Чаму кніга не існуе без ІSBN і што такое гібрыдныя выдаўцы?

«Нараджэнне» кнігі ў нейкім сэнсе нагадвае нараджэнне чалавека. Акрамя аўтарскай назвы, кнігу надзяляюць неабходнымі звесткамі, каб потым з лёгкасцю знайсці яе сярод велізарных, амаль бясконцых спісаў іншых выданняў. Не кожны гэта ведае, але захоўваюцца тыя выданні не толькі ў бібліятэках. У Беларусі існуе спецыяльная Кніжная палата, якая вядзе ўлік кожнай кнігі, газеты і часопіса. Каб даведацца, чаму кніга не можа існаваць без ІSBN-нумара і што такое гібрыдныя выдаўцы, «Звязда» паразмаўляла з дырэктарам Нацыянальнай кніжнай палаты Беларусі Аленай Івановай.

Наша сустрэча пачалася каля трохпавярховага будынка, што размясціўся ў завулку Інструментальны. Менавіта тут знаходзіцца фондасховішча Нацыянальнай кніжнай палаты Беларусі.

— Спачатку, у 1924 годзе, Кніжная палата была створана як аддзел нашай Нацыянальнай бібліятэкі, якая на той час мела назву «Беларуская дзяржаўная і ўніверсітэцкая бібліятэка». У 1977 годзе мы сталі асобнай установай і атрымалі гэты будынак, — распавяла Алена Іванова.

Апошнія два гады выданні Кніжнай палаты знаходзіліся ў Паліграфкамбінаце імя Якуба Коласа, таму што ў будынку фондасховішча ішоў рамонт. Зараз супрацоўнікі займаюцца тым, што размяшчаюць кнігі, якія вярнуліся «дадому». А гэта ўсе выданні, што выходзілі на тэрыторыі Беларусі з пачатку 20-х гадоў мінулага стагоддзя: кнігі, часопісы, афішы, плакаты, лістоўкі, нотныя і выяўленчыя выданні. Толькі ўявіце, які гэта аб'ём! Алена Іванова адзначыла, што сярод супрацоўнікаў архіва ў асноўным жанчыны, таму разабраць усе каробкі з выданнямі даволі складана. Вельмі карыснай была б дапамога валанцёраў.

— Найбольш цікавым мне падаецца газетны фонд, ён адлюстроўвае гісторыю краіны, — падзялілася дырэктар Кніжнай палаты. — Можна знайсці і «Звязду» пачынаючы з першага нумара.

Пасля экскурсіі па фондасховішчы Нацыянальнай кніжнай палаты Алена Іванова адказала на пытанні»Звязды».

— Алена Вітальеўна, распавядзіце, калі ласка, чым адрозніваецца кніга ад звычайнага тавару?

— З якой бы павагай мы ні ставіліся да кнігі, нельга адмаўляцца ад таго, што ў сучасным грамадстве яна валодае ўсімі якасцямі тавару. Буйныя выдавецтвы аб'яўляюць камерцыйную эфектыўнасць кнігі сваёй ідэалогіяй, кнігазнаўцы робяць высновы аб страце сучасным пакаленнем пачуцця захаплення ад паху свежай друкарскай фарбы і прачытанага тэксту, дызайнеры інтэр'ераў раяць дэкарыраваць кнігамі жыллё. Але відавочна, што кніга — не проста блок аркушаў у прыгожай вокладцы. Змест кнігі па-філасофску ідэальны. Гэта чалавечыя думкі, перажыванні, захапляльныя гісторыі, захаваныя на паперы. У гэтым сэнсе кніга бессмяротная. Усе мы памятаем булгакаўскае «рукапісы не гараць» або герояў Рэя Брэдберы, якія завучылі сюжэты на памяць, каб у будучыні адрадзіць гісторыі, спаленыя ў вогнішчы.

Мы перажываем жыццё герояў як уласнае, плачам і смяёмся. Гэта і ёсць тое чараўніцтва, за якое мы любім кнігу, і гэта тое, што адрознівае яе ад іншых тавараў. Разам з тым у залежнасці ад сэнсаў, ад асобы аўтара кніга часам становіцца самым запатрабаваным і дарагім таварам.

— Патлумачце, калі ласка, для нашых чытачоў, чым займаецца Нацыянальная кніжная палата і што такое абавязковы бясплатны асобнік і ІSBN нумар?

— Нацыянальная кніжная палата Беларусі праз два гады адзначыць 100-гадовы юбілей. На пачатку мінулага стагоддзя кніжныя палаты ствараліся не толькі ў Беларусі, але і ва ўсіх былых рэспубліках СССР з мэтай дзяржаўнага бібліяграфічнага ўліку кніг, часопісаў, газет і іншых друкаваных выданняў. Усесаюзная кніжная палата знаходзілася ў Маскве, яна збірала абавязковыя экзэмпляры выданняў з усіх рэспублік Саюза. Гэты ўнікальны фонд захаваўся да сённяшняга дня і цяпер знаходзіцца ў Мажайску, але з 90-х гадоў папаўняецца толькі расійскімі выданнямі. Па сутнасці, дзяржаўная бібліяграфія — гэта структураваны і вывераны рэестр друкаванага скарбу краіны. На яе базе наша Кніжная палата вядзе статыстычны ўлік усіх выданняў, звесткі якога штогод публікуюцца ў зборніку «Друк Беларусі».

Да таго, як кніга пабачыць свет, трэба прысвоіць ёй міжнародны стандартны кніжны нумар — ІSBN. Ён дазваляе ідэнтыфікаваць і выдаўца, і кнігу ў сусветным кніжным патоку. Пасля набыцця Беларуссю дзяржаўнай незалежнасці Нацыянальная кніжная палата стала Беларускім агенцтвам міжнароднай стандартнай кніжнай нумарацыі — штогод звесткі аб нашых выдаўцах дасылаюцца Кніжнай палатай у міжнародную сістэму ІSBN, а звесткі аб унікальных кніжных нумарах айчынных выданняў публікуюцца ў анлайн-каталогу Кніжнай палаты.

Што датычыцца абавязковага бясплатнага экзэмпляра, то сучасным заканадаўствам прадугледжана: вытворцы друкаваных дакументаў павінны дасылаць экзэмпляры атрымальнікам, пералік якіх устанаўліваецца Урадам Рэспублікі Беларусь. Першай у названым спісе значыцца Нацыянальная кніжная палата Беларусі.

— Ці працуе нядаўна ўведзеная ўзроставая маркіроўка кніг?

— Знак узроставай катэгорыі дзейнічае ў нашай краіне ўжо больш за пяць гадоў. Гэтая інавацыя была ўведзена з мэтай абараніць дзяцей ад інфармацыі, якая можа нанесці шкоду іх здароўю і развіццю.

У цэлым парадак прысваення ўзроставай катэгорыі выконваецца. Разам з тым непаразуменні, звязаныя з прысваеннем гэтага знака, узнікаюць. Трэба разумець, што знак узроставай катэгорыі — гэта не ідэнтыфікатар чытацкага адраса. Калі на кнізе стаіць лічба «6+», гэта не сведчыць аб тым, што яна прызначана дзецям старэйшага ўзросту. Гэта папярэджанне аб магчымасці негатыўнага ўплыву інфармацыі, якая там ёсць. Чытацкае прызначэнне кнігі «для дзяцей» прыводзіцца ў выпускных звестках выдання і ацэньваецца па зусім іншых прыкметах.

Акрамя таго, крытэрыі вызначэння ўзроставай катэгорыі дзяцей, сярод якіх дапускаецца распаўсюджванне інфармацыйнай прадукцыі, абазначаны ў заканадаўстве недастаткова дакладна і празрыста. Таму розныя выдаўцы могуць па-рознаму інтэрпрэтаваць адны і тыя ж крытэрыі. Асаблівасці ўспрымання дзецьмі змешчанай у кнізе інфармацыі, на мой погляд, павінен ацэньваць псіхолаг ці педагог, а не сам выдавец.

— Пандэмія паставіла амаль усе галіны культуры і бізнесу ў вельмі жорсткія ўмовы. У сувязі з гэтым хацелася б спытацца, ці моцна паўплываў каранавірус на дзейнасць выдавецтваў?

— Нягледзячы на крызіс 2021 года, звязаны з пандэміяй, выдавецкая галіна пачала аднаўляцца. У тым ліку дапамаглі меры па падтрымцы эканомікі, якія здзейсніла дзяржава. Рост паказчыкаў кнігавыдання ў большай ступені залежыць не ад павелічэння колькасці дзеючых выдаўцоў, а ад аднаўлення пасля каранакрызісу актыўнасці тых, хто цвёрда стаіць на нагах, што пацвярджае сітуацыя, якая фактычна склалася ў мінулым годзе: колькасць дзеючых выдаўцоў не зменшылася, а засталася на ўзроўні мінулага года.

— А калі разглядаць сітуацыю, не ўлічваючы каранавірус, з якімі асноўнымі праблемамі сутыкаецца айчыннае кнігавыданне?

— Засмучае і турбуе зніжэнне выдання літаратурна-мастацкіх выданняў: за апошнія дзесяць гадоў іх выпуск знізіўся вельмі значна, па колькасці назваў на 45 %, а па тыражы — на 85 %. Гэта вельмі паказальнае падзенне, і яно патрабуе ўвагі як з боку дзяржавы, так і з боку выдаўцоў. Прапаганда чытання сярод дзяцей і падлеткаў, папулярызацыя пісьменнікаў і кніг, уручэнне ўзнагарод і прэмій, стварэнне тэлевізійных і інтэрнэт-праектаў — не новыя, але неабходныя механізмы. Да гэтых мерапрыемстваў трэба падыходзіць творча. Архіважна і падтрымка бібліятэк, эканамічныя стымулы для вытворцаў і распаўсюджвальнікаў кніг, гэта б пасадзейнічала зніжэнню кошту кнігі.

Тэндэнцыю да спаду папулярнасці сярод выдаўцоў з 2019 года дэманструе і перакладная літаратура. Але ў гэтым месцы я б хацела зрабіць рэмарку: безумоўна, замежныя творы ў перакладзе ўзбагачаюць літаратурную прастору краіны, але нельга забывацца аб тым, што нацыянальная стратэгія — прыярытэтны напрамак у кнігавыдавецкай дзейнасці.

— Да гэтага часу аўтарам даводзіцца пераадольваць вялікі шлях, пакуль іх творы пабачаць свет у якасці кнігі. Алена Вітальеўна, як вы лічыце, такі складаны працэс — неабходная ўмова для адсейвання слабейшых або ўсё ж трэба нейкім чынам спрашчаць працэдуру?

— На мой погляд, у кніжным бізнесе ёсць цікавы напрамак — «гібрыдныя выдаўцы», якія ўзніклі ў прасторы паміж традыцыйным кнігавыданнем і самвыдатам. Але агаваруся, што маецца на ўвазе не забаронены савецкай уладай самвыдат, а сучасны. Той, які выступае ў якасці спосабу самавыяўлення, а дакладней — самапублікацыі. Пры гэтым выдавец можа выконваць абавязкі па стварэнні макета электроннай кнігі, яе распаўсюджванню праз інтэрнэт-крамы, а пры неабходнасці — друкавання.

— А наконт маладых аўтараў: зразумела, што выдавецтвы зацікаўлены ў новых імёнах. Ці прапаноўваюць яны больш лёгкія ўмовы маладым пісьменнікам?

— Не ўсе кніжнікі падзяляюць меркаванне аб зацікаўленасці выдаўца ў новых імёнах. Традыцыйныя выдавецтвы з задавальненнем ствараюць новыя праекты за кошт сродкаў літаратара, а вось выдаткаваць уласны бюджэт на невядомага аўтара гатовы не многія — выдаць кнігу раскручанага пісьменніка з пазіцыі бізнесу больш надзейна.

З іншага боку, мы чуем: дзе новыя беларускія аўтары, дзе сучасная проза і паэзія, дзе дзіцячая кніга? І вось тут, на мой погляд, вельмі важная падтрымка дзяржавы: не можа ўся без выключэння мастацкая літаратура быць «прыватнаўласніцкай», а пачынаючыя аўтары — разлічваць на самапіяр. У Беларусі дзяржава заўсёды падтрымлівала таленты, у тым ліку і літаратурныя. Напрыклад, летась Міністэрства інфармацыі арганізавала літаратурны стартап LіtUp — праект для прасоўвання новых перспектыўных беларускіх аўтараў. Акрамя гэтага, дзяржаўную падтрымку штогод атрымліваюць сацыяльна значныя выданні, у пералік якіх таксама ўключаюцца творы маладых аўтараў.

— Відавочна, што ў нашым асяроддзі анлайн-сфера перамагае. У Беларусі гэта разумеюць таксама: напрыклад, перад Днём пісьменства ў Капылі анансавалі запуск мабільнага дадатку для праслухоўвання твораў «Чытанка». Ці плануеце працаваць з лічбавымі выданнямі?

— Добрая навіна заключаецца ў тым, што поўны пераход кнігі на лічбу, які прадказвалі яшчэ некалькі гадоў таму, так і не адбыўся. Друкаваныя кнігі застаюцца запатрабаванымі, і гэта не толькі звычка або даніна традыцыі — яны кампактныя, простыя ў выкарыстанні і не патрабуюць дарагіх гаджэтаў. Асабліва моцна папера захавала свае пазіцыі ў дзіцячым і адукацыйным кнігавыданні.

Казаць аб тым, што анлайн-сфера перамагае кнігу, я б не спяшалася. Але тады ўзнікае слушнае пытанне: чаму ж зніжаецца выпуск папяровых кніг? Думаю, што тут справа не толькі ў лічбе. Кнігі сталі празмерна даступныя. Многія з нас назапасілі вялізныя бібліятэкі і дзеляцца адзін з адным прачытаным. Нагадаю хаця б такую з'яву ў кніжным свеце, як буккросінг, калі чалавек, прачытаўшы кнігу, пакідае яе, або, як модна казаць, «вызваляе», у парку, кафэ, метро, каб незнаёмец мог гэтую кнігу знайсці і прачытаць.

Ды не сакрэт, што кнігі, асабліва папулярныя, з добрай паліграфіяй, дастаткова дарагія. Не ўсе могуць дазволіць сабе іх пакупку. Вось чаму мы гаворым аб важнасці эканамічных стымулаў для выдаўцоў і распаўсюджвальнікаў, якія б садзейнічалі зніжэнню кошту кнігі.

— Алена Вітальеўна, ці дастатковая колькасць выданняў на беларускай мове або гэты працэнт трэба павялічваць?

— Так склалася, што на працягу апошніх дзесяцігоддзяў у Беларусі на рускай мове выдаецца каля 80 % кніг, а на беларускай — 13 %. Мы ўжо пагадзіліся з тым, што кніга з'яўляецца спецыфічным таварам, як бы неабавязковым для набыцця. Акрамя таго, добра арганізаваны выдавецкі бізнес павінен забяспечваць і экспартныя магчымасці. Гэта аб'ектыўная рэальнасць, якую кнігавыдавец мусіць улічваць. Але я ўпэўнена, што кніг на беларускай мове — мове нашай тытульнай нацыі, павінна быць нашмат больш, чым існуючыя 13 %.

Дарэчы, калі зазірнуць у статыстычныя матэрыялы «Друк БССР» за 1918—1965, мы ўбачым зусім іншую карціну беларускага кнігавыдання. Так, напрыклад, у даваенныя гады (1920—1941) выпуск кніг на беларускай мове складаў каля 70 % ад іх агульнай колькасці. Можна запярэчыць: маўляў, палітычны, гістарычны, эканамічны кантэксты таго часу не параўнальныя з сучаснасцю, у якой усё звязана і глабалізавана. Гэта так і не так. Не так, таму што мова народа — з'ява ўнікальная, яна дрэнна ўпісваецца ў кантэкст глабалізацыі. Таму, захоўваючы беларускую мову, перадаючы яе з пакалення ў пакаленне, прымнажаючы колькасць яе носьбітаў, мы захоўваем і ўнікальнасць, і адзінства беларускага народа. А выданне кніг на беларускай мове, безумоўна, гэтаму спрыяе. Тут нам, кніжнікам, вельмі не хапае даследаванняў у галіне кнігі і чытання. Які сёння беларускі чытач? Чаму ён аддае перавагу? Як ён ставіцца да мовы? І шмат чаго іншага. Гэта тэма для асобнай вялікай размовы.

Арына КАРПОВІЧ

Фота Лізавета ГОЛАД