Генетыка без белых плям

«Нягледзячы на тое, што чалавечы геном расшыфраваны, функцыі пэўных яго ўчасткаў да гэтага часу невядомыя, таму нам ёсць, над чым працаваць», — кажа Ганна Шчаюк, якая ў дваццаць восем гадоў стала кандыдатам біялагічных навук, а ў трыццаць узначаліла Савет маладых вучоных Інстытута генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі.

Ганна Мікалаеўна Шчаюк — старшы навуковы супрацоўнік лабараторыі экалагічнай генетыкі і біятэхналогіі, вучоны сакратар, старшыня Савета маладых вучоных Інстытута генетыкі і цыталогіі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Кандыдат біялагічных навук. Пераможца рэспубліканскага конкурсу «100 ідэй для Беларусі», лаўрэат прэміі імя акадэміка В.Ф. Купрэвіча і штогадовага конкурсу «100 маладых талентаў НАН Беларусі».

— Як пачынаўся Ваш шлях у навуку?

— Біялогіяй я зацікавілася ў школе. Нарадзілася і вырасла ў вёсцы ў Слонімскім раёне, заўжды любіла прыроду. Пачала ўдзельнічаць у алімпіядах, мэтанакіравана рыхтавалася да паступлення на біяфак БДУ. На другім курсе ўніверсітэта зразумела, што хачу даследаваць генетыку чалавека, яго захворванні і спадчыннасць. Так я аказалася ў Інстытуце генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі, у лабараторыі мадэлявання генетычных працэсаў, дзе мне прапанавалі тэматыку для будучых курсавых работ. Я была захоплена ўсім, што ўбачыла і пачула там, адразу зразумела: гэта — маё. Ва ўніверсітэце займалася тэмай бранхіяльнай астмы ў дзяцей. Даследавала, якія змены ў генах уплываюць на схільнасць да развіцця гэтага захворвання, на цяжкасць яго цячэння.

Скончыўшы біяфак у 2013 годзе, прыйшла на працу ў Інстытут генетыкі і цыталогіі малодшым навуковым супрацоўнікам. У тым жа годзе паступіла ў магістратуру. Затым у аспірантуру. Кірунак даследаванняў у мяне змяніўся, я занялася тэмай, звязанай з генетычнымі аспектамі рака лёгкага.

— За гэтыя распрацоўкі Вы былі адзначаны шэрагам узнагарод і заахвочванняў, увайшлі ў банк дадзеных «100 маладых талентаў НАН Беларусі». Чаму зацікавіліся менавіта ракам лёгкага?

— Гэта цяжкае захворванне, даволі распаўсюджанае ў Беларусі, Расіі, еўрапейскіх краінах. Сярод анкалагічных хвароб па смяротнасці займае першае месца, то-бок сацыяльная значнасць праблемы высокая. Ёсць некалькі тыпаў гэтага раку, мы вывучалі нядробнаклетачны, на яго прыпадае 85% усіх выпадкаў раку лёгкага. У сваю чаргу, ён дзеліцца на некалькі падтыпаў, мы выбралі для аналізу два самыя распаўсюджаныя: адэнакарцыному і плоскаклетачны рак лёгкага. Гэтыя два тыпы адрозніваюцца паміж сабой клінічнымі праявамі. Акрамя таго, плоскаклетачным ракам лёгкага хварэюць у асноўным мужчыны, якія працуюць на шкоднай вытворчасці або кураць. Што да адэнакарцыномы, тут суадносіны мужчын і жанчын 50 на 50, і стымулююць хваробу не толькі курэнне і знешнія фактары, але ў большай ступені ўнутраныя працэсы ў арганізме, іншыя хваробы, сямейны анамнез анказахворванняў. Нас зацікавіла: калі гэтыя паталогіі настолькі адрозніваюцца, то якія ж іх адрозненні на ўзроўні генетыкі?

— Атрымалася высветліць?

— Так. Для гэтага мы пратэставалі розныя гены, звязаныя з узнікненнем раку лёгкага. Калі ў іх ёсць мутацыі, захворванне, хутчэй за ўсё, пачне развівацца, але не ў 100% выпадкаў. Далей пачынае адыгрываць ролю лад жыцця пацыента, фактары рызыкі — курэнне, праца на шкоднай вытворчасці, частыя стрэсы, дрэннае харчаванне. У комплексе з «паломкамі» ў генах гэтыя фактары могуць прыводзіць да развіцця раку. Мы высветлілі: у пацыентаў з адэнакарцыномай і ў пацыентаў з плоскаклетачным ракам лёгкага мутацыі выяўляюцца ў розных генах. Менавіта гэтая распрацоўка і была ўдастоена шматлікіх узнагарод.

— Навуковы пошук на гэтым не спыніўся?

— На наступным этапе мы працавалі над выяўленнем генетычных механізмаў, якія павялічваюць рызыку захворвання. Разгледзелі, як рэгулююцца працэсы, якія садзейнічаюць росту пухліны або запавольваюць яго. Гаворка ідзе пра мутацыі ў генах-анкасупрэсарах (яны перашкаджаюць развіццю пухліны) і ў протаанкагенах (наадварот, стымулююць развіццё раку). Прасочваючы характар мутацый, можна ўбачыць схільнасць да развіцця захворвання, апісаць, як будзе развівацца хвароба ў канкрэтнага пацыента, а таксама хутка і дакладна падабраць тэрапію. Пры гэтым важна разумець, што мутацыі ў генах могуць зрабіць пацыента неадчувальным да пэўнага супрацьпухліннага прэпарата. Ведаючы аб мутацыях, дактары змогуць падабраць чалавеку эфектыўнае лячэнне.

— Вынікі Вашых даследаванняў ужо выйшлі за сцены лабараторыі?

— Так, студэнты-медыкі вывучаюць іх на спецкурсах па раку лёгкага. У гэтым годзе мы плануем завяршыць падрыхтоўку праекта інструкцыі па прымяненні ў медыцынскіх установах метаду генетычнага тэсціравання пацыентаў пры пастаноўцы дыягназу «рак лёгкага» з мэтай далейшага падбору тэрапіі для іх. 

— Якія Вашы далейшыя планы?

— Працягваць працу ў гэтым кірунку. У мінулым годзе завяршылі буйны праект у навукова-тэхнічнай праграме Саюзнай дзяржавы. Цяпер плануем новы праект. Вядома, што анкалагічныя захворванні ў большасці выпадкаў развіваюцца з узростам. Хочацца высветліць, якія менавіта працэсы адбываюцца ў дарослым арганізме, чаму яны прыводзяць да павышэння рызыкі захворвання на рак. У нашай лабараторыі ёсць праекты па даследаванні генетыкі доўгажыхароў. Хочацца ведаць, чым людзі, якія жывуць доўга без сур’ёзных хвароб, адрозніваюцца ад тых, у каго рак развіваецца.

— Што дапамагае захоўваць высокую працаздольнасць і матываванасць?

— Без падтрымкі і дапамогі вопытных калег — кіраўніцтва інстытута, супрацоўнікаў лабараторыі — мае поспехі наўрад ці былі б магчымыя. Тут бачаць патэнцыял маладых вучоных і ведаюць, па якім шляху іх накіраваць. Цяпер я з’яўляюся старшынёй Савета маладых вучоных інстытута. Паколькі сама прайшла гэты шлях, ведаю, на што арыентаваць моладзь. Ім лёгка працаваць са мной, як і мне з імі.

— Вам 31 год, і Вы рэалізавалі сябе настолькі, колькі ў іншых займае дзесяцігоддзі. Пра што марыце цяпер?

— Насамрэч шлях вучонага — гэта справа ўсяго жыцця. Ёсць вялікае жаданне займацца навукай, ставіць новыя мэты і дабівацца іх дасягнення. На сваім месцы дапамагаць людзям.

— Крыху больш за стагоддзе таму жанчына не магла і марыць зрабіць кар’еру ў навуцы. Сёння ўсё змянілася, але ў сферы навукі мужчын усё ж больш. Як думаеце, чаму?

— Што да нашага інстытута, у кіраўніцтве ў нас мужчын і жанчын пароўну, а ў лабараторыі, дзе я працую, больш жанчын. Часта жанчыны не хочуць ісці на вышэйшыя кіруючыя пасады ў навуцы, бо гэта забірае шмат часу ў сям’і. Я ніколі не адчувала сябе ўшчэмленай у чымсьці з-за таго, што я жанчына, усе ў нас знаходзяцца ў роўных умовах. Наогул, у мяне даволі феміністычныя погляды, і я радуюся, калі жанчыны імкнуцца развівацца, увасабляць свае жаданні і ім у гэтым нішто не перашкаджае. Калі яны жадаюць прысвяціць сябе працы — гэта выдатна, калі сям’і — таксама выдатна. Калі жадаюць развівацца ў абедзвюх сферах, гэта даволі складана, але я заўсёды з радасцю дапамагу такой жанчыне, калі яна мае ў тым патрэбу.

— Чым захапляецеся ў вольны час?

— З дзяцінства люблю маляваць. Часам хаджу па выхадных на майстар-класы па алейным жывапісе, дзе за 5-6 гадзін можна намаляваць карціну. Такі фармат мне падыходзіць, бо не трэба ўвесь час наведваць заняткі, на гэта мне складана было б знайсці час. Адна з намаляваных мной карцін з рознакаляровымі карпамі звязана з японскай культурай.

— Яшчэ адно Ваша захапленне?

— Так, яно нарадзілася ў студэнцкія гады. На хвалі цікавасці да японскай культуры прайшла навучанне на курсах японскай мовы, здала экзамен. З фізічнай актыўнасці аддаю перавагу плаванню і ровару. Зімой — горныя лыжы, езджу з сябрамі ў Лагойск або Сілічы.

— Чаго б Вы хацелі для сябе?

— Магчыма, крыху адпачыць пасля такога актыўнага перыяду. Паколькі я яшчэ не замужам, можна было б задумацца аб стварэнні сям’і.

— Што для Вас шчасце?

— Калі адчуваеш поўнае задавальненне ад таго, што адбываецца дома і на працы, калі ўсё добра ў блізкіх, а ў душы і ў жыцці поўная гармонія — гэта і ёсць шчасце для мяне.

Алена БРАВА

Фота аўтара