Пад спеў калаўрота. Жыць — значыць чакаць?

Кожны год ранняй зімой бабуля прасіла дастаць ёй з гарышча калаўрот і садзілася прасці. Льняной кудзелі за маёй памяццю ўжо не было, хоць на тым жа гарышчы ляжалі ўжо не патрэбныя прылады для апрацоўкі лёну — цяжкі драўляны пранік, вялікі калючы грэбень. Бабка разжывалася ў каго-небудзь з аднавяскоўцаў, хто трымаў авечак, шматком воўны і прала «шарсцЯныя», як яна казала, ніткі. Кожны вечар сядзела каля грубкі, і мы толькі дзіву даваліся, як з яе падслепаватымі вачыма (бо акуляраў бабка не прызнавала як паняцця) ды вялікімі каравымі пальцамі атрымлівалася роўненькая тонкая нітка. Ніткі гэтыя скручваліся пасля ў вялікі шэры або рудаваты клубок са словамі: «Калі, можа, якія шкарпэткі звяжуцца» і клаліся на верхнюю паліцу шафы, у самы далёкі куток. Да вязання рукі не даходзілі ні ў кога, клубкі тыя так і засталіся ляжаць у шафе, і знайшлі мы іх, спрэс паточаныя моллю, толькі летась, калі перастаўлялі мэблю, праз чвэрць стагоддзя пасля бабулінай смерці.

У гэтым архаічным калаўроце, што ляніва рыпеў у вясковай на той час па-сучаснаму абстаўленай хаце, у якой з раніцы да вечара не змаўкала радыё або ішоў тэлевізар, было нешта спрадвечна-спакойнае, непарушнае і ўтульнае. А яшчэ бабуля расказвала... не, не казкі, а «як раней было», і тады ўсе прыцішваліся, выключалі «крыніцы інфармацыі» і садзіліся слухаць. Было ў гэтых гісторыях шмат болю ад перажытага — доля жонкі расстралянага ў 37-м «ворага народа» (у 60-я гады рэабілітаванага, але каму ад таго было лягчэй), якая засталася з двума малымі дзецьмі на руках, была незавіднай. Але былі і іншыя эпізоды з вясковага — тлумнага, шматлюднага калісьці — жыцця, цікавыя, павучальныя, дзесьці нават філасофскія. Адзін такі і прыгадаўся праз гады, знайшоўся на пачатку зімы ў памяці, бы той забыты ў шафе руды шарсцяны клубок...

Жыла ў вёсцы саламяная ўдава Адэля. Саламяная — бо муж, якога забралі ў салдаты яшчэ падчас руска-японскай вайны, недзе там на ўсходзе і згінуў. Не загінуў — менавіта прапаў. Мо ў палон трапіў, мо ўтапіўся дзе без сведак, мо ўцёк з тых салдатаў — ніхто дакладна сказаць не мог. Дый асабліва і даведацца не было як — закруцілася-панеслася ўсё: адна рэвалюцыя, вайна, другая рэвалюцыя, польская акупацыя, зноў вайна... Карацей, як засталася тая Адэля ў дваццаць два гады без мужа, дык і жыла так. Дачку гадавала — той тры месяцы было, як бацьку забралі. Спачатку на маладзіцу мужыкі вокам кідалі, нават сваталіся некаторыя, а яна ўсім адмаўляла, казала: а раптам Іван мой вернецца? А потым і глядзець ужо на яе ніхто не хацеў — у той калатнечы столькі маладых прыгожых удоў з'явілася. Так і дажывала свой век у невялікай хаціне. Была да другой вайны і большая, але паліцаі палову вёскі спалілі, жыла спачатку ў зямлянцы, а пасля людзі добрыя дапамаглі — змайстравалі нават не хаціну — буданчык з печкай. А ёй, старой, ці многа трэба было?

Ад дачкі ды ўнука дапамогі яна надта не мела. Была дачка замужам за кадравым ваенным, калясіла з мужам, як з фронту вярнуўся, па ўсім Саюзе: то на Украіне служыў, то недзе на Урале, то на Сахалін адправілі... Прысылала маці трохі грошай зрэдку, а прыязджаць — дык і не прыязджала ніколі.

А тут — было гэта неяк хутка пасля вайны, годзе ў сорак сёмым, — прыехала. Бабуля добра яе помніла, бо на ёй былі скураныя боты. У пасляваеннай галечы пагарэльцы нават думаць аб такой раскошы не асмельваліся. Прыехала ды і заявіла маці з парога: «Я бацьку знайшла!» Тая не паверыла — больш за сорак гадоў мінула, быць таго не можа. Аказалася — можа. Янак яе ў невялікім гарадку на Сахаліне жыў. Прычым не «шыфруючыся», пад сваім прозвішчам. А прозвішча ў яго для тых мясцін незвычайнае — Карніцкі. Вось дачкі муж — а ён не проста ваенным быў, а «асабістам», трапіўшы туды на службу, і стаў распытваць-цікавіцца, адкуль гэты жончын цёзка па прозвішчы. Іван, ужо сівы ды стары, расказаў, што трапіў да японцаў у палон, цудам збег адтуль, бадзяўся і па Маньчжурыі, і па Манголіі, і ў Харбін лёс закінуў. Дадому вярнуцца ўжо не спадзяваўся, трапіў у вёску беларускіх перасяленцаў, кавалём там быў. Пасля ў лесанарыхтоўчую арцель запісаўся, потым — у рыбалоўную. Асеў на тым Сахаліне. Жонка другая памерла даўно, сыны абодва на фронце загінулі. Так і дажываў свой самотны век на чужыне. А тут дачка! Сумненняў не было, што гэта яна, усё супадала. А яна яшчэ да ўсяго і на маці вельмі падобная.

У Адэлі і так даўно сэрца балела, а ад гэткай навіны яна і зусім самлела. А апрытомеўшы, учапілася ў даччыну руку: «Дачушка, як жа мне перад смерцю яго пабачыць?» А тая дзеля гэтага сюды і ехала: «Тут ён, мама, у Мінску, мы яго з сабой прывезлі. Сказаў, што хоча дома памерці. А да цябе ехаць пабаяўся: ці захочаш яго бачыць...»

Карніцкія тыя, казала бабуля, яшчэ гадоў пяць у вёсцы пражылі. У тым сваім буданчыку, які крыху падлаталі, старыя ўжо, хворыя, ледзь ногі совалі. І каб па адным, дык на тых нагах і не хадзілі б, але ж па адным яны — ніколі. Толькі разам, трымаючы адно аднаго. І памерлі ў адзін год, яна — летам, ён — на пачатку зімы. На Яшэўшчыне, у закінутым баку могілак, дзесьці пахаваныя...

«Чакала яна яго, бачыце, і дачакалася-такі», — з прыхаванай зайздрасцю казала бабуля. «А ці варта яно было таго — чакаць?» — спытаўся хтосьці з дарослых. «Калі любіш, дзіцятка, яно заўсёды варта...» ці была ў гэтым простая, бы нітка з калаўрота, жыццёвая неаспрэчная філасофія, ці проста зімовым доўгім вечарам кожнаму хочацца кагосьці дарагога чакаць, і каб ён абавязкова прыйшоў? Застаецца толькі здагадвацца.

Алена ЛЯЎКОВІЧ