў у Храме-помніку, вяртаюцца да нас са сваімі артэфактамі, расказваюць пра гераізм сваіх родных і блізкіх у гады вайны. Таму мы ўпэўнены, што яна будзе пастаянна папаўняцца», — расказвае кіраўніца музея Ганна Зайцава.

Ідзем з ёй па зале экспазіцыі «Наша памяць пра кожнага загінулага свяшчэнная!», прысвечанай заключнаму этапу вайны, калі Савецкая армія вызваляла ад фашызму краіны Еўропы. Дамінантай мастацкага вобраза гістарычна-этнаграфічнага комплексу «У роднай хаце» стала выява Беларускай Маці — манекен жанчыны ў натуральную велічыню. Яе правобразам паслужыла вядомая многім Анастасія Купрыянава, беларуская партызанка і маці-гераіня, усе сыны якой загінулі на вайне. Манумент маці-патрыётцы і яе загінулым сынам адкрылі ў 1975 годзе ў Жодзіне (Мінская вобласць). (Пра тое ды ўшанаванне памяці Пятра Купрыянава мы трохі пісалі: «Сын-Герой Анастасіі Купрыянавай» — ГР, 15.11.2018. — Рэд.) У «Музеі Памяці» Беларуская Маці трымае ў руках пахаронку на сына, што загінуў. Вобраз кранальны й шчымлівы. Шмат беларускіх жанчын атрымлівалі ў ваенныя й пасляваенныя гады такія весткі, за кожнай з іх — боль, роспач і слёзы. У храме сабраны цэлы комплекс такіх пахаронак.

«Гэта калекцыя з 20 вестак аб смерці, якія прыносілі матулям ці жонкам на іх сыноў і мужоў, — тлумачыць Ганна Іванаўна. — Ствараючы тэматычны комплекс, прысвечаны загінулым у краінах Еўропы ў часе вайны жыхарам Беларусі, па дапамогу мы звярнуліся ў архіў Мінабароны Беларусі. Папрасілі перадаць некалькі такіх дакументаў для нашай экспазіцыі. Усе яны на байцоў, прызваных з Мінска й Мінскай вобласці ў 1944 годзе, калі Савецкая армія была абяскроўлена, і вызваляць краіны Еўропы ў часе маштабнай наступальнай аперацыі набіралі маладых байцоў».

Атрымаць такую пахаронку маці было балюча, ды, пэўна, яшчэ больш гора несла вестка, што іх сын ці муж прапаў без вестак і невядома, дзе пахаваны. Сёння родныя такіх салдат і афіцэраў могуць даведацца пра іх лёсы непасрэдна ў храмавай экспазіцыі. Супрацоўнікі папаўняюць базу дадзеных са спісамі савецкіх салдат і афіцэраў, якія былі прызваны з беларускіх ваенкаматаў і загінулі ў перыяд з 1941 па 1945 гады. Іх асноўную частку прадаставіла Міністэрства абароны Беларусі: каля 24 тысяч прозвішчаў байцоў. Арыгіналы спісаў утрымліваюцца на мультымедыйных рэсурсах Расіі, у Абагульненым электронным банку дадзеных «Мемориал» і на сайце «Память народа».

Добраахвотнікі, якія імкнуцца расшукаць салдацкія медальёны на палях бітваў, спадзяюцца: з іх дапамогай удасца ўстанавіць і прозвішчы салдат, якія прапалі без вестак. Пошукавікі атрада й клуба «Виккру» з Магілёўшчыны, напрыклад, перадалі «Музею Памяці» некалькі такіх знаходак. У тым ліку персанальных салдацкіх медальёнаў з папяровымі ўкладышамі. Адзін з іх дапамог устанавіць імя Аркадзя Цімафеевіча Рашэтнікава, 1925 года нара­джэння, ураджэнца Расіі — з Омскай вобласці, Амуцінскага раёна, вёскі Савінава. Ён быў прызваны ў армію ў сакавіку 1943-га. Прапаў без вестак у 1944-м, а дакладней — загінуў пры фарсіраванні Дняпра пры вёсцы Буйнічы Магілёўскага раёна. Пошукавы атрад «Виккру» выявіў медальён на месцы бою ў 1998 годзе. Аднасяльчане Аркадзя Рашэтнікава накіравалі тэлеграму з удзячнасцю кіраўніку пошукавага атрада Мікалаю Барысенку. Парэшткі воіна былі перапахаваныя ў брацкую магілу, якую даглядаюць навучэнцы Буйніцкай сярэдняй школы. Экспануецца таксама й медальён разведчыка Івана Васільевіча Рубана, 1916 года нараджэння, ураджэнца вёскі Печанюгі Ноўгарад-Северскага раёна Чарнігаўскай вобласці Украіны. Ён загінуў у 1941 годзе ля вёскі Сідаравічы Магілёўскай вобласці. На момант гібелі быў бацькам траіх дзяцей. Пошукавікі «Виккру» знайшлі яго медальён у 2018 годзе.

Шэраг прадметаў пада­равалі музею й святары храма. Настаяцель Храма-помніка протаіерэй Фёдар Поўны перадаў некалькі дзясяткаў каштоўных экспанатаў розных гістарычных перыядаў, якія склалі аснову музейнай калекцыі, а протаіерэй Мікалай Сухановіч — самаробную партызанскую запальнічку часоў вайны, зробленую з кулямётнай гільзы. Калі яе рэстаўравалі, то выявілі дагэтуль нябачны воку надпіс «В. Т. Кулю. 1943 год». Экспанат выклікаў цікавасць у музейных супрацоўнікаў. Цяпер музейшчыкі хочуць даведацца: кім быў той чалавек. Ужо высветлена, што запальнічка — падарунак невядомаму пакуль В. Т. Кулю ад камандзіра партызанскага атрада, які дыслацыраваўся ў 1943 годзе, мажліва, на тэрыторыі Асіповіцкага раёна.

Імёны абаронцаў, якім не была аддадзена належная пашана раней, прадаўжаюць устанаўлівацца па нашыя дні. Але многія беларусы й дагэтуль не ведаюць, дзе пахаваны іх родныя, што загінулі ў часе Вялікай Айчыннай. Таму й пачалі збіраць зямлю з месцаў баёў, размяшчаць яе ў капсулах у крыпце Храма-помніка, што ў Мінску. Адной з самых значных у плыні падрыхтоўкі да святкавання 75-годдзя Перамогі летась стала Міжнародная акцыя «На славу агульнай Перамогі!». Тысячы людзей далучыліся да яе ва ўсіх рэгіёнах Беларусі ды за яе межамі. Зямлю з палёў бітвы збіралі й накіроўвалі ў Беларусь жыхары Нарвегіі, Польшчы, Сербіі, Фінляндыі, Малдовы, Украіны, Латвіі, Румыніі, Венгрыі, Аўстрыі, Эстоніі, Расіі. Яна была дастаўлена з Цэнтральных могілак Вены (Аўстрыя), Мемарыяльных могілак Керэпешы ў Будапешце (Венгрыя), Трэптаў-парку і Мемарыяла загінулым савец­кім воінам у Ціргартэне ў Берліне (Германія), Могілак-маўзалея савецкіх воінаў у Варшаве (Польшча), Мемарыяльных могілак Славін у Браціславе (Славакія), Мемарыяла савецкім воінам на Альшанскіх могілках (Чэхія), Мемарыяльных Антакальнскіх могілак у Вільнюсе (Літва), Мемарыяльнага комплексу «Вызваліцелям Бялграда» (Сербія), з магіл савецкіх воінаў-вызваліцеляў у Кіркінэсе (Нарвегія)... Цяпер, каб пакланіцца магіле невядомага салдата, дастаткова прыйсці ў Храм-помнік, дзе ў крыпце й захоўваюцца капсулы з зямлёй.

Экспазіцыя «Музей Памя­ці» — гэта лагічны працяг крыпты. З усяго свету ў гэтыя месцы сцякаюцца звесткі пра ваенныя падзеі перыяду XІ—XXІ стагоддзяў, у тым ліку і 1941-45 гадоў, устанаўліваецца, колькі жыхароў Беларусі загінула на палях бітваў, удакладняюцца іх імёны. Навуковая канцэпцыя экспазіцыі была распрацавана ў 2018 годзе, праца над яе рэалізацыяй заняла каля трох гадоў. Амаль 500 артэфактаў і прадметаў музейнага значэння размясціліся на плошчы ў 300 квадратных метраў на ніжнім узроўні храма.

Збор матэрыялаў прадаў­жаецца. Наперадзе ў спецыя­лістаў Храма-помніка вялікая праца па фарміраванні агульнага Зводнага спісу ўсіх вязняў лагера смерці «Трасцянец» і стварэнне ў наступным годзе Інфармацыйнага цэнтра экскурсійнага абслугоўвання з музейнай экспазіцыяй на тэрыторыі былога лагера. Яна, як вядома, знаходзіцца ў межах Заводскага раёна Мінска і Мінскага раёна.

Ганна ЛАГУН

Нумар у фармаце PDF