Доўгае і плённае жыццё, доўгая і добрая памяць — гэта пра народнага мастака Беларусі Леаніда Шчамялёва. Ён пайшоў з жыцця год таму, але пакінуў столькі карцін, што мала ім было дзяржаўных музеяў ды прыватных калекцый, яшчэ пры яго жыцці ў Мінску з'явілася Гарадская мастацкая галерэя твораў Л. Д. Шчамялёва, дзе цяпер працуе вялікая выстаўка-прысвячэнне майстру, які зусім крыху не дажыў да свайго стагоддзя. І гэта той выпадак, калі чалавечы век фактычна супаў з пэўным этапам жыцця Беларусі. А ў творах можна знайсці знакі часу (-оў) і падказкі, як у ліхалецці захаваць сябе як асобу, якая ўмяшчае і выяўляе прагу да жыцця асобнага народа.
Калі б сярод мастакоў вызначалі супергерояў, то Леанід Дзмітрыевіч мог бы прэтэндаваць і на гэтае званне. Пры тым, што ў шмат якіх яго работах адчуваецца боль: але хто сказаў, што суперлюдзі праз яго не праходзяць? Калі баліць — ты жывы. Адчуваеш, плачаш, аплакваеш — і становішся больш моцным.
Леанід Шчамялёў быў юнаком, калі пайшоў на вайну. Здавалася, гэта быў час адчаю, але ён сфарміраваў адчайных людзей, якія свой боль здолелі трансфармаваць у надзею. Не пакідала яна будучага мастака: калі загояцца раны, ён абавязкова вернецца да сваёй мары, якая была выпеставана атмасферай і асобамі даваеннага Віцебска. Але для яго гэта былі звёны аднаго ланцуга: «хочаш маляваць» — «трэба абараняць», «трэба выжыць». Асабістыя жаданні памножыліся на безліч такіх жа — ці не ў той час у ім узрасло пачуццё далучанасці да вялікай энергетычнай крыніцы, у якую ператварыўся беларускі народ? Энергія ж не знікае, нават пры жудасных стратах яна пераразмяркоўваецца, а той, хто застаецца, атрымлівае суперсілу. У Шчамялёве яна была: у баях за вызваленне Беларусі ён быў цяжка паранены, але аднавіўся, каб стаць супермастаком. Ствараў, ствараў, ствараў карціны... Не губляў творчай формы нават у сталым веку. Выстаўка «Леанід Шчамёлёў. Прысвячэнне» якраз і выяўляе энергетычную звышплённасць. Наогул, у галерэі на пастаяннай аснове прадстаўлена больш за 90 твораў, падораных аўтарам гораду. А ў новай экспазіцыі можна пабачыць работы, якія паступілі ў фонды Музея гісторыі Мінска ў 2021 годзе, сярод іх — «Край партызанскі» ды «За вольную Беларусь». Дзіўна тое, што пры ўсім драматызме сюжэта карцін на ваенную тэматыку адчаю ў іх няма.
Нават у тых карцінах, дзе пануюць змрочныя колеры, дамінантнымі становяцца светлыя — і калі іх зусім няшмат. Атрымліваецца, што цемра толькі падкрэслівае прыцягальнасць святла. Здаецца, што ў змроку будучы мастак ухапіў агеньчык, які потым высвяціў светлых людзей, светлыя з'явы, светлыя рэчы. У выніку святло перамагло ў творчасці Шчамялёва — і па колерах, і па сутнасці. У работах — захапленне кожным падораным днём, наталенне імгненнем, простыя чалавечыя радасці, гарэзлівыя іскрынкі жыцця.
У творчасць Леанід Дзмітрыевіч прыйшоў сталым і загартаваным чалавекам, але адолеў пры гэтым неабходную вучобу (скончыў Мінскае мастацкае вучылішча, пасля — Беларускі тэатральна-мастацкі інстытут), і ў часы сацрэалізму здолеў набыць уласную манеру пісьма, якая дазваляе заўсёды пазнаць яго работы. Дзякуючы яму на сацрэалізм савецкіх часоў можна паглядзець праз прызму рамантыкі: яна ў выбары колераў і адчуванні паветра, уздыму, палёту. Нават алейны жывапіс прасякнуты лёгкасцю і празрыстацю пры тым, што ён выяўляў звычайную на той час побытавасць і рэчаіснасць з усімі яе рысамі і правільнасцю. У часы сваёй савецкай маладосці я, напрыклад, нейкі час жыла з думкай: усе мастакі сацрэалізму падобныя адзін на аднаго. Абвергнуць гэта ў маёй свядомасці здолелі найперш творы такіх мастакоў, як Леанід Шчамялёў і яго настаўнік Кастусь Цвірка. Воля ў квадраце — гэта як уласцівасць характару. З аднаго боку, чалавек адчувае сябе вольным — і ты бачыш гэта па яго карцінах. З другога боку, ён мае волю, каб заставацца сабой і самазахавацца як творчая асоба ў тых абставінах, што стварала рэчаіснасць.
Якім чынам? Дзякуючы чаму? Ці каму?.. Ён любіў — Беларусь і яе асоб, працаўнікоў, насельнікаў. І яна дзякавала яму — прызнаннем, высокімі ўзнагародамі, асабліва пасля набыцця незалежнасці. Ён кахаў — прысутнасць гэтага пачуцця адлюстравана ў партрэтах і шмат якіх работах. Напрыклад, колькі цеплыні ў адным з нядаўніх набыткаў музея — творы «Вянчанне ў царкве святой Марыі Магдаліны». Каханне яго памнажалася ў блізкіх і нашчадках, якія, у тым ліку дзякуючы бацьку, будавалі свой лёс, захоўваючы ў сям'і творчую энергію. Ён захапляўся — і захоўваў вобразы ў накідах ці эскізах. Як працавала думка, якое пачуццё кіравала рукой майстра, можна ўявіць на працягу месяца дзякуючы выстаўцы, дзе прадстаўлены матэрыялы з асабістага архіва. Гэта магчымасць суаднесці энергію задумак з энергіяй закончаных твораў.
І вось што падаецца: рэчаіснасць у творах Шчамялёва (які б час ні быў) — гэта рэчаіснасць мары. Але навошта мы марым? Не толькі з-за летуценнасці, бо мары — не загана, яны нам дапамагаюць мадэляваць рэчаіснасць. За доўгае жыццё Леаніда Шчамялёва рэчаіснасць вакол яго мянялася сутнасна — і ўплывала на магчымасці мастака. Але рэчаіснасць не мяняла яго стаўлення да творчасці і жыццёвага аптымізму, бо ведаў: можна вынесці ўсё, тут галоўнае — якую энергетыку ты выпраменьваеш па жыцці і якая да цябе потым вяртаецца памножанай. Гэтая энергетыка трымала не толькі яго, але і тых беларусаў, якія ў розныя, нават складаныя, часы не баяліся сваіх (здавалася, нерэальных, незямных) мар, а пакрысе, крок за крокам, іх ажыццяўлялі. Таму што чалавек — не прыземленая істота, а зямная асоба, здольная сягаць у нябёсы. Прынамсі, мастак адлюстраваў гэтую прагу палёту. Паспрабуем?
Ларыса ЦІМОШЫК
Відэакадры масавага забойства пацыентаў у магілёўскай псіхіятрычнай бальніцы фігуравалі ў абвінавачванні супраць фашыстаў на Нюрнбергскім працэсе.
Ужо традыцыя з нагоды Дня роднай мовы прапаноўваць чытачам праверыць свае веды.
