Сёлета мы адзначаем юбілеі нашых песняроў Янкі Купалы і Якуба Коласа... Але не будзем забываць, што кожны юбілейны для іх год — юбілейны і для газеты «Звязда». Класікі адзначаюць 140-годдзе, мы — 105-годдзе...
Як бачыце, яны былі яшчэ дастаткова маладыя, калі з'явілася наша газета, і жыццёвы шлях кожнага аказаўся звязаны з ёй... Калі ў 1927 годзе «Звязда» ўпершыню цалкам выйшла на беларускай мове, у гэтым была і заслуга класікаў. Дарэчы, Янка Купала неаднойчы палка выступаў на старонках тады яшчэ «Звезды» ў абарону таго, каб газета гучала на мове народа, які толькі што вызваліўся ад прыгнёту і мусіць ствараць і бараніць нацыянальную культуру.
Калі газета стала цалкам беларускамоўнай, публікацый Купалы і Коласа на яе старонках прыбавілася. Давайце ж разам пагартаем старонкі выдання і пашукаем на іх знакі прысутнасці нашых песняроў...
Нумар за 7 лістапада 1927 года, калі адзначалася 10-годдзе Кастрычніцкай рэвалюцыі, быў святочным. І Янка Купала, і Якуб Колас падрыхтавалі вершаваныя падарункі. У «Звяздзе» на дзясятай паласе ўпершыню надрукаваная паэма Янкі Купалы «З угодкавых настрояў»:
«Як пабег тады той
Вокліч ды па хатах:
«Гэй, на сход сыходзься!
Дзень ідзе расплаты.
Выпала часіна
Падвясці злічэнне
Крыўды векавечнай,
Вечнага цярпення».
А на пятай паласе змешчаны з фотаздымкам і аўтографам аўтара верш Якуба Коласа «Змаганьнікам за Кастрычніцкую рэвалюцыю»:
«Бушавала бура з сілай нечуванай,
«А вы шлі напорна
крокам нястрыманым,
Вар'яцела мора, пеніліся хвалі,
А вы шлі няспынна — вабілі вас далі.
Вухалі гарматы, грукацелі громы,
А вы шлі наперад віхрам-бураломам,
Разьбівалі ковы, векавыя путы,
А на кожным кроку вораг злы і люты.
І было змаганне, ой, было змаганьне,
Не хацеў стары сьвет
страціць панаваньня.»
Як заўважыў вядомы літаратуразнаўца Уладзімір Гніламёдаў, верш вельмі тыповы для рамантычнай паэтыкі таго часу, але відаць і «аб'ектывізаваны падыход да жыцця,
працяг класічнай традыцыі дакастрычніцкай лірыкі».
А ў снежні 1927 года, у першым пераднавагоднім нумары беларускамоўнай «Звязды», друкуецца сяброўскі шарж графіка-карыкатурыста Янкі Кашкеля на Якуба Коласа. Гэта першы гумарыстычны партрэт класіка.
Колас на партрэце апрануты ў шапку-аблавушку, кажух і валёнкі, як належыць вясковаму мужыку, але ў руках трымае інтэлігенцкі партфель. Адметнае ж ягонае аблічча: гранічна напружаны, сумна-трывожны позірк, запалыя шчокі, зморшчына паміж бровамі... Мысляр, апанаваны пакутлівай думкай.
Не было месяца, а мо і тыдня, каб у «Звяздзе» не згадвалі пра Коласа і Купалу... Пагартаем падшыўку за 1928 год. Класікі выказваюцца ў сувязі з рэарганізацыяй Інбелкульта ў Беларускую акадэмію навук, падаецца інфармацыя пра іх наведванне з іншымі пісьменнікамі Ленінграда, пра іх удзел у рабоце ІX Усебеларускага з'езда Саветаў, пра тое, як Купала разам з Цішкам Гартным і Андрэем Александровічам сустракаў на станцыі Негарэлае Максіма Горкага, які вяртаўся з Італіі...
Нярэдка друкуюць песняры ў «Звяздзе» і новыя свае творы. З самых вядомых такіх прэм'ер — у нумарах за 29 і 30 чэрвеня 1933 года апублікаваная паэма Янкі Купалы «Над ракою Арэсай».
Вядома, публікацыі здараліся не толькі прыемныя... Бо пачаўся час апантанага адшуквання ворагаў народа. З'яўляліся «выкрывальныя» артыкулы і на Купалу з Коласам, напрыклад, артыкул Лукаша Бэндэ ў нумары за 25 мая 1930 г. «Шлях паэта», у якім Купала названы «ідэолагам буржуазнага нацыянал-адраджанізму». А 14 снежня 1930 года ў «Звяздзе» быў надрукаваны «Адкрыты ліст Янкі Купалы», напісаны зацкаваным паэтам пасля спробы самагубства. У лісце ён каяўся ў памылках, якія зрабіў, «утапаючы ў пратухлым балоце акружаючых мяне контррэвалюцыйных нацыянал-дэмакратычных «дзеячоў» з авантурыстычным палітычным мінулым».
Насамрэч навукоўцы лічаць, што ліст напісаў той жа Лукаш Бэндэ, бо хворы, знясілены Купала ляжаў у бальніцы і не мог гэтага зрабіць.
Паэт выжыў... 31 сакавіка 1931 года ён віншуе на старонках «Звязды» з 63-годдзем Максіма Горкага, а 12 красавіка ў газеце быў надрукаваны ягоны верш «А ў Вісле плавае тапелец»:
«Балюе панская Варшава,
А для гуманнасці, прагрэса
Ідзе аблава за аблавай
На ўсходніх «вольных» польскіх Крэсах».
30 ліпеня 1934 года выйшаў пяцітысячны нумар «Звязды». Святочны выпуск поўны віншаванняў. На другой паласе ў цэнтры — верш Янкі Купалы «Звяздзе»:
«Пяць тысяч — не жарты вам —
Нумароў з запалам
«Звязда» наша слаўная
Ўжо надрукавала.
Пяць тысяч — не жарты вам —
Ды тут — на фарпосце,
Ад рукі варожае
Дзе йшчэ тлеюць косці.
Пяць тысяч не жарты вам...
Праз гадоў шаснаццаць
«Звязда» з подлым вогагам
Мусіла змагацца...
Скажам жа ёй шчырае
Наша пажаданне:
Каб жыла, квяцілася
Далей безустанне.
Каб з тэй-жа упартасцю,
З тым жа гераізмам
Шляхі далей значыла
Аж до комунізма».
1930-я гады прынеслі абодвум класікам шмат страт... Мала хто з кола іх сяброў і сваякоў застаўся некранутым рэпрэсіўнай машынай. Хроніка 1937-га... 24 студзеня арыштаваны паэт Міхась Чарот, з якім у 1925-м Купала разам ездзіў у Прагу... 29 студзеня Купала піша верш «Мала іх павесіць!..» супраць выкрытых ворагаў народа. 9 лютага ў «Звяздзе» друкуецца яго пераклад з паэмы Пушкіна «Медны коннік». 25 сакавіка на сходзе ў Доме пісьменніка гучаць абвінавачанні ў бок усіх літаратараў. 23 красавіка ў «Звяздзе» друкуецца верш Купалы «На тэму крытыкі і самакрытыкі», водгулле страшных пасяджэнняў:
«У век наш крытыкі сур'ёзнай
І самакрытык агнявых
Мы падыходзім вельмі грозна
Не да сябе, а да другіх.
Пылінку бачым у суседа,
Ды што? — ў яго іх не адна!
А ў сваім воку, даўнім следам,
Не заўважаем бервяна.
Без лішніх захадаў, ухмылак
У канкурэнта на вынос
Мы столькі вылічым памылак, —
Таму хоць рэжся, як з пагроз».
Мы чытаем, як народных паэтаў абіраюць у розныя камітэты і прэзідыумы... А «за кадрам» — шэраг арыштаў іх калег.
Адкрываем газету за 1 лютага 1939 года. На першай жа старонцы бачым Купалу, Коласа ды іншых пісьменнікаў, якія знаходзяцца на нейкім урачыстым сходзе. Подпіс: «Вечарам 19 лютага XІІІ з'езд ЛКСМБ віталі пісьменнікі-ардэнаносцы Янка Купала, Якуб Колас, Змітрок Бядуля, Пятрусь Броўка, Пятро Глебка. Бурнымі воплескамі сустракала пісьменнікаў-ардэнаносцаў шчаслівая моладзь савецкай краіны — дэлегаты ХІІІ з'езда ЛКСМБ».
Паўтарэнне слова «ардэнаносцы» невыпадковае: толькі што ў Маскве згаданыя пісьменнікі атрымалі ордэны Леніна.
На той жа старонцы зацемка: «Пісьменнікі-ардэнаносцы ў рэдакцыі «Звязды».
«Учора рэдакцыю газеты «Звязда» наведалі пісьменнікі-ардэнаносцы Янка Купала, Якуб Колас, Змітрок Бядуля, Пятрусь Броўка і Пятро Глебка, а таксама пісьменнікі Клімковіч, Крапіва, Шапавалаў, Куляшоў, Аксельрод і інш.
У прыяцельскай гутарцы пісьменнікі падзяліліся сваімі ўражаннямі аб Маскве, расказалі аб незабыўных сустрэчах з працоўнымі чырвонай сталіцы, аб той велізарнай радасці, якую адчуваў кожны з беларускіх пісьменнікаў, атрымаўшы высокую ўзнагароду савецкага ўрада. Яны абяцалі новымі выдатнымі творамі апраўдаць вялікае давер'е партыі, урада і таварыша Сталіна.
У гутарцы былі намечаны шляхі далейшага ўмацавання творчай сувязі «Звязды» з пісьменніцкай грамадскасцю БССР».
1939-ы... Год уз'яднання з Заходняй Беларуссю, вызваленай ад польскай акупацыі. У «Звяздзе» ад 19 верасня 1939 года на першай паласе адозва Якуба Коласа «Браты Заходняй Беларусі»:
«Я хачу, каб вы пачулі мой голас і словы мае, што ідуць ад чыстага сэрца.
Больш дваццаці гадоў нас разлучала граніца, рассекшы на дзве часткі жывое цела народа, яго зямлю.
Рознымі дарогамі ішло наша жыццё па адзін і па другі бок граніцы...
Чатыры гады таму назад я ехаў праз Заходнюю Беларусь. З акна вагона бачыў я тыя мясціны, па якіх ужо даўно тысячы разоў хадзілі мае ногі. Пачуццё горычы сціскала маё сэрца, калі пазіраў я на вузенькія палоскі, на ўбогія хаты, на прыбітыя горам невясёлыя постаці сваіх братоў. Нярадасныя, даўно забытыя перажыванні паўставалі зноў. Я напісаў тады вам прысвячэнне «З дарогі», якое быць можа да вас і не дайшло.
«Па сходзе многіх дзён
Я зноў зірнуў у вочы родным долам...
Зняменне, ціш і сон,
Убоства і прыгон,
За крыжам крыж, астрогі ды касцёлы...
Дзе ж посулы паноў,
Іх лёкаяў аб роўнасці, аб волі?
У дзвэнканні званоў,
У звоне кайданоў,
У свісце бізуноў,
У голадзе, асадніцтве, падполлі...»
Браты! Адбыўся суд гісторыі. Жудасным акордам трывогі, слёз, пакуты, знішчэння і смерці канчаецца панскае панаванне.У бяздонне нязноснага гора ўвёў панскі ўрад сваю дзяржаву і народы, а сам збег ганебна. Ці маглі мы спакойна стаяць убаку і глядзець на вашу пакуту?»
А вось і Купала ў гэтым святочным нумары... На чацвёртай паласе, на фотаздымку з подпісам: «Каля 100 пісьменнікаў і паэтаў Савецкага Саюза прыбыла ў Ерэван на святкаванне, прысвечанае тысячагоддзю армянскага эпаса «Давід Сасунскі».
На здымку Купала ў плашчы і кепцы, вельмі стомлены і худы... Побач Фадзееў, Лявонаў, Барто...
У нумары «Звязды» ад 21 верасня 1939 года тэма ўз'яднання з Заходняй Беларуссю працягваецца. Цяпер на першай паласе — зварот Янкі Купалы пад назвай «Вітаю мудрае рашэнне ўрада», дасланы з Ерэвана:
«Беларуская культура ў панскай Польшчы была падаўлена, разгромлена. Народы Заходняй Беларусі жылі жабрацкім, галодным жыццём. Савецкі ўрад прыйшоў на дапамогу прыгнечаным народам...»
22 верасня ў газеце друкуецца верш Коласа «Свайму народу»:
«На прастор, на шырокі разлог
Выхадзі, мой народ,
грамадою, —
Сотні новых і ясных дарог
Рассцілае жыццё
прад табою!..»
5 кастрычніка ў «Звяздзе» ягоны ж верш «Гудзе зямля, дрыжаць лясы...»:
«Няма граніц, няма паноў —
Сышло іх панаванне:
Збуцвеўшы лад былых вякоў
З магілы не паўстане...»
Выказваўся на гэтую тэму паэтычным словам і Янка Купала. 15 кастрычніка ў «Звяздзе» з'яўляецца яго верш «Радасная сустрэча», напісаны пасля таго, як Купала разам з Коласам пабываў на перадвыбарным сходзе настаўнікаў Беластока. А 4 лістапада 1939 года Колас вершам «Вольнаму народу» вітае са старонак «Звязды» прыняцце закона аб уключэнні Заходняй Беларусі ў склад СССР і ўз'яднанні яе з БССР.
У час Вялікай Айчыннай вайны «Звязда» працягвала выходзіць. 27 лютага 1943 года там з'явіўся верш Янкі Купалы «Беларускім партызанам» — гэта было пасля смерці паэта, які загінуў у 1942-м. Ужо ў першыя дні вайны, 24 чэрвеня 1941 года, у «Звяздзе» быў надрукаваны верш Якуба Коласа «Шалёнага пса — на ланцуг»:
«Да зброі, народы раскутай краіны:
Разбойнік штурмуе наш дом!
Магутнаю раццю, патокам адзіным
Абрушым на ворага гром!»
На старонках «Звязды» адзначаліся ўсе значныя падзеі з жыцця Песняроў... Занатавалі і іх смерць.
Адкрыем нумар за 14 жніўня 1956 года. На першай паласе, у жалобнай рамцы — партрэт Якуба Коласа і абвестка аб ягонай смерці. Пад некралогам — зацемка ад камісіі па арганізацыі пахавання:
«Труна з целам таварыша Якуба Коласа (Канстанціна Міхайлавіча Міцкевіча) устаноўлена ў Палацы культуры прафсаюзаў. Для развітання з памёршым Якубам Коласам адкрыт доступ 14 жніўня з 13 гадзін дня да 10 гадзін вечара і 15 жніўня з 10 гадзін раніцы. Пахаванне адбудзецца 15 жніўня на могілках па вуліцы Даўгабродская».
Ёсць у газеце і медыцынскае заключэнне аб хваробе і прычыне смерці:
«Якуб Колас (Міцкевіч Канстанцін Міхайлавіч) 74 год. На працягу многіх год хварэў цяжкай формай гіпертанічнай хваробы і агульным атэрасклерозам. Смерць наступіла раптоўна 13 жніўня 1956 года ў 13 гадзін 20 мінут ад вострай сасудзіста-сардэчнай недастатковасці».
Падрабязнасці смерці Янкі Купалы, які загадкава загінуў у лесвічным пралёце маскоўскага атэля ў 1942-м, зразумела, у «Звяздзе» ў той час не публікаваліся... Хоць у наш час нямала публікацый прысвечана той загадцы.
Так што можна сцвярджаць: Янка Купала і Якуб Колас ніколі не сыходзілі і не сыдуць са старонак роднай газеты на роднай мове.
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ
Як мы бярозавік куплялі на гандлёвай пляцоўцы лясгаса і ў лясніцтве
Творчая вечарына народнага артыста Беларусі прайшла ў адной з мінскіх гімназій.