Якая катэгорыя грамадзян часцей за ўсё звяртаецца за ДНК-даследаваннямі? Чаму іх варта зрабіць, аддаючы дзіця ў спартыўную секцыю? Чым навукоўцы могуць дапамагчы ў барацьбе з каранавірусам? Гэтыя і іншыя пытанні абмяркоўвалі з галоўным навуковым супрацоўнікам лабараторыі генетыкі чалавека Інстытута генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі, доктарам біялагічных навук, прафесарам Ірмай Масэ.
— У наш цэнтр звяртаюцца не толькі беларусы, але і замежнікі. На сёння гэта грамадзяне з 22 краін свету: у тым ліку з Расіі, Украіны, ЗША, Кітая, Карэі, Францыі, Германіі і іншых, — адзначае Ірма Масэ. — Па-ранейшаму самай запатрабаванай застаецца паслуга па высвятленні прычын невыношвання цяжарнасці. У тых выпадках, калі дактары не знаходзяць гэтаму ніякіх медыцынскіх тлумачэнняў, жанчыны звяртаюцца да нас. Мы выконваем ДНК-тэставанне і высвятляем генетычныя фактары рызыкі гэтай паталогіі. Як правіла, яны звязаны са спадчыннай трамбафіліяй. Намі ўжо распрацаваны спосаб, які дазваляе вызначыць, у колькі разоў падвышана рызыка невыношвання ў той ці іншай пацыенткі.
Калі рызыка страты цяжарнасці вялікая, медыкі прызначаюць неабходныя тэрапеўтычныя мерапрыемствы, і жанчыны шчасліва нараджаюць дзяцей.
Мы двойчы праводзілі апытанні сярод жанчын з генетычнай схільнасцю да такіх праблем, з ліку тых, у каго было не менш за два выкідкі. У 2019-м годзе з тысячы апытаных працэнт тых, хто пасля прызначанай тэрапіі паспяхова стаў маці, склаў 84, 6%. А пры аналагічным апытанні ў 2021 годзе гэты паказчык аказаўся 85, 2%. Гэта вельмі высокі вынік.
Беларускія вучоныя сёння здольныя вызначыць генетычную схільнасць да 19 сацыяльна значных захворванняў: сардэчна-сасудзістых, эндакрынных (у прыватнасці да дыябету 2-га тыпу), астэапарозу і г.д. Ведаючы аб сваіх «ахілесавых пятах», чалавек можа змяніць лад жыцця, адмовіцца ад шкодных звычак і прадухіліць хваробы. Колькі пацыентаў, даведаўшыся аб высокай верагоднасці развіцця ў сябе інфаркту міякарда, неадкладна кідалі паліць, бралі абанемент у басейн або спартзалу і карэктавалі рацыён харчавання.
У апошні час навуковыя супрацоўнікі прапануюць ДНК-тэставанне на схільнасць да ўскладненняў ад Covid-19, у тым ліку такіх небяспечных як адукацыя тромбаў і гіпертанічны крыз.
Дастаткова запатрабаваны ў насельніцтва і паслугі па ДНК-дыягностыцы спартыўнай адоранасці, устойлівасці да фізічных нагрузак, прафілактыцы спартыўных траўм.
— Звычайна да нас прыводзяць дзяцей 5-6 гадоў, каб высветліць, ці ёсць у іх талент да абранага віду спорту, ці варта гадаваць з іх чэмпіёнаў або лепш проста наведваць спартыўную секцыю для гарманічнага развіцця і здароўя, — адзначае Ірма Масэ. — Своечасовая дыягностыка здольнасцяў дазваляе зменшыць верагоднасць расчараванняў у будучыні. Навошта прымушаць хлапчукоў і дзяўчынак трэніравацца да сёмага поту пры адсутнасці выключных спартыўных даных? Генетычнае тэсціраванне дазваляе вызначыць і абсалютныя супрацьпаказанні да некаторых відаў спорту. У некаторых людзей бываюць такія варыянты генаў, пры якіх траўма галавы можа мець фатальны зыход: ім катэгарычна нельга займацца такімі відамі спорту, як, напрыклад, бокс.
Сучасныя генетычныя методыкі дазваляюць высветліць, наколькі эфектыўным канкрэтна для вас будзе ўжыванне таго ці іншага лекавага прэпарата. Адны і тыя ж сродкі (напрыклад, варфарын і клапідагрэл, якія выкарыстоўваюцца пры тэрапіі сардэчна-сасудзістых захворванняў) у залежнасці ад генатыпу пацыента могуць дапамагчы адным, апынуцца не эфектыўнымі для іншых і небяспечнымі для трэціх. У развітых краінах вынікі генетычнага аналізу, якія паказваюць на адчувальнасць чалавека да канкрэтнага прэпарата, а таксама яго даныя (узрост, пол, вага, рост) уводзяць у спецыяльны калькулятар і разлічваюць індывідуальную дозу лекаў.
Гэтыя дозы могуць адрознівацца для пацыентаў з аднолькавымі дыягназамі ў 10-15 разоў. А калі пэўны прэпарат катэгарычна не падыходзіць, яго замяняюць іншым.
Лічыцца, што 80-85% характару і асаблівасцяў асобы дыктуюцца генамі: працавітасці і ляноты, пасіўнасці і актыўнасці, упартасці і гнуткасці.
— На працягу апошніх гадоў мы вывучалі генетычныя механізмы псіхаэмацыйнага статусу, — распавядае Ірма Масэ. — У прыватнасці надавалі ўвагу дыягностыцы генаў стрэсаўстойлівасці. Перш за ўсё такая інфармацыя патрэбная для вызначэння прафпрыдатнасці чалавека да экстрэмальных прафесій, звязаных з рэгулярнымі стрэсамі — лётчыкам, вадалазам, касманаўтам, супрацоўнікам спецпадраздзяленняў МНС і інш.
Ужо сёлета плануецца распрацаваць генетычныя пашпарты, у якіх будзе інфармацыя аб псіхаэмацыйных асаблівасцях чалавека.
У дапамогу крыміналістам прапануюцца метады атрымання на аснове даследаванняў ДНК самай рознай інфармацыі аб асобе злачынцаў і ахвяр: іх узросце, асаблівасцях знешнасці, псіхаэмацыйным статусе ў «актуальны момант» — ці знаходзіўся чалавек у стане афекту або дзейнічаў свядома. Для гэтага прыйшлося стварыць унікальную (такіх яшчэ ў свеце не было) панэль генаў.
Усяго ў Інстытуце генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі за год выконваюць каля 38 тысяч генетычных аналізаў.
Вольга ПАКЛОНСКАЯ, фота прадастаўлена суразмоўніцай
Набор на бюджэтныя месцы павялічыцца.
Колькі ж каштуе гэты важны кампанент здаровага рацыёну зараз?
Не выявіць ні секунды абыякавасці.
