Шматгранны музыкант і тонкі назіральнік за жыццём

Усялякая творчасць ёсць па сваёй сутнасці малітва, усялякая творчасць накіравана ў вуха Усявышняга, гаварыў Іосіф Бродскі. З гэтага пункту гледжання наш герой дакладна пачуты, бо выяўляецца ў некалькіх відах творчасці: музычнай, мастацкай, літаратурнай. Ілья Пеўзнер — таленавіты спявак, артыст Нацыянальнага акадэмічнага Вялікага тэатра оперы і балета Беларусі, з 1988 года ўдзельнічаў ва ўсіх яго оперных пастаноўках. З гастролямі наведаў такія краіны, як Англія, Германія, Іспанія, Італія, Бельгія, Нідэрланды, Ізраіль, Туніс, Таіланд, Бразілія, Швейцарыя, Кіпр, Эстонія, Літва, Расія. Летась Ілья Пеўзнер быў удастоены дзяржаўнай узнагароды — медаля Францыска Скарыны. Адсвяткаваўшы 60-гадовы юбілей, ён усё яшчэ па-дзіцячы шчыры, адкрыты і ўражвае вялікім творчым патэнцыялам, які паспяхова рэалізоўвае: акрамя таго, што спявае, прытым пранікнёна, душашчыпальна, яшчэ і выразае па дрэве і... піша. Летась пабачыла свет яго «Нясумная кніжка, або Запіскі бывалага артыста» («Нескучная книжка, или Записки бывалого артиста»), якая прадстаўляе аўтара не толькі як шматграннага музыканта, але і як тонкага назіральніка за жыццём. Як у адной асобе спалучыць розныя творчыя іпастасі? Пра гэта — у нашай гутарцы.

— Ілья Рыгоравіч, у вас выразны, экспрэсіўны, моцны голас. Пэўна, наканавана было стаць спеваком?

— Здзівіцеся, але ў музыку я прыйшоў ад сахі. Мая першая прафесія — настаўнік працы і чарчэння. У роднай Оршы для паступлення быў выбар толькі трох кірункаў: чыгуначны, тэхналагічны і педагагічны. У дзяцінстве я добра маляваў і марыў стаць мастаком. Можа, бацькавы гены? Бацька Рыгор Іосіфавіч Пеўзнер быў адным з найлепшых фатографаў горада, карыстаўся аўтарытэтам. У 17 гадоў дабравольцам з братам Васем пайшоў на фронт. Дзядзьку Васю ў баі параніла так, што яго адразу камісавалі. А бацька дайшоў да Прагі: пасля Берлінскай аперацыі была яшчэ Пражская. Акрамя ваенных узнагарод, у прыватнасці ордэна Чырвонай Зоркі і іншых, быў адзначаны і за працоўныя заслугі ордэнам «Знак Пашаны». У фатаграфічнай справе ён перавыконваў планы: здымаў у загсе, школах, калгасах. Мама ў мяне ленінградка, перажыла блакаду, яе бацька ваяваў на ленінградскім фронце, быў цяжка паранены і ўсё астатняе жыццё правёў у шпіталях. Мама спявачка, паспяхова скончыла Санкт-Пецярбургскае музычнае вучылішча імя М. Рымскага-Корсакава і магла паступаць у кансерваторыю, але выйшла замуж і з’ехала ў Оршу.

— Значыць, музычны шлях праклала мама…

— Не ўсё так проста. Аднойчы да нас у Оршу прыехала група выкладчыкаў малявання са школы І. В. Ахрэмчыка выяўляць таленавітых дзяцей. Сабралася вельмі шмат здольных хлопцаў і дзяўчат. З іх выбралі 5 чалавек. І я аказаўся ў іх ліку! Потым бацька прывёз мяне на ўступны экзамен у Мінск. Падчас нацюрморта да мяне падыходзіць настаўнік і кажа: «Чаму ў вас фіранка зялёная?». «А якая яна?», — пытаюся. «Карычневая!». Аказалася, я не бачу адценняў зялёнага. Мяне забракавалі. Я закінуў усе фарбы. Гэта першае цяжкае выпрабаванне ў жыцці. Але ў 16 гадоў вярнуўся да мастацкай творчасці. Брат мне падарыў маленькі наборчык для разьбы па дрэве, і я захапіўся. Выразаў маскі, якія тады былі ў модзе. Цяпер гэта маё хобі. Праўда, на яго не заўсёды хапае часу. Але ж у мяне засталося шмат цікавых скульптур, многа раздаў, падарыў. Можа, гэтым захапленнем я абавязаны сваёй першай прафесіі — настаўнік працы і чарчэння, — якую атрымаў, скончыўшы з чырвоным дыпломам Аршанскае педагагічнае вучылішча. За выдатную вучобу стаяў адным з першых, хто мог выбіраць размеркаванне, а ў выніку прыйшоў апошні, бо ў нас была традыцыя саступаць дзяўчатам. У выніку я апынуўся ў глыбінцы — Астравенскай васьмігадовай школе Сенненскага раёна Віцебскай вобласці. Вёў працу, чарчэнне, маляванне, фізкультуру і геаграфію. Туды аўтобусы не хадзілі, глухамань такая, што пехатою трэба было дабірацца 9 км ад Багушэўска. З той школы мяне, дарэчы, не хацелі адпускаць: адзіны мужчына. Помню, сямёра дзяўчат-настаўніц жылі ў адной хаце з печкай, а мне выдзелілі памяшканне, дзе раней быў склад.

Скульптуры, выкананыя Ільёй Пеўзнерам. Разьба па дрэве:

— Не пужалі спартанскія ўмовы?

— Не. Менавіта там я пачаў тварыць. Першы мой верш і песня прысвечаны ўводу нашых войскаў у Афганістан. На мяне гэта зрабіла вялікае ўражанне, асабліва калі я пачуў гісторыю пра віцебскую дывізію, якая адной з першых была накіравана ў гэтую далёкую краіну. Песню я потым спяваў афганцам, калі сястра з мужам-афіцэрам служылі ва Узбекістане. Гітара першы раз мне трапіла ў рукі гадоў у 12, сябар даў паіграць, дык я яе не выпускаў з рук: хацелася збіраць акорды, пад якія нараджаліся словы.

— Ваша ｫНясумная кніжка, або Запіскі бывалага артыстаｻ складаецца, як вы самі пазначылі, з такіх інгрэдыентаў: тэатральныя байкі, сцэнкі з жыцця, дзіцячы лепет, эпіграмы, мініяцюры, вершы. Прызнаюся, да кнігі хочацца вяртацца зноў і зноў: прыцягвае жывы, ненайграны гумар і імправізацыйнае абыходжанне са словам, што сведчыць пра ваш літаратурны талент…

— Папраўдзе, я не падазраваў, што маю гэтыя здольнасці. Натхніўся — уражанні папрасіліся на паперу. Як з вершам «Аднойчы ў Яд-Вашэме». Яд-Вашэм — гэта музей Халакосту пад Іерусалімам, дзе ёсць помнікі, якія моцна скаланаюць душы. Уражвае таксама алея праведнікаў, дзе шмат беларусаў, палякаў і іншых, тых, хто выратоўваў яўрэяў ад акупантаў. У гонар кожнага пасаджана дрэва. Запомнілася там прыгожая дзяўчына, якая стаяла і чытала кніжку, прыхіліўшыся да сцяны, а побач — вялізная вінтоўка, што была значна вышэй за дзяўчыну. Мяне гэта так зачапіла, што вырашыў зрабіць такую скульптуру, а ў выніку атрымаўся верш «Аднойчы ў Яд-Вашэме». Ён быў надрукаваны, дарэчы, у часопісе «Нёман».

— Уражанні адразу ўвасабляюцца ў творчасць?

— Не заўсёды. Доўга можа выспяваць. Бывае недапісанае гадамі, а бывае — увогуле немагчыма закончыць. Адно слова не можаш знайсці — і ўсё прапала. Неаднаразова вяртаешся і столькі ж разоў кідаеш. Саспявае штосьці новае, пра тое ўжо забываеш. Спрабаваў пісаць па-беларуску, але не хапае адукацыі. Ды адчуў, наколькі наша мова прыгожая і выразная, зачароўвае неверагоднай арганічнасцю. Асабліва зразумеў гэта, паглядзеўшы яшчэ за савецкім часам фільм «Людзі на балоце». Калі пішаш сам, пачынаеш разумець усю прыгажосць мовы: так, як па-беларуску, твая думка не прагучыць ні на якой іншай мове. А ўвогуле, бывае, доўга шукаеш патрэбнае слова, перабіраеш дзясяткі варыянтаў, але ні адзін з іх не дае дастатковай вагі радку, які павінен быць моцны — інакш нельга.

— Пакуты творчасці прыемныя?

— Канечне! Вельмі! Інакш людзі не пісалі б. Гэта і прыемна, і цікава. Дарэчы, ўся мая «Нясумная кніжка...» напісана ў грымёрцы. У перапынках артысты займаюцца хто чым, а я пішу. Прытым люблю алоўкам: не спадабалася — выцер, дадаў, памяняў. І, што самае цікавае, у любой справе так: калі займаешся чымсьці сур’ёзна, адкрываецца якісьці канал. І пачынае паступаць інфармацыя. Вось Жванецкага аднойчы дзяўчынка спытала: «Што мне рабіць: я таксама хачу пісаць, як вы». — «Завядзі сшытак і запісвай», — адказаў ён. Як ні банальна, вось з гэтага варта пачынаць. Нават часам можаш не ўяўляць, як пісаць, што... А бярэш у рукі аловак, дакранаешся да паперы... І ідзе падключэнне. Усё звязана з метафізікай.

— А можа, гэта праява чагосьці боскага? Дарэчы, Бог жа спасцігаецца і праз мастацтва?

— Вядома! Але часта чалавек абмяжоўваецца догмамі, абрадамі. Я, напрыклад, веруючы, але не набожны. Хоць прытрымліваюся веры продкаў, вывучаю розныя рэлігіі, яны ўсе аб адным і тым жа. Наш свет абмежаваны ў боскай прысутнасці. Ён заключаны ў масу сфер, а Бог — магутная энергія — быццам дзесьці па-за сферамі. Усе душы звязаны паміж сабой і вышэйшым розумам, любы пасыл душы і чалавечая думка не знікаюць. У душы кожнага ёсць часцінка Бога. І мастацтва дапамагае ўбачыць гэта. Ёсць людзі-праваднікі. Чаму яны заўсёды прыемныя ў зносінах, да іх цягнуцца? Бо ў іх гэтая боская энергія. Па сутнасці, правадніком можа стаць любы, хто нясе надзею, веру і любоў.

— А як жа ўсё-такі вы прыйшлі ў музыку?

— Парадокс, але я хацеў паступаць па слядах брата ў БПІ, але аднойчы выпадкова ўбачыў у газеце «Знамя юности» маленькую аб’яву: «Набіраюцца падрыхтоўчыя курсы вакальнага аддзялення кансерваторыі». Усё кінуў і паехаў на праслухоўванне. А я ж ад сахі: ні нот, ні музыкі — толькі голас. Са мной паступалі вельмі адукаваныя людзі. І калі Тамара Ніжнікава аб’яўляла вынікі, мне сказалі: «Вы ў нас вучыцца не зможаце: няма першапачатковай музычнай адукацыі». Я вельмі засмуціўся. Думаю: «Не дык не!» І тут мяне ў калідоры за руку схапіў Адам Мурзіч, сёння вядомы мастацкі кіраўнік Музычнага тэатра. Ён падрыхтаваў шмат выдатных спевакоў, вельмі клапаціўся пра сваіх выхаванцаў: калі трэба — у Адэсу вазіў, у Піцер... «Прыходзь да мяне ў вучылішча, я цябе падрыхтую, і паступіш!» — прапанаваў ён. А я ў песімістычным настроі не хацеў нават слухаць. А праз пару дзён перадумаў, вырашыў пайсці. Але прызыўны ўзрост. Прыйшла павестка ў армію. Трэба служыць. «Прыйдзеш да мяне пасля арміі», — падбадзёрыў Мурзіч. І вось я адслужыў, дэмабілізаваўся восенню, паўгода ў Оршы працаваў на дзіцячай турбазе, вёў гурткі. А вясной прыехаў, паступіў. І пачалася ў 24 гады мая музычная кар’ера. Адвучыўся ў вучылішчы ў Мурзіча тры гады. Якраз тым часам да нас прыехала наш куратар з Масквы, народная артыстка РСФСР, знакамітая оперная спявачка Наталля Шпілер. Для яе падрыхтавалі канцэрт, дзе выступіў і я з арыёза Гразнога. Я ёй вельмі спадабаўся. І мне загадчык вакальнага аддзялення прапанаваў з трэцяга курса вучылішча перайсці ў кансерваторыю. Але я адмовіўся і вырашыў застацца ў вучылішчы яшчэ на год, бо там мне вельмі падабалася. Скончыў чацвёрты курс, узяў першае месца на рэспубліканскім конкурсе. Аднойчы Адам Мурзіч запрасіў у вучылішча паслухаць сваіх вучняў народнага артыста СССР Аркадзя Маркавіча Саўчанку. Калі ён пачуў мяне, вырашыў узяць у свой клас. І, такім чынам, праблем з паступленнем у кансерваторыю ў мяне ўжо не было.

— Так вырашыўся лёс — стаць на прафесійны музычны шлях…

— Без сумневу. Чалавек — істота, дзеля якой гэты свет створаны, і ён адзіны мае права выбару. І я, назіраючы сваё жыццё з вышыні гадоў, вывеў такую формулу і адлюстраваў у вершы:

В этой точке — здесь и сейчас
Я есть совокупность моих решений,
Выбор которых тысячи раз
Осуществляю под грузом сомнений.

Такім чынам, лёсаў у чалавека вялікае мноства. Усё залежыць ад таго, куды скіруеш. Толькі ад цябе залежыць. Кожнаму даецца шанс. Але часам замінае страх, асцярогі, нерашучасць, лянота... За сваю музычную кар’еру я спяваў Гразнога, Бартала (побач са знакамітым Чарнабаевым), Ібн Хакія і шэраг іншых вядучых партый. У Англіі паўтара месяца выконваў партыю Калена, а ў Бельгіі і Нідэрландах — адзін без замены Альцэндора Бенуа ў «Багеме» Пучыні. Вельмі люблю буфанаду, дзіцячыя спектаклі і драматычныя ролі. Лірыка мяне не надта прываблівае.

— Прыгожы голас — гэта дар альбо яго можна напрацаваць трэніроўкамі?

— Можна напрацаваць. Але трэба мець здольнасці ад прыроды. Потым вызначыцца, у які бок развівацца. Карацей, школа і практыка, 50 на 50. У Германіі на гастролях у нас быў цудоўны тэнар, які расказваў, што пачынаў як бас, потым стаў барытонам, а ў выніку — тэнарам, але гэта ўнікальны выпадак (смяецца)! Часта чалавек з меншымі здольнасцямі дабіваецца большага дзякуючы мэтанакіраванасці і працавітасці. Многім у вакальным майстэрстве я абавязаны свайму настаўніку Якаву Яфімавічу Нізоўскаму. Вучыўся ў яго 15 гадоў! Нягледзячы на тое, што ў мяне былі такія цудоўныя педагогі, як Адам Мурзіч і Аркадзь Саўчанка, сапраўдным спеваком я стаў дзякуючы Якаву Нізоўскаму. Правільнае дыханне, пасыл гуку... Ён вучыў цікава: «Слухай віяланчэль, як цягнецца гук». Нізоўскі мне як бацька. У маладосці ён разам з іншымі таленавітымі хлопцамі і дзяўчатымі, сярод якіх была, напрыклад, канцэртмайстар нашага тэатра Ларыса Талкачова і шмат іншых вядомых спевакоў, займаўся ў студыі Руф Саламонаўны Вайн, яна скончыла Неапалітанскую каралеўскую кансерваторыю яшчэ да рэвалюцыі. Нізоўскі ўзяў у яе ўнікальную італьянскую вакальную школу. У яго доўга захоўвалася накіраванне Руф Саламонаўны Вайн у Маскоўскую кансерваторыю на прафесарскую пасаду, падпісанае Луначарскім, але лёс распарадзіўся інакш. Ды гэта зусім іншая гісторыя.

— Вы маеце дачыненне да музыкі, літаратуры, малявання. Мастацтва дапамагае стаць больш гарманічнай асобай?

— Мастацтва — гэта лакаматыў усяго ў грамадстве. Бо толькі там, дзе высокі ўзровень мастацтва, — высокі ўзровень навукі, прамысловасці, арміі. Нездарма выдатныя вучоныя былі вельмі адухоўленымі людзьмі. Возьмем для прыкладу Эйнштэйна, Леанарда да Вінчы. Апошні ставіў жывапіс вышэй за навуку. Мастацтва важнае і ў спасціжэнні свету. Не будзе мастацтва — не будзе нічога ў краіне, мастацтва першачарговае.

Гутарыла Наталля СВЯТЛОВА

Фота з асабістага архіва І. Пеўзнера