Здаўна маю асаблівыя адносіны да дакумента, да таго ці іншага рэальнага факта. Для мяне гэта галоўная прыкмета праўдзівасці альбо непраўдзівасці з’яў і падзей, што адбываліся. Па вялікім рахунку, гэта пераканаўчы доказ аб’ектыўнасці альбо суб’ектыўнасці стаўлення да таго жыцця, якое нязменна і няспынна аддаляецца ад нас, але на якім будуюцца наш сённяшні і заўтрашні дзень. Некалі пачуў і згадзіўся з адным цікавым выказваннем: напачатку быў факт, а пасля ўжо яго інтэрпрэтацыя. Што праўда, то праўда. Як толькі нехта адступаўся ад факта альбо ігнараваў яго, пачынаўся вольны і надзіва прыватызаваны ў сэнсе праўдзівасці выклад меркаванняў, звязаных з тым, што рэальна адбывалася ў той ці іншы перыяд нашага жыцця.
Гэтыя развагі выклікала ў мяне знаёмства з кнігай «Звяртаюся ў ЦК… Чытаючы архіўную пошту». Аўтары яе — дасведчаны (справядліва дадаць і яшчэ адно азначэнне: апантаны) краязнавец Алесь Карлюкевіч і прафесійна ангажаваны да дакладнасці факта і яго ацэнкі архівіст Вячаслаў Селяменеў. У кніжцы, што выйшла ў Выдавецкім доме «Звязда», закранула мяне і тое, што прысвечана яна таксама нястомнаму краязнаўцу, кваліфікаванаму даследчыку, неабыякаваму архівісту Віталю Скалабану.
Як зазначаецца ў анатацыі, «дакументы, якія разглядаюцца на старонках кнігі, напісаны беларускімі пісьменнікамі, мастакамі, дзеячамі культуры, тымі вядомымі і меней вядомымі асобамі, плён чыёй працы ў розныя гады складаў беларускую нацыянальную культуру». Захоўваюцца дакументы ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь, значыць, даступныя кожнаму жадаючаму.
Важна, што аналізуецца не непасрэдна створанае дзеячамі культуры і мастацтва, а менавіта дакументы адносна той ці іншай іх пазіцыі і задумы, творчасці. Бо, як вядома, культурнае жыццё найперш заснавана на эмоцыях, асабістых уражаннях і ацэнках, здараецца, памылковых. І калі не будуць вядомымі рэальныя факты, то і эмоцыі, уражанні, ацэнкі застануцца толькі асабістымі, цяжка будзе зразумець і прызнаць праўдзівасць і сапраўднасць тых дзеянняў, якія ажыццяўлялі і высокія дзяржаўна-партыйныя органы ў стасаванні з прадстаўнікамі сферы культуры і мастацтва, і самі дзеячы ў зносінах з гэтымі органамі. Таму надзвычай важна захаваць гістарычную памяць. А для гэтага найважнейшае значэнне маюць дакументы. Дакументаваная гісторыя — строгі, але справядлівы настаўнік, які арыентуе на захаванне і прымнажэнне карысных для грамадства традыцый. Час, які ахоплівае кніга, абмежаваны 1960—1980 гадамі. Але і гэтага дастаткова, каб зразумець сутнасць узаемаадносін. Пра іх распавядаецца ў 24-х матэрыялах. Тэматыка іх, як і зваротаў у ЦК КПБ, самая разнастайная. Ёсць тут аналітычныя запіскі, якія накіроўвалі супрацоўнікі ЦК свайму вышэйшаму начальству. У іх нямала неапраўдана крытычных заўваг, што сведчыць пра імкненне не выпускаць творчы працэс з-пад увагі і з рук партыйнага кіраўніцтва. Сустракаюцца як адмоўныя ацэнкі створанага асобнымі майстрамі слова, так і занадта ўзвышаныя словы ў дачыненні да некаторых не асабліва высокамастацкіх твораў, а таксама ацэнка дзейнасці самой творчай арганізацыі, якая павінна была «кіраваць, уплываць, накіроўваць, арганізоўваць і адказваць за творчую дзейнасць усяго калектыву і кожнага пісьменніка паасобку».
Бясспрэчна, што матэрыялы, прыведзеныя ў кнізе, дапамогуць глыбей зразумець сутнасць самой тагачаснай творчай працы, жыцця творчых саюзаў, абставін існавання дзеячаў літаратуры, культуры і мастацтва. Гэта сапраўды стане важкім дапаможнікам для тых даследчыкаў, якія займаюцца аналізам дзейнасці творчых саюзаў і асобных творцаў. Але ж гэта сведчыць аб агульным стане культурна-партыйных узаемаадносін, а значыць, з’яўляецца сцвярджэннем тагачаснай партыйнай палітыкі (лічы дзяржаўнай, бо партыйныя органы былі галоўнымі вызначальнікамі ўсіх нюансаў палітыкі любой рэспублікі Савецкага Саюза). У кнізе аналізуюцца звароты творцаў у той час, калі вышэйшы партыйны орган Беларусі ўзначальвалі П. М. Машэраў, К. Т. Мазураў, М. М. Слюнькоў, Я. Я. Сакалоў.
Асаблівасць кнігі і ў тым, што аўтары не толькі прыводзяць самі дакументы — непасрэдна звароты, «рэзалюцыі, даведкі-каментарыі і іншыя дакументы, падрыхтаваныя супрацоўнікамі апарату ЦК КП Беларусі», але і даюць свае невялікія апісанні і ацэнкі тых ці іншых з’яў і падзей у сувязі з гэтым. Мне, як таму, хто крыху ведаў унутраныя правілы тагачаснай партыйнай кухні, часам бачыцца і адчуваецца пазадакументальная атмасфера разгляду ўзнятых пытанняў, прыхаваны сэнс прыняцця тых ці іншых рашэнняў. Многае на старонках кнігі выклікае цікавасць яшчэ таму, што з некаторымі творцамі быў добра знаёмы, меў неаднаразовыя сустрэчы і гутаркі, захоўваю іх лісты, віншаванні, аўтографы, іншыя дакументы. І параўнанне маіх ранейшых уражанняў і выкладзенага ў кнізе дазваляе больш пільна зірнуць на тыя ці іншыя тагачасныя падзеі і творчых асоб. Павінен прызнаць, што рэзкіх разыходжанняў з выкладзеным у кнізе я не выявіў.
Адзін з прыкладаў — адносіны ў ЦК да просьбы Пімена Панчанкі, матэрыял «Пімен Панчанка: “Без калектыву я не магу…”». Гаворка пра зварот паэта да П. М. Машэрава, які, дарэчы, як адзначалі самі творцы, надзвычай паважліва і ўважліва ставіўся да праблем творчай інтэлігенцыі. Гэтым разам Пімен Емяльянавіч выказаў просьбу атрымаць працоўную пасаду, бо знаходзіўся на творчай працы. Ён пісаў: «Дарагі Пётр Міронавіч! Без працы, без калектыву жыць я не магу. Дайце мне мажлівасць папрацаваць у “Полымі”. Самае горкае адчуванне, калі ты не патрэбны роднай партыі. Я хварэў. Цяпер здольны працаваць. З глыбокай павагай — Пімен Панчанка. 28.ІІ.72 г.»
Але не тое сталася, што жадалася. На яго, відаць, «мелі вока», а таму не дапусцілі да працы галоўным рэдактарам часопіса «Полымя», аб чым і распавядаецца са спасылкамі на ўнутраныя партыйныя паперы. У кнізе задакументаваны розныя сітуацыі: калі пытанні, закранутыя ў зваротах, вырашаліся і станоўча, і адмоўна. Ёсць і выпадкі той нябачна-ненавочна-непублічнай гульні, якая таксама існавала ў адносінах паміж партыйнымі органамі і творцамі, калі кіраўнічыя структуры не хацелі браць на сябе адказнасць за станоўчае вырашэнне тых ці іншых пытанняў, што ўздымалі дзеячы культуры, але не хацелі і аспрэчваць іх намеры і памкненні публічна. Прыклад ігнаравання просьбы Пімена Панчанкі — сведчанне гэткай гульні. І ён не адзінкавы. Так, гэта было на самай справе. Але менавіта ў гэтым — у праўдзівасці выкладзенага — сапраўдная вартасць кнігі. Яна дазваляе адчуць настрой і дух той эпохі, дакументы з якой прыводзяцца. Дапамагае ўбачыць усю праўду, нават схаваную часам за непераадольнымі бюракратычнымі выкрутасамі. Каштоўнасці дадае тое, што да кожнай публікацыі маюцца фотаздымкі альбо саміх удзельнікаў двухбаковай справы, альбо іх твораў.
Адметнасць выкладзенага і ў тым, што яно разлічана на масавую аўдыторыю. Бо, як вядома, далёка не ўсё тое, што адбывалася ў вышэйшым партыйным органе з нагоды зваротаў, станавілася вядомым нават аўтарам звароту, у абсалютнай большасці не выходзіла за парог ЦК. Тут жа ўсе, нават унутраныя, дакументы становяцца даступнымі кожнаму зацікаўленаму.
Я мог бы яшчэ шмат разважаць на гэты конт, тым больш што выкладзенае ў кнізе дазваляе гэта, але хачу параіць: прачытайце яе, і вы многае зразумееце ў тагачасных адносінах кіруючых органаў і творчай інтэлігенцыі, здолееце адчуць праўду тагачаснага партыйна-творчага жыцця. Праўду, а не яе інтэрпрэтацыю.
Анатоль БУТЭВІЧ
Спявачка апявае каларыт і шматграннасць беларускай і індыйскай культур.
