Этнограф Нікіфароўскі любіў казкі бабкі Насты і родную Віцебшчыну

Ёсць людзі, якія робяць самі сябе, «выбіваюцца ў людзі», дзякуючы свайму таленту, унутранай волі, самадысцыпліне і мэтанакіраванасці. Мікалай Нікіфароўскі (1845–1910) не толькі падняўся з нізоў, а прысвяціў набытыя самаадукацыяй веды для асветы народа, вывучэнню яго багатай культуры.

Сын беднага непісьменнага панамара з вёскі Вымна Віцебскай губерні з дзяцінства імкнуўся да вучобы. Марай хлопчыка было стаць граматным, вучыўся ў святароў мясцовай царквы, а пасля і ў нейкага манаха, дзячка, у панскай школе — словам, карыстаўся любой магчымасцю вучыцца. На ўразлівую дзіцячую душу вельмі паўплывалі показкі яго бабкі Насты пра нячысцікаў. Звычайна падобныя показкі насілі выхаваўчую мэту, перасцярэгчы дзіця ад залішняй цікаўнасці, каб не лезла ў шкоду. Своеасаблівае табу, парушэнне якога прынясе пакаранне. Успрымаючы сур’ёзна ўсіх гэтых нячысцікаў — чарцей, ведзьмаў, мерцвякоў, хлопчык уяўляў іх і вобразна. Так у яго душы абудзілася цікавасць да паэтычнага свету народных павер’яў.

Падчас вучобы ў Віцебскім духоўным вучылішчы Мікалай выглядаў нейкім дзіваком, калі не дзікуном са сваёй народнай эстэтыкай. Натуральная сялянская сумленнасць і сціпласць настроіла супраць яго вучняў. Жаданне сцвердзіць сябе, дамагчыся павагі, быць лепшым дапамагала Мікалаю пераадолець шмат цяжкасцяў: сум па вёсцы і бацькам, «крыўду, лупцоўку і біццё ўсіх відаў, празмерную працу, прамую галадоўку, відовішча самых амаральных паводзін амаль беспрытульных таварышаў-пеўчых». Пасля сканчэння ў 1861 годзе вучылішча Нікіфароўскага, як аднаго з лепшых вучняў, накіроўваюць на вучобу ў Віцебскую духоўную семінарыю. Гарадское жыццё не ператварыла Нікіфароўскага ў гараджаніна. Паездкі да бацькоў на вёску абуджалі ў душы дзіцячыя ўражанні, як ён згадваў, «уваскрасала часам сваімі вачыма бачанае і знаёмае, пры дапамозе і матчынай памяці асвяжалася пазабыванае; тое ж самае ўтваралася і ў розных раз’ездах ці паходах па навакольных мясцінах то з бацькам, то з маткай, мне зноў удавалася бачыць вясковыя ігрышчы, хрэсьбіны, вяселлі, пахаванні, розныя работы, даводзілася дзе-нідзе начаваць і ў курнай хатцы, на цёплых ляжанках, на „гары“, у сенях пад полагам, мыцца і парыцца з „панамі-баярамі“, есці за агульным прастадушна прапанаваным сталом, разам з гаспадарскай сям’ёй.

Тое, што я не разумеў з вясковага жыцця, маці дапамагала зразумець сваімі тлумачэннямі ці здабывала іх з надзейных крыніц. Але і асабістае веданне ёю гэтага жыцця было вялікім і ўсёабдымным: яна нарадзілася, выхоўвалася, жыла і памерла ў вёсцы. Вось дзе тая найкаштоўнейшая крыніца, з якой я чэрпаў свае этнаграфічныя паданні». 

Красамоўнае прызнанне! Ні семінарская асвета, ні чытанне разумных кніг не далі Нікіфароўскаму разумення народнага жыцця, толькі жывая повязь з ім праз бацькоў.

Ён яшчэ цьмяна прадчуваў свой жыццёвы выбар і збіраў матэрыялы па народным жыцці і творчасці, жадаючы, як будучы святар, прысвяціць сябе барацьбе з забабонамі і вераваннямі, лічачы іх праявамі невуцтва і язычніцтва. Каштоўнасць народнай творчасці малады Нікіфароўскі зразумеў пасля знаёмства з вядомым этнографам Паўлам Шэйнам, які прыехаў у Віцебск на працу ў мужчынскай гімназіі. З гэтага часу Нікіфароўскі становіцца актыўным карэспандэнтам Шэйна і амаль 20 гадоў бескарысліва збірае для яго этнаграфічны і фальклорны матэрыял. Напрыклад, для славутага зборніка Шэйна «Беларускія песні» Нікіфароўскі напісаў артыкулы аб калядах, валачобніках, свяце Юр’я, пахавальных і памінальных абрадах, даслаў песні, казкі і народныя апавяданні. Значны быў унёсак Нікіфароўскага і ў фундаментальную працу Шэйна «Матэрыялы для вывучэння быту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю». 

Чаму так сталася, чаму доўгія гады Мікалай Нікіфароўскі працаваў на Шэйна? Ці з-за сваёй сялянскай сціпласці, а то і нясмеласці? Ці не адчуваў творчых сілаў для самастойнай працы? Пэўна, паўплывалі і сямейныя нястачы (смерць малалетняга сына, хвароба і зноў жа, смерць жонкі падкасілі яго), занятасць сваімі прамымі абавязкамі — выкладаннем, бо з-за маленькага заробку даводзілася падпрацоўваць настаўнікам і ў іншых навучальных установах. Магчыма, варта пагадзіцца з першым біёграфам Нікіфароўскага Уладзімірам Стукалічам, які пісаў аб ім «вельмі доўга зусім не клапаціўся пра асабістую славу і марыў толькі аб тым, каб тое, што ён сабраў аб сваёй роднай Беларусі, убачыла свет». 

Тым не менш, Нікіфароўскі распрацаваў сваю методыку падачы этнаграфічнага і фальклорнага матэрыялу, які выкарыстаў у сваіх даследаваннях. Магчыма, ён яшчэ доўга збіраўся б, каб яго калегі-этнографы не пераканалі заняцца самастойнай працай і нарэшце самаму выкарыстаць свой матэрыял.

Расстанне з Шэйнам адбылося балюча. Шэйн не жадаў пазбавіцца такога плённага збіральніка матэрыялаў для сваіх зборнікаў, не ўхваляў яго памкненне да самастойнасці. Частку матэрыялаў Нікіфароўскага так і не вярнуў. Але і запасаў, і новага матэрыялу хапіла, каб Мікалай Нікіфароўскі напісаў шэраг этнаграфічных нарысаў пад агульнай назвай «Очерки Витебской Белоруссии», якія з 1898 па 1899 гады друкаваліся ў акадэмічным часопісе «Этнографическое обозрение». «Сваю ўвагу і сваю багатую назіральнасць М. Я. Нікіфароўскі засяродзіў, галоўным чынам, на апісанні існуючых у нядаўні яшчэ час, у пэўнай меры захаваных і цяпер асаблівасцяў сямейнага і грамадскага жыцця, нораваў, звычаяў і павер’яў віцебскага беларуса, што знікаюць і змяняюцца пад ціскам новых умоў жыцця», — адзначыў асаблівасць працы Нікіфароўскага Стукаліч.

За дваццацігадовы навуковы перыяд (1890–1910 гады) Мікалай Нікіфароўскі выдаў і падрыхтаваў да друку каля 20 прац па этнаграфіі, фальклоры і гісторыі роднай яму Віцебшчыны. Так ужо сталася, што ён усё жыццё пераважна пражыў у Віцебску (за рэдкім выключэннем кароткачасовай працы ў Свіслачы і Маладзечне). Але яго працы на «Віцебскай Беларусі» мелі безумоўна агульнабеларускі характар, бо не толькі дапаўнялі маштабную карціну народнага жыцця беларусаў, але і адкрывалі ўласцівыя ім бытавыя і культурныя рысы. Гэта датычыцца такіх прац Нікіфароўскага, як «Простанародныя прыкметы і павер’і, забабонныя абрады і звычаі, легендарныя паданні аб асобах і мясцінах» (1897), «Нарысы простанароднага жыцця-быцця ў Віцебскай Беларусі і апісанне прадметаў ужытку. Этнаграфічныя звесткі» (1895), а таксама фальклорныя зборнікі «Простанародныя загадкі» (1898), «Беларускія песні-частушкі» (1911), «Паўпрыказкі і паўпрымаўкі, якія ўжываюцца ў Віцебскай Беларусі» (1911–1928). Асабліва каштоўнае сёння даследаванне Нікіфароўскага «Нячысцікі. Звод простанародных у Віцебскай Беларусі казанняў аб нячыстай сіле» (1907). Нікіфароўскі не толькі расказаў пра ўсю тую «нечысць», што атачала беларуса і рабіла яму шкоду, як даўнія забабоны, якія трэба выкараняць асветай, але і раскрыў маляўнічы, паэтычны свет народных уяўленняў. Па сутнасці ён зафіксаваў дахрысціянскі пантэон духаў і бажкоў даўняй Беларусі. Цяпер да гэтага пантэона любяць звяртацца мастакі і паэты ў пошуках адметных паэтычных вобразаў.

Талент дапытлівага даследчыка праявіўся ў Нікіфароўскага і ў вывучэнні гісторыі Віцебшчыны. Яго багатая памяць сягала амаль у паўстагадовае мінулае ў мемуарах «Старонкі з нядаўняй старыны горада Віцебска (1899)» — каштоўная крыніца для даследчыкаў і аматараў гісторыі горада ХІХ стагоддзя. І такая зусім своеасаблівая праца Нікіфароўскага «Ганчарныя тэракоты Віцебска» (1897). Практычна з гісторыяй Нікіфароўскі быў звязаны ўдзелам у камітэце Віцебскага сховішча старажытнасцяў (царкоўна-археалагічным музеі), адкуль, прынамсі, паходзіць шэраг шэдэўраў беларускага іканапісу, такіх як Латагольскія абразы. Разам з Дзмітрыем Даўгялам ён складае каталог і апісанне ўсіх старажытных рэчаў сховішча.

Вось так вясковы хлопчык «выбіўся ў людзі» і стаў не проста сціплым настаўнікам падрыхтоўчага класа гімназіі ці настаўніцкай семінарыі, але адкрыў свету «Віцебскую Беларусь»!

Вітаўт ЧАРОПКА