Вы тут

Дакументальны фільм да 80-годдзя паўстання гета здымаюць у Лахве


Жыхары Лахвы і амаль 30 лунінчан ўзялі ўдзел у здымках праекта «Зваротны адлік» для тэлеканала АНТ. Дакументальны фільм з фрагментамі гістарычнай рэканструкцыі прысвечаны першаму паўстанню ў гета, што адбылося ў Лахве 3 верасня 1942 года. Да 80-годдзя гераічнай і трагічнай падзеі рыхтуецца прэм’ерны паказ. Спадзяемся, не толькі па тэлебачанні, але і ў Лахве і Лунінцы. Гэта абяцалі стваральнікі — лаўрэаты прэзідэнцкай прэміі «За духоўнае адраджэнне» сцэнарыст Барыс Герстэн, рэжысёр Уладзімір Луцкі, прадзюсар Уладзімір Бокун. Як і належыць у кінавытворчасці, перад пачаткам здымак ён разбіў талерку з рабочай назвай фільма — «Лахва: цана свабоды».


Асколак «на шчасце» забраў і дырэктар Лахвенскай СШ Аляксандр Яраховіч, які сыграў некалькі роляў у праекце. Артэфакт знойдзе сваё месца ў музейным кутку школы. Тут знаходзяцца партрэты герояў яўрэйскага супраціўлення і карціны, адлюстраваўшыя фрагменты паўстання вязняў гета. У пачатку ХХІ стагоддзя іх перадалі ў Лахву ўраджэнцы мястэчка, якія цудам выратаваліся, а пазней сталі грамадзянамі Дзяржавы Ізраіль. Дзякуючы беларускім стваральнікам праекта аддаем наш абавязак памяці перад землякамі, якія захавалі гэтую памяць.

«Мы з будучыні»

Не ведаю, як гэта пакажуць у фільме. У рэальнасці вясёлая група гімназістаў ідзе па адной з вуліц Лахвы. Як не наведаць старажытнае мястэчка, захапленне якім занатаваў Уладзімір Караткевіч у кнізе «Зямля пад белымі крыламі»! Прыгожыя і разумныя хлопцы і дзяўчаты лёгка паджартоўваюць над навакольнымі і адзін адным.

Раптам іх увагу прыцягнуў трохкутны помнік з надпісамі на трох гранях на трох мовах. Спыніліся... Спачатку проста прабеглі тэкст вачыма, а затым, быццам каб лепш паглыбіцца ў сэнс, агучылі просты і сумны напамін:

«У памяць аб па-зверску забітых яўрэях Лахвы, якія ў апошнія хвіліны перад смерцю паўсталі і адважна накінуліся на сваіх ворагаў-катаў з сякерамі і нажамі, паспеўшы забіць і параніць дзясяткі фашыстаў...».

Імгненне — у сельскім Доме культуры падлеткі пераапрануліся ў тэатральны рэквізіт, на які нашылі жоўтыя латкі. І вось ужо па вуліцах Лахвы брыдзе натоўп вязняў гета —юнакі, старыя, жанчыны, дзеці. Журботны шлях ад гета да расстрэльнай ямы... Але перад гэтым было паўстанне!

«Беларуская Масада»

Так сталічныя тэлежурналісты назвалі нашу Лахву. Сапраўды, мястэчка ўвайшло ў сусветную гісторыю яўрэйскага супраціўлення. На Святой Зямлі створаны музей першага паўстання ў гета. У 1990-ыя гг. на Палессі вялі здымкі кінадакументалісты ЗША, Канады, Ізраіля. У некропалі паблізу Тэль-Авіва, на мемарыяльных Могілках Гета, помнік Лахве ўражвае выявай сякеры, што ўвасабляе зорку Давіда. Такую ж, як у Лахве на брацкай магіле ахвярам фашызму.

Дзякуючы ўспамінам вязняў гета, якім пашчасціла выжыць, і сведкаў паўстання, кнігам і дакументам узнаўляецца хроніка падзей 80-гадовай даўніны. Аказалася, ёсць і працяг! Старажылы Лахвы знаходзілі здымачную групу і дзяліліся сваімі фактамі вайны.

Амаль 90-гадовы Фёдар Сахвановіч пры аповедзе не мог стрымаць слёзы:

— Тады мне было 10 гадоў... Ніколі не забуду, як немцы здзекаваліся над людзьмі... Уяўляеце, замест каня запрагалі ў павозку яўрэяў. Прымушалі няшчасных каціць гэты воз, а на яго яшчэ мясцовага мужыка пасадзяць з гармонікам. І фатаграфуюць! Толькі нелюдзі маглі паступаць падобным чынам…

Свае рахункі з вайной і ў 92-гадовай Вольгі Філіпцэвіч. У пачатку акупацыі брат яе бацькі быў расстраляны ў ліку першых савецкіх актывістаў. Але такія цяжкія ўспаміны, што ёй хацелася казаць пра добрае:

— Мне было 10 гадоў, калі памерла мама. Доўга не разумела — бегала на могілкі і клікала: мама, вярніся... Мяне вельмі шкадавала школьная сяброўка Хэва. Калі іх сям’ю забралі ў гета, не ведала, чым дапамагчы. Гаравала, калі яўрэяў пабілі... Аказалася, што загінулі маці і старэйшая дачка Раманоўскіх, а дзвюм малодшым разам з бацькам пашчасціла выратавацца. У 2001 годзе прыязджала ў Лахву з Амерыкі мая аднакласніца — ужо як Эвелін Рып, яна стала прафесарам універсітэта Нью-Джэрсі…

«Свет не без добрых людзей»

Так называецца адзін з раздзелаў кнігі «Мы — з паўстаўшай Лахвы», што выйшла ў Ізраілі. Аўтар яе — Бен-Цыён Даган, якога мясцовыя аднагодкі памяталі як Барыса Даўгапятага. Ён распавядае аб даваенным мірным жыцці, аб акупацыі, аб гісторыі выратавання.

Пазбаўленымі дзяцінства аказаліся многія маленькія вязні гета, што выратаваліся. Толькі ў красавіку мінулага года даведаліся пра лёс Іосіфа Хініча (у Ізраілі ён стаў Ёсі Хэнам), які ў Іерусаліме на Дзень Халакоста запальваў адзін з шасці факелаў (у памяць шасці мільёнаў яўрэяў — ахвяр фашызму). Яму было 6 гадоў, калі збег з падпаленай Лахвы. Хлопчыка збераглі палескія балоты, беларускія партызаны, чуллівыя сяляне. Але толькі ў 85 гадоў ён падзяліўся гісторыяй свайго выратавання, што стала сенсацыяй і для Ізраіля, і для яго малой радзімы!

«Душа обязана трудиться...»

Вобраз Іосіфа Хініча на экране адлюстроўваў другакласнік Лунінецкай гімназіі Марк Аліфяровіч. Захапляюся мамамі і хлопчыка, і Міланы Браніцкай, якая сыграла абагульнены вобраз яўрэйскай дзяўчынкі. Акцёрская праца патрабуе і цярпення (нават у знакамітых майстроў не ўсё атрымліваецца з першага дубля!), і фізічнага напружання. Дарослыя ведалі, што за падзеі ўвасабляе гэты праект. І яны не толькі далі згоду на ўдзел дзяцей, але і самі сыгралі ў сцэнах, якія выклікалі моцныя эмоцыі. Грымёры намалявалі малым сінякі (а старэйшыя набывалі удары па-сапраўднаму!) і раны, але слёзы і адчай дзяцей былі непадробнымі!

Педагогі адзначалі: пакуль гімназісты ўдзельнічалі ў масавых сцэнах, успрымалі іх як гульню, забаву. Разумелі, што на здымках усё прадугледжана і кантралюецца, што такое піратэхнічныя эфекты. Але калі рэканструктары-немцы штыкамі ўздымалі галовы юнакоў ці полымя кінулася ў твар, усе адчувалі жах таго, што адбываецца нават у віртуальнай рэальнасці…

Гэтым 11-класнікам гімназіі не трэба будзе распавядаць пра вайну — праз кіназдымку яны ўжо выпрабавалі страх страты блізкіх, што прымусіць цяпер і заўсёды імкнуцца да міру. Юнага Барыса Далгапятага адлюстроўваў Мікалай Макарэвіч. Выканаўцамі галоўных роляў сталі таксама Валянцін Сыцэвіч і Мікіта Клімашэўскі. Яму давялося прайсці і агонь, і ваду, і нават выратаванне за шырокай спіной... свінні, таму што сыграў вобраз Копеля Калпаніцкага.

«Прыгавораны да жыцця»

Менавіта гэты чалавек у 1990-ым годзе адкрыў для сучаснікаў паўстанне ў гета. Ахвярамі фашызму сталі яго маці, два браты і сястра. Цудам выратаваўшыся сам, Копель Колпаніцкі першым з лахаўцаў у Ізраілі прарваў дзесяцігоддзі забыцця, праклаў дарогу сотням землякоў і іх нашчадкам. Яго ўспаміны былі выдадзены ў кнізе пад знакавай назвай «Прыгавораны да жыцця», і ён сам пераклаў з іўрыт асобныя раздзелы.

Барацьба — да Перамогі

На помніку ў цэнтры Лахвы надпіс працягваецца такімі словамі: «...Тыя, хто выратаваліся, ваявалі ў партызанскіх атрадах і ў радах Чырвонай Арміі. Многія з іх не вярнуліся з поля бою...».

Барыс Далгапяты стаў байцом партызанскага атрада імя Заслонава брыгады Брагіна № 121, Копель Калпаніцкі — партызанскага злучэння Каўпака. Пасля вызвалення Беларусі юнакі, якія не дасягнулі і 18-ці гадоў, у радах Чырвонай Арміі ваявалі на франтах Вялікай Айчыннай вайны да поўнага разгрому ворага.

Сярод тых, хто не дажыў да Перамогі, — кіраўнік арганізаванага акупантамі юдэнрата Берл Лапацін. Гэта дзякуючы яго мудрасці юнакі і мужчыны гета атрымалі адтэрміноўку ад смерці і многія — дзякуючы паўстанню — заслужылі права на жыццё. Сям’і кіраўніка яўрэйскага савета, як і яшчэ 30-ці спецыялістам, немцы прапанавалі выйсці з гета перад яго знішчэннем. Перад здрадай ён аддаў перавагу супраціўленню... Барыс Якаўлевіч Лапацін выратаваўся з гета, ваяваў у атрадзе імя Сталіна брыгады імя Кірава. Загінуў у адной з баявых аперацый 2 лістапада 1943 года. Яго імя ўвекавечана на стэле загінуўшым землякам, усталяванай у 2015 годзе побач з брацкай магілай вызваліцеляў Лахвы.

Генетычная памяць — як набат сэрца

У Лахве да чарговай лакацыі першымі пад’язджалі рэквізітары і пастаноўшчыкі. Да дома, дзе ў час акупацыі знаходзілася камендатура, здымачная група наблізілася пазней. Поглядам паўстала пажылая жанчына, якая кідалася туды-сюды праз дарогу:

— Убачыла фашысцкі сцяг са свастыкай — і ледзь не абамлела. Сама нарадзілася пасля вайны, але мама столькі пра жахі акупацыі распавядала, што дагэтуль страшна. Добра, суседзі пачулі мой крык і патлумачылі, што кіно здымаюць…

Старажылка доўга не магла супакоіцца, назіраючы за здымкай і асяняючы сябе хрэсным знаменем: «Слава Табе Госпадзі, што гэта толькі кіно»...
Меркаваннем аб двух незвычайных днях пацікавілася ў неабыякавых лунінчан, якія склалі большасць у лахвенскай масоўцы.

Намеснік дырэктара Лунінецкай гімназіі Наталля Скамейка:

— На кастынгу, што за тыдзень да здымак праводзіўся ў апусцелых сценах нашай установы адукацыі, рэжысёр адабраў шэсць патэнцыяльных артыстаў. Але папрасіліся ўдзельнічаць больш за 20. Ніхто не пашкадаваў, хоць працаваць у Лахве пачыналі ў 9 раніцы і заканчвалі а 9-й вечара. Для хлопцаў і дзяўчат гэта велізарны досвед новых кампетэнцый, што яны змогуць прымяніць у далейшым жыцці... Як арганізатару мне хапіла хваляванняў за дзяцей, таму абмежавалася наглядам за здымкамі. А вось мая калега, Ірына Абраменя, не толькі сябе выпрабавала ў ролі, але і мужа прыцягнула.

Мастак раённага краязнаўчага музея Дзіна Грушэўская:

— Заўсёды радасна папаўняць веды аб гісторыі роднага краю. Нашым гімназістам, у ліку якіх здымалася і мая дачка, пашанцавала. Яны не толькі даведаліся надзвычайны факт з ваеннага мінулага, але і прапусцілі яго праз сябе. Такое не забудзецца…

Старшыня прафкама лакаматыўнага дэпо Аляксандр Іванавіч Матор:

— Прыехаў паглядзець гістарычную рэканструкцыю — і запрасілі да ўдзелу ў здымках. Уражаны артыстычнасцю і працавітасцю дзяцей, якія раз за разам паўтаралі некалькі дубляў. Уразілі рэканструктары — людзі розных прафесій у вольны ад працы час прымяраюць на сябе касцюмы мінулага. Мужчыны ў нямецкай форме былі такія натуральныя, што мароз ішоў па скуры... Шкадаваў кінолагаў з Пінскага атрада — нашым доблесным пагранічнікам прыйшлося надзець на сябе нямецкую форму, а разумным і добрым сабакам, з якімі не сфатаграфаваўся толькі лянівы, — злых нямецкіх аўчарак... З дзяцінства люблю коней, захоплены доглядам за жывёламі адданых сваёй прафесіі конюхаў з сельгаспрадпрыемства «Гарадоцкі»... Наогул перапоўнены ўражаннямі!


Удзельнікі здымак, згуртаваныя агульнай цікавай справай, яшчэ не раз у думках звернуцца да надпісу на помніку ў цэнтры Лахвы, якая заканчваецца заклікам: «...У памяць па-зверску закатаванай абшчыны ПАМЯТАЕМ І НІКОЛІ НЕ ЗАБУДЗЕМ».

Не прысутнічала на ўсіх здымачных эпізодах, не ведаю, якім стане фільм па задуме рэжысёра пасля мантажу. Але вялікі творча-патрыятычны праект не выпадкова ствараўся ў дні вызвалення Лунінеччыны ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. 78-ы Дзень Перамогі, праведзены ва ўмовах, набліжаных да ваеннай абстаноўцы, назаўжды застанецца ў нашай памяці.

Радасна было бачыць дзяцей у яднанні з жывой прыродай — захапляліся краявідамі Лахвы, каталіся на конях, гулялі з сабакамі. Галоўнае ж — забыўшыся пра гаджэты, на перыяд працы сабраных у агульны пакет, размаўлялі адзін з адным, спявалі песні, у тым ліку і старэйшага пакалення. І дарослыя, якія назіралі за здымкамі, у думках маліліся: якое шчасце, што для нашых дзяцей падзеі вайны адбываюцца толькі ў кіно…

Таццяна КАНАПАЦКАЯ

Фота аўтара

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».