Этнограф Еўдакім Раманаў адкрыў Барысаў камень

Еўдакім Раманаў (1855–1922) належыць да слаўнай плеяды беларускіх фалькларыстаў і этнографаў, якія па крупінках збіралі беларускі фальклор і захавалі багацейшую народную творчасць, раскрылі самую існасць народнай душы, яе мудрасць і прыгажосць. Як этнограф, ён сабраў вялікую колькасць матэрыялаў аб жыцці беларусаў, яго абрадах, звычаях і традыцыях. Як археолаг адкрыў і даследаваў болей тысячы гарадзішчаў і курганоў. Гэта, сапраўды, волат беларускага нацыянальнага адраджэння. Не волею выпадка, а па волі сэрца, Еўдакім Раманаў прысвяціў сябе справе: «… адкрыць свету душу беларуса», — як ён выказаўся.

Яшчэ ў дзяцінстве, пасля смерці маці, Еўдакім застаўся круглым сіратой без ніякай падтрымкі. Цяпер толькі яго прыродная ўпартасць, жыццёвы аптымізм і воля стануць вернымі памочнікамі. Вучань Гомельскай прагімназіі ўладкоўваецца рэпетытарам дзяцей багатага купца і адначасова сам вучыцца. Ён цягнуўся да ведаў, толькі ў царскай Расіі простаму чалавеку было вельмі цяжка атрымаць адукацыю. У 1870 годзе, нягледзячы на паспяховыя іспыты, Раманава не прынялі ў Магілёўскую гімназію па надуманай падставе «не аказалася вакансій». Юнак не змірыўся з такім выракам, займаецца самаадукацыяй і ўрэшце здае іспыты на званне настаўніка народнай школы. Настаўнічаў на Віцебшчыне, Магілёўшчыне, Віленшчыне, а як інспектар народных вучылішчаў, аб’ехаў амаль усю Беларусь. Гэта была добрая магчымасць непасрэдна пазнаёміцца з народным жыццём і творчасцю, яшчэ дастаткова нявывучанымі і малавядомымі. «Балюча стала беларускаму майму сэрцу такое незнаёмства вучоных з маёй роднай мовай і, ведаючы беднасць літаратуры беларускай, узяўся я за збіранне», — прызнаваўся пазней аб сваім памкненні Еўдакім Раманаў. Пачынаў ён са складання слоўніка, сабраўшы 2000 слоў.

Дзякуючы самаадукацыі, вывучэнню гісторыі, літаратуры, мовы, фальклору і этнаграфіі, Раманаў авалодаў неабходнымі ведамі для сапраўднай навуковай працы. Ён бачыў, што тая ж руская грамадскасць мала ведала пра Беларусь і яе народ, яго культуру, гісторыю, народную творчасць. Не толькі гэта паўплывала на Раманава, але і разуменне неабходнасці ратаваць гінучы скарб народнай культуры. Як ён пісаў пазней вядомаму рускаму этнографу Пыпіну: «Я перш за ўсё беларус, і мэта маёй працы — уратаваць хоць што-небудзь з помнікаў роднай мне славеснасці ад гібелі, на якую яны асуджаны». У адрозненні ад Паўла Шэйна, Раманаў збірае не толькі фальклёр і вывучае этнаграфію, але даследуе гісторыю, звяртае ўвагу на ананімную беларускую літаратуру — словам, імкнецца ахапіць усе праявы народнага жыцця. Яго жаданне пахвальнае, але разам з тым і цяжкае. Спатрэбіліся 26 гадоў для выдання галоўнай працы Раманава «Беларускі зборнік» (вып. 1–9, Віцебск, 1886–1912), і тое вялікая частка гэтай працы так і не была надрукаваная. Пасля смерці Раманава ў 1922 годзе Інстытут беларускай культуры не здолеў справіцца з сабраным ім матэрыялам, каб выдаць астатнія кнігі яго «Беларускага зборніка». (Выйшаў толькі ў 1928 годзе 10 выпуск). Падрыхтаваныя Раманавым 11–14 выпускі загінулі ў полымі вайны, а лёс 15-га невядомы. Раманаў проста не паспеў выдаць іх з-за бурлівых падзей на пераломе эпох. Ды і іншыя справы адымалі сілы і час. Захапіўшыся гісторыяй, ён адкрыў, абследаваў і апісаў звыш тысячы гарадзішчаў і курганоў. Знойдзены Раманавым багаты матэрыял (звыш 2000 тысяч рэчаў) знаходзяцца ў славутым Эрмітажы і ў Музеі антрапалогіі і этнаграфіі АН Расіі, у Дзяржаўным музеі этнаграфіі народаў СССР, гісторыка-этнаграфічным музеі Акадэміі навук Літвы. Прынамсі, сам Еўдакім Раманаў заснаваў этнаграфічныя музеі ў Віцебску, Магілёве (яго імя носіць мясцовы краязнаўчы музей) і Вільні. Ён жа адкрыў г. зв. Барысаў камень — помнік эпіграфікі ХІІ ст., каля вёскі Высокі Гарадзец Талачынскага раёна. Ён напісаў больш за 200 нарысаў і даследаванняў па фальклоры, этнаграфіі, мове, гісторыі і археалогіі. Выдаў слынную паэму «Тарас на Парнасе», вершы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча і Францішка Багушэвіча, падрыхтаваў да друку ўнікальны рукапіс Мілера «Апісанне Крычаўскага графства 1786 г.». Творча апрацоўвае народныя легенды «Кара ў сто год» і «Міласцівы Восіп, або міласці хачу, а не ахвяры». Дададзім сюды і складзеныя Раманавым археалагічныя карты Віцебскай, Гродзенскай і Магілёўскай губерній. А лічба ў 10 тысяч сабраных і надрукаваных Раманавым фальклорных твораў сапраўды ўражвае і выклікае павагу да гэтага незвычайнага і сапраўды вялікага чалавека. Як рэдактар газеты «Могилевские губернские ведомости» (1895—1903 гг.), Раманаў рыхтуе да друку шматлікія матэрыялы, як свае, гэтак і іншых аўтараў. У 1902 годзе па ініцыятыве Раманава ў Магілёве ствараецца Таварыства па вывучэнні Беларускага края, а ён ужо марыць пра адкрыццё беларускага ўніверсітэта. Да сваёй працы Раманаў імкнецца далучыць маладое пакаленне. Выступаючы перад пецярбургскімі студэнтамі беларускага навукова-літаратурнага гуртка, ён заклікае іх «перш за ўсё ратаваць творы душы роднага народа, якія гінуць штодня па ўсёй лініі». Раманаў прысвяціў сваё жыццё гэтай высакароднай справе. Не ўсё было добра і гладка, не ўсё ўдалося надрукаваць ці дарабіць (гэтак і не выйшаў яго «Вопыт беларускага слоўніка»). Матэрыяльныя цяжкасці, цяжкія хваробы выбіваюць яго з каляі. Першая сусветная вайна, а пасля і Грамадзянская вайна ўвогуле паставілі Раманава на мяжу выжывання. Ён цяжка хварэе, яго звальняюць з пасады члена камісіі па ўладкаванні Віленскай публічнай бібліятэкі і музея, якія эвакуіравалі ў Адэсу. Вярнуўшыся на Беларусь у Віцебск, Раманаў так і не знайшоў працы. Толькі пры дапамозе вядомага акадэміка Шахматава ён атрымаў камандзіроўку ад Акадэміі навук на Паўночны Каўказ для этнаграфічных даследаванняў. Ясна, што гэта была фікцыя, Раманаў ехаў з неспакойнага прыфрантовага края ў ціхі і ўтульны куточак, дзе мог бы падлячыцца і набрацца сіл. У кастрычніку 1917 года ён пераязджае ў Стаўрапаль. Тут яго і застае новае ўзрушэнне — Кастрычніцкая рэвалюцыя, пачыналася крывавая смута Грамадзянскай вайны. Адарванаму ад Радзімы Раманаву было цяжка, і ён марыў вярнуцца ў Беларусь. Тым больш у канцы ліпеня 1921 года славуты навуковец атрымаў запрашэнне пераехаць у Мінск. Здавалася, пачнецца новы этап яго жыцця, але здароўе было падарвана. 20 студзеня 1922 года Еўдакім Раманаў памёр і навечна застаўся на чужой зямлі. Пажаданнем новаму пакаленню ўспрымаюцца словы Еўдакіма Раманава з прадмовы да 5-га выпуска «Беларускага зборніка»: «Хацелася б верыць, што мая праца і праца маіх шаноўных супрацоўнікаў не згіне для навукі, і што своечасова з’явяцца прадаўжальнікі пачатых маіх спраў. Я ж зрабіў, што мог».

Вось так бедны хлопчык-сірата з Беліцы стаў выдатным навукоўцам, правадзейным членам Рускага геаграфічнага Таварыства, Маскоўскага таварыства аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнаграфіі, прафесарам Маскоўскага археалагічнага таварыства, Віцебскага статыстычнага камітэта. Гэта паважаныя званні, аднак Еўдакім Раманаў лічыў сябе простым «чарнарабочым» па збіранні вуснай народнай творчасці.

Вітаўт ЧАРОПКА