Падарожжа па заказніку «Азёры». Што такое навуковы турызм і дзе яго шукаць?

Дызель «Гродна-Узбераж» у раніцу нядзелі забіты бітком. Пакуль пасажыры сонна разглядаюць адно аднаго, за акном пачынае выглядваць світанак. Ужо а палове на восьмую ад ранняй кастрычніцкай цемры не засталося і следу — дзень абяцае быць цёплым і сонечным. Пра сябе думаю, каб толькі ў балоце не прамачыць ногі, што, можа, занадта цёпла апранулася і, у рэшце рэшт, варта было ўсё ж замест кавы заварыць зялёную гарбату.

Тры тыдні таму рэкамендацыі ў Instagram падкінулі мне фатаграфіі задаволеных людзей з пышнымі букетамі верасу. Такое мае вочы не змаглі пакінуць без увагі, а подпіс наогул адкінуў усю абыякавасць — хтосьці з карыстальнікаў сацыяльнай сеткі расхвальваў біёлага Ірыны Запаснік-Безпалькавай (@irina_zapasnik_bezpalko), а таксама экскурсію, якую яна правяла па заказніку «Азёры» да «Чортавага возера», што раскінуліся ў Гарадзенскім раёне, недалёка ад вёскі Узбераж. Я тут жа ёй напісала і папрасіла запісаць мяне на бліжэйшы «тур», і трапіла на закрыццё сезона.

Сутнасць экскурсіі

«А ты без гумовых ботаў?» — «Ага». — «І нават з сабой не брала?» — «Не». — «А шкарпэткі зменныя ёсць?» — Ківаю, таму што хлушу: «А што, варта было б?», — коса пазіраюць у бок гіда, абутага ў красоўкі. — «Вядома, бо будзе балота». Пакуль ехалі да станцыі Рыбніца, дзе група павінна была выходзіць, пазнаёмілася з адной з удзельніц.

Акрамя клапатлівай заўвагі пра тое, ці ўзяла я з сабой зменны абутак, гарадзенка паспела распавесці, што яе малодшая дачка мая цёзка, а старэйшую яна марыць аддаць у прыватную школу біялогіі і хіміі «LAMARCK» (@lamarck_school) . Гэта яшчэ адно дзецішча Ірыны, якая акрамя тэмы навуковага турызму развівае ў школьнікаў любоў да навукі і прыроды. Больш за дзесяць гадоў таму навукоўца скончыла факультэт біялогіі і экалогіі Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. З характэрнага, выкладчык двойчы быў узнагароджаны першай прэміяй Спецыяльнага фонду Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь па сацыяльнай падтрымцы адораных навучэнцаў і студэнтаў.

— Для Беларусі навуковы турызм зусім новая з’ява, але дзякуючы яму ў свеце здараюцца многія адкрыцці. У гэтым сезоне для «Чортава возера» наша экскурсія апошняя, але ў наступным годзе праект будзе адноўлены. Сама я па адукацыі і ў душы біёлаг, у якога за плячыма трынаццаць гадоў працы выкладчыкам, — з усмешкай заўважае Ірына.

Наша група складалася з шаснаццаці чалавек, сярод якіх усе былі на такой экскурсіі ўпершыню, але гід заўважыла, што тыя, хто пабываў на маршруце аднойчы, той абавязкова абяцаў вярнуцца. На гэта ўдзельнікі паходу актыўна заківалі — многія іх таварышы бывалі на экскурсіях у Ірыны і два, і тры разы. Справа ў тым, што маршрут да «Чортавага возера» па заказніку «Азёры» — гэта далёка не адзінае месца, пра якое з задавальненнем распавядае біёлаг.

Гэтым летам з Ірынай можна было адправіцца на шпацыр у Румлёўскі парк або ў велавандроўку па лесапарку «Пышкі», якія раскінуліся ў межах Гародні. Там, заўважае біёлаг, праходзілі не менш займальныя экскурсіі, і ў мяне гэта зусім не выклікала ніякіх сумневаў. За першыя пятнаццаць хвілін нашага маршруту мы ўжо разоў пяць спыніліся — каля двух кустоў, некалькіх ямак і аднаго дрэва.

У цэлым па дарозе да «Чортава возера» мы пройдзем сем кіламетраў па лесе, зробім прывал побач з балотам, адправімся збіраць журавіны да чорнай вады і падымемся на «Чортаву гару», якая над ёй узвышаецца. Гэта, дарэчы, адмысловы помнік прыроды, аб якім прыдумана мноства міфаў і легенд. Праз прыкладна пяць гадзін мы выйдзем з лесу, загрузімся ў камфартабельны мікрааўтобус і адправімся назад у Гродна, ад якога ад’елі ўсяго на дваццаць адзін кіламетр у бок аграгарадка Парэчча. На гэтым наша падарожжа скончыцца, але аб тым, як гэта было — па парадку.

Дзе мы знаходзімся

«Буду распавядаць пра тое, аб чым я ведаю», — папярэджвае Ірына. Пра ўсё астатняе біёлаг абяцае не хітраваць і не выдумляць, таму першае, у чым нам варта было разабрацца — гэта розніца паміж заказнікамі і запаведнікамі.

У Беларусі запаведнік знаходзіцца пад асаблівай абаронай, і трапіць сюды не заўсёды проста, часцей за ўсё патрабуецца спецыяльны пропуск. Ствараюцца запаведнікі для вывучэння, назірання і захавання біялагічных відаў, куды ўваходзяць жывёлы, расліны, глеба, вадаёмы — абсалютна ўсе прыродныя аб’екты. Жыццё тут цячэ практычна без ўмяшання чалавека, таму на тэрыторыі запаведнікаў забароненая паляванне, рыбалка, збор ягад і грыбоў, раслін. Тут не арганізуюць гаспадарчую дзейнасць (напрыклад, не араць зямлю, не нарыхтоўваюць драўніну). Іх у нас у краіне два — Бярэзінскі біясферны і Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалагічны запаведнік.

У заказніках пад ахову трапляюць пэўныя віды флоры і фаўны. Тут дазволена вядзенне гаспадарчай дзейнасці і няма абсалютна ніякіх абмежаванняў у плане наведвання. Заказнікаў рэспубліканскага значэння ў Беларусі каля ста, мясцовага — больш за чатырыста. Адным з іх з’яўляецца Рэспубліканскі ландшафтны заказнік «Азёры», які раскінуўся амаль на дваццаць чатыры гектары па тэрыторыі Гродзенскага і Шчучынскага раёнаў. Тут лётаюць дзясяткі «чырвонакніжных» птушак, расце мноства ўнікальных раслін і жыве адна з найбуйнейшых папуляцый цара беларускага лесу — зубра еўрапейскага.

Лес раскрыўся па-новаму

Мы ж пад кіраўніцтвам Ірыны амаль з першых крокаў па маршруце пачалі па-новаму знаёміцца з лесам. І калі я заўважаю, што «па-новаму», то ні кроплі не перабольшваю — з дзяцінства знаёмае царства дрэў, кустоў і хмызнячкоў, ягаднікаў і грыбоў, імхоў і лішайнікаў, папараці і разнастайных кветак з лёгкіх фраз на лацінскай мове ператвараецца ў экскурсію па жывым музеі. Толькі тут амаль усё можна чапаць, а нешта нават забраць дадому.

Вось, напрыклад, куст ядлоўца, а на ім зялёныя і сінія круглыя «ягадкі». Ірына ўсміхаецца і пытаецца ў групы: «Як вы думаеце, што гэта?». Амаль ні ў кога няма сумневаў — гэта альбо ягады, альбо шышкі, але аказваецца, што гэта шышкаягады.

Праз некалькі метраў знаходзім першыя грыбы — атрымліваем аповед пра грыбніцу, віды грыбоў, цікавыя апавяданні аб назвах і развейваем некалькі міфаў. Да прыкладу, пра тое, што мухамор на самай справе есці можна, калі ведаць, як правільна, а грыбы ў лесе зразаць пад корань зусім не трэба, бо грыбніца ніткамі раскінулася па ўсіх палянках, таму дастаткова проста выкруціць грыб і гэта не парушыць цэласнай легкаўзнаўляльнай сістэмы.

Яшчэ адзін прыпынак — імхі і лішайнікі. У ходзе аповеду экскурсавода разумееш, што да асвятлення тэмы Ірына падыходзіць не толькі з навуковага і біялагічнага пункту гледжання, але і кранае праблемы ўзаемадзеяння прыроды і чалавека. Яна распавядае, што некаторыя віды лішайнікаў за год падрастаюць толькі на пару міліметраў, таму сівыя масівы мяккіх круглых кусцікаў — гэта дзесяцігоддзі бесперапыннага росту цэлай экасістэмы. Аднак, дзякуючы сучаснай модзе з прыстаўкай «эка» і «фіта», дызайнеры імкнуцца дадаць «жыцця» інтэр’ерам офісаў, рэстаранаў і кавярняў, а таксама многіх іншых грамадскіх прастор і прыватных дамоў. З гэтай прычыны лішайнік з лесу вывозіцца дзясяткамі квадратных метраў — вынішчаюцца не проста невялікія палянкі, але дзясяткі такіх унікальных экасістэм. Справа ў тым, што, каб стварыць падобную «жывую сцяну» памерам метр на метр, спатрэбіцца ў дзясяткі разоў большая плошча зялёных насаджэнняў, раскінутых ў лесе.

Па дарозе да «Чортавага возера» нас спыняе амаль усё — кусты і хмызнякі, шышкі, якія валяюцца на сцежках, гусеніцы, якія хаваюцца ў лістоце, разнастайныя знаёмыя і малазнаёмыя ягады, пралятаюць птушкі або тыя, што падаюць гучны голас, але не імкнуцца паказвацца. А я заўважаю, што лес з падачы біёлага як быццам бы пашыраецца для мяне і напаўняецца новымі сэнсамі, адкрыццямі і дзівоснымі меркаваннямі. У гэтым і заключаецца сутнасць навуковага турызму, які спрабуе развіваць Ірына.

У залежнасці ад змястоўнасці і эмацыянальнасці экскурсіі нават сухі навуковы тэкст можна расказаць такім чынам, што у простага абывацеля ўзнікне цікавасць да далейшага вывучэння той ці іншай закранутай тэмы. У гэтым сэнсе навукова-пазнавальныя мэты спалучаюцца з мэтай адпачынку і забаў. Аднак, магчымасці навуковага турызму ў Беларусі да цяперашняга часу не атрымалі шырокага асвятлення ў турыстычнай літаратуры, паколькі адсутнічае рэкламная інфармацыя і няма абгрунтаваных маркетынгавых даследаванняў у гэтай галіне.

Чорная вада верхавога балота

Праз пару гадзін пачынаю адчуваць лёгкі голад, акурат як наша група заходзіць у шчыльны водар багуна. Гэта расліна — адна з першых прыкмет пападання ў экасістэму балота. Дарэчы, наш заказнік размяшчаецца ў межах Азёрскай водна-ледавіковай нізіны. У яе назве закладзены адзін з галоўных сімвалаў тутэйшых прыродных багаццяў — унікальныя водныя экасістэмы з шаснаццаці азёр, звязаных у адзіную сетку мностваў ніткамі рэк і каналаў, — спадчына Валдайскага ледніка.

Адасоблена на тэрыторыі заказніка стаяць возера Берштоўскае на прытоку Котры і невялікія лясныя азёры Глінец, Шчупаковае, Бабіна, Зуброўка, возера Раман і Чорнае. Апошнім у гэтым спісе па даўняй прыкмеце заўсёды стаіць возера Чортава. Рыбакі не прыходзяць сюды за ўловам, кажуць, быццам у Чортавым возеры не водзіцца рыба, а старыя расказваюць аб людзях, таямніча зніклых у віры, які ахутаны звышнатуральнымі міфамі. Вада тут, дарэчы, сапраўды чорная. Тут мы і затрымаліся прыкладна на гадзіну. Ладна падмацаваўшыся, адправіліся па купінах збіраць журавіны — самае вялікае багацце беларускіх балот. На верхавых балотах, якім з’яўляецца «Чортава», акрамя гэтай дзівоснай ягады расце расянка.

Але да берага возера так проста не падысці — вакол яго водная багна, накрытая мяккім сфагнавым імхом, які цікава спружыніць. Бліжэй да вадаёму яно разыходзіцца хвалямі, а пад ім — цёмная бездань. Амаль што літаральна, паколькі ад мяккай зялёнай глебы, куды неглыбока правальваюцца ногі, да воднай роўнядзі ідзе рэзкі пераход на больш, чым тры метры. Таму так проста ступіць у возера не атрымаецца — адразу правалішся з галавой, але на мяккіх купінах бяспечна, заўважае наш гід.

Балоты маюць важную ролю ў захаванні навакольнага асяроддзя, паколькі яны фармуюць свой мікраклімат і захоўваюць біяразнастайнасць на прылеглай тэрыторыі. Эолавая града, якая ўзвышаецца над чорнымі водамі — «Чортава гара» — па некаторых крыніцах паўстала больш за дзесяць тысяч гадоў таму, лічыцца геалагічным помнікам прыроды мясцовага значэння. Але жыхары бліжэйшых вёсак, нягледзячы на «па-чартоўску» маляўнічыя пейзажы, якія адкрываюцца з узвышша, абыходзяць гэтае месца бокам і называюць яго манастыром нячыстай сілы — паводле паданняў старажыл, тут у далёкім мінулым праводзіліся паганскія вядзьмарскія абрады.

Доўга мы затрымлівацца ў гэтым месцы не сталі і пайшлі да трасы. Да канца маршруту наша вялікая група разбілася на маленькія калектыўчыкі і неяк само сабой усе адно з адным пазнаёміліся, абмяняліся кантактамі. Хтосьці заўважыў, што падобныя экскурсіі дапамагаюць развіваць агульную культуру, я моўчкі згаджаюся, таму што прамоклыя ногі стаміліся — на балота ў восень абавязкова бярыце з сабой гумовыя боты. Летам, казалі, можна было і босым прайсціся па мяккім пагнінам. А яшчэ для сябе адзначаю, наколькі ўсё ж прыемна бачыць прыроду на свае вочы, а не праз фільтры ў Instagram, да якіх мы занадта прывыклі і якія часта ствараюць унутры нас ілжывае пачуццё прысутнасці і датычнасці.

Даведка

Навуковы турызм бярэ свой пачатак яшчэ ў часы антычнасці. Яго навізна заключаецца ў тым, што менавіта сёння, на нашых вачах, гэта перастае быць экзотыкай і становіцца прадметам нармальнага рынкавага звароту. Як паняцце навуковы турызм уключае ў сябе і экалагічны, і этнакультурны, і падводны і многія іншыя віды, але галоўная прыкмета — актыўны ўдзел турыста ў працэсе тура, а не проста атрыманне цікавай інфармацыі і сузіранне аб’ектаў, што характэрна для пазнавальнага турызму.

Пазнавальная частка дазваляе турыстам абменьвацца рознымі напрамкамі навуковых даследаванняў, развіваючы пры гэтым новы склад мыслення ў той ці іншай галіне дзяржаўнай народнай гаспадаркі. Пры турысцкіх сустрэчах і абменах зараджаюцца новыя навуковыя ідэі, і навукоўцы атрымліваюць моцны імпульс творчага ўздыму для душэўнага стану.

Як правіла, турысцкімі напрамкамі ў навуковых турах выступаюць асабліва ахоўныя прыродныя тэрыторыі. Да прыкладу, запаведнікі, заказнікі, нацыянальныя паркі і помнікі прыроды.

Гэтая вобласць турызм звычайна складае адносна невялікую долю ў агульным экатурысцкім патоку, аднак роля яго можа быць досыць вялікая. У прыватнасці, ён можа істотна папоўніць інфармацыю аб малавывучаных раёнах і аб’ектах. Атрыманая інфармацыя можа быць карысная не толькі для развіцця навукі, але і для далейшага развіцця ў рэгіёне экатурызму на ўстойлівай аснове.

Аліса СКІБА

Фота аўтара