Вы тут

Як дзеці і падлеткі ў Беларусі маюць магчымасць уносіць уклад у навуку?


Ці могуць дзеці і падлеткі ўносіць уклад у навуку? Рабіць больш эфектыўным арганічнае земляробства? Або, скажам, папаўняць «скарбонку» сур'ёзных гістарычных фактаў? Унёсак у любую навуку звычайна грунтуецца на ўжо існуючых адкрыццях: навукоўцы робяць наступны крок, абапіраючыся на тое, што да іх зрабілі іншыя. Так працуе навуковы прагрэс. Але ў захопленых падлеткаў ёсць тое, чаго няма ў дарослых, — адсутнасць стэрэатыпаў, уменне генерыраваць нестандартныя, часта неверагодныя ідэі і малады даследчы азарт...


Рэспубліканскі цэнтр экалогіі і краязнаўства — найстарэйшая ўстанова дадатковай адукацыі нашай краіны — у гэтым годзе адзначаны спецыяльнай прэміяй Прэзідэнта. Гісторыя цэнтра пачалася ў далёкім 1930-м з адкрыцця юнацкай станцыі. І доўгі час тут развіваўся толькі экалагічны кірунак. Але ў 2013 годзе Рэспубліканскі эколага-біялагічны цэнтр быў аб'яднаны з Рэспубліканскім цэнтрам дзіцячага і юнацкага турызму. І сёння краязнаўства — яшчэ адзін найважнейшы напрамак работы педагогаў цэнтра. А ў цэлым спіс аб'яднанняў па інтарэсах тут неверагодна шырокі: ад юных сіноптыкаў да скалалазання.

— Акрамя працы з дзецьмі ў аб'яднаннях па інтарэсах, Рэспубліканскі цэнтр курыруе развіццё турысцка-краязнаўчага і эколага-біялагічнага профілю ў 264 абласных і раённых установах дадатковай адукацыі дзяцей і моладзі, — распавядае дырэктар Рэспубліканскага цэнтра экалогіі і краязнаўства Алена Ануфровіч. — Мы адсочваем дасягненні дзяцей і падлеткаў з усёй краіны, праводзім рэспубліканскія конкурсы, семінары і канферэнцыі па турызме, краязнаўстве, экалогіі, а таксама мерапрыемствы па павышэнні кваліфікацыі педагогаў дадатковай адукацыі ў міжкурсавы перыяд.

Радзіма ў сэрцы

Гісторыя цэлай краіны складаецца з мноства маленькіх гісторый. З гістарычнага шляху кожнага невялікага мястэчка ці вёскі, з гісторыі тваёй роднай вуліцы і нават з гісторыі тваёй сям'і. З жыццёвых гісторый людзей, якія жывуць або жылі калісьці побач, у родным населеным пункце, на гэтай самай вуліцы. Глабальная гісторыя збіраецца як мазаіка, а значыць, асабісты ўклад у папаўненне гістарычных звестак можа ўнесці кожны. І гэтак жа ў выглядзе пазла можна ўявіць сучаснае аблічча Беларусі — «сёння» краіны складаецца з «сёння» тысяч гарадоў, гарадкоў і мястэчак. Гэтая ідэя легла ў аснову многіх унікальных праектаў, рэалізаваных педагогамі і выхаванцамі Рэспубліканскага цэнтра экалогіі і краязнаўства ў апошнія гады.

— Напрыклад, ужо не першы год у нас ідзе праект «Збяры Беларусь у сваім сэрцы», — распавядае Алена Уладзіміраўна.

Дзеці вывучаюць гісторыю сваёй малой радзімы, ходзяць у даследчыя экспедыцыі, працуюць у архівах, бібліятэках і музеях, гутараць са старажыламі, абагульняюць атрыманыя звесткі і прадстаўляюць свае праекты на разгляд педагогам цэнтра і навукоўцам-гісторыкам, складаюць унікальныя турыстычныя маршруты па родных мясцінах.

— Кожны год у рэспубліканскім праекце «Збяры Беларусь у сваім сэрцы» ўдзельнічае больш за 6 тысяч старшакласнікаў з усёй краіны, — адзначае дырэктар цэнтра. — Распрацавана больш за 500 унікальных маршрутаў па малавядомых гістарычных і прыродных аб'ектах кожнага рэгіёна краіны, выдадзены кнігі і альбомы аб турыстычных магчымасцях краю. Школьнікі знялі мноства відэаролікаў, стварылі інфармацыйныя стэнды і сайты, распрацавалі аўтарскія аўдыягіды, якія даюць магчымасць даведацца аб гісторыі, культуры і прыродзе самых розных куткоў Беларусі.

У рамках той жа канцэпцыі — аблічча краіны як скарбніца ўнікальных і непаўторных гарадоў і мястэчак — штогод арганізоўваюцца і мерапрыемствы рэспубліканскай акцыі «Я гэты край Радзімаю заву», дзе значная ўвага нададзена даследаванню, адраджэнню, зберажэнню і папулярызацыі гісторыка-культурнай і прыроднай спадчыны.

— Прыжылася і зачапіла ўсіх Усебеларуская маладзёжная экспедыцыя «Маршрутамі памяці. Маршрутамі адзінства». Па выніках яе першага этапу Рэспубліканскім цэнтрам падрыхтавана аднайменнае выданне, а ў мінулым годзе знакавым стала правядзенне ў рамках Дня беларускага пісьменства моладзевага фестывалю ўдзельнікаў экспедыцыі з прэзентацыяй распрацаваных маршрутаў, — распавядае Алена Ануфровіч.

Штогод у маладзёжнай экспедыцыі прымае ўдзел больш за 20 тысяч школьнікаў і студэнтаў. І, здараецца, такія пошукавыя атрады вяртаюць з забыцця імёны герояў Вялікай Айчыннай вайны.

— Толькі летась 100 сабраных школьнікамі матэрыялаў — фота з экспедыцый, знойдзеных у архівах дакументаў, папоўнілі Крыпту Памяці: мы перадалі іх протаіерэю Фёдару Поўнаму, — кажа Алена Уладзіміраўна. — А нядаўна стартаваў яшчэ адзін вялікі праект — конкурс экскурсаводаў школьных музеяў.

Ідэя ў тым, тлумачыць суразмоўніца, каб кожны школьнік, не толькі моцны вучань, але нават зусім не выдатнік, мог правесці экскурсію па школьным музеі, ведаў пра яго экспанаты і выдатных землякоў, якім прысвечана экспазіцыя.

Дырэктар «Рэспубліканскі цэнтр экалогіі і краязнаўства» Алена Ануфровіч.

— Уся гэтая праца накіравана не толькі на патрыятычнае выхаванне падрастаючага пакалення, хоць гэта — яе асноўная мэта. Дзеці робяць вялікую працу, якая важная ў тым ліку для гісторыкаў. Навукоўцы, якія традыцыйна ўваходзяць у журы нашых краязнаўчых праектаў, высока ацэньваюць работы дзяцей. У 2022 годзе дзякуючы таму, што мы актыўна развіваем краязнаўчы рух, нашым партнёрам стаў Інстытут гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук. Мы падпісалі з імі дагавор, навукоўцы працуюць са школьнікамі і дапамагаюць у падрыхтоўцы праектаў. Гэтыя праекты даюць мноства гістарычных звестак і, у сваю чаргу, дапамагаюць гісторыкам.

Мысліць нестандартна

Вялікую ўвагу калектыў Рэспубліканскага цэнтра экалогіі і краязнаўства аддае арганізацыі навукова-даследчай дзейнасці школьнікаў. Праца вядзецца па многіх напрамках: ад вывучэння і распрацоўкі альтэрнатыўных крыніц энергіі да мікрабіялогіі і арганічнага земляробства. Школьнікі працуюць у сучасных навуковых лабараторыях (аснашчаных дзякуючы Прэзідэнцкаму фонду падтрымкі таленавітай моладзі).

— Адна з праблем сучаснасці — наймацнейшы ўплыў гаспадарчай дзейнасці чалавека на навакольнае асяроддзе, — распавядае Іван Рускіх, загадчык лабараторыі Рэспубліканскага цэнтра экалогіі і краязнаўства. — І, мабыць, няма іншай галіны, якая настолькі моцна шкодзіла б навакольнаму асяроддзю, як сучасная сельская гаспадарка: вырошчванне вялікіх ураджаяў з выкарыстаннем сінтэтычных сродкаў — угнаенняў, прэпаратаў абароны раслін і г. д. Наша краіна тут не выключэнне. Адзін з перспектыўных навуковых напрамкаў, здольных вырашыць гэтую праблему, — распрацоўка і выкарыстанне біялагічных сродкаў абароны раслін.

У нашай краіне створана заканадаўства па вытворчасці арганічнай сельскагаспадарчай прадукцыі, тлумачыць загадчык лабараторыі. Увага да «зялёных тэхналогій» у сельскай гаспадарцы самая пільная. Многія сур'ёзныя навуковыя ўстановы (Інстытут мікрабіялогіі НАН, НДІ аховы раслін, Інстытут эксперыментальнай батанікі, БДУ) працуюць над стварэннем такіх прэпаратаў — іх распрацавана ўжо нямала. Але праблемай з'яўляецца дарагоўля такой біятэхналагічнай вытворчасці. І вось якраз над праектам яго патаннення тры гады працавала адна з выхаванак Рэспубліканскага цэнтра экалогіі і краязнаўства — навучэнка сярэдняй школы № 1 г. Новалукомля Алёна Джанаян. Яе даследаванне прысвечана зніжэнню кошту вытворчасці біяпрэпаратаў шляхам эканоміі энергетычных рэсурсаў.

Алёна вывучала ўзаемадзеянне розных мікраарганізмаў паміж сабой, і аказалася, што мікраводарасць хларэла ў сімбіёзе з некаторымі карыснымі для раслін бактэрыямі можа забяспечваць іх кіслародам і харчаваннем. А значыць, для іх росту не патрэбна электрычнасць — дастаткова сонечнай энергіі.

За тры гады — з 14 да 16 гадоў — дзяўчына правяла каласальную працу, кажа выкладчык. На першым этапе яна вывучала ўзаемадзеянне хларэлы з дзясяткамі розных штамаў. Каб папрацаваць у лабараторыі, некалькі разоў на тыдзень пасля ўрокаў прыязджала з Новалукомля ў Мінск.

— Ужо ў 14 гадоў Алёна прадэманстравала неверагодную мэтанакіраванасць, правяла даследчую працу на высокім узроўні. Цяпер, у 11 класе, гэта навуковец, які працягне сваю працу па канонах універсітэцкай і далей — акадэмічнай навукі, — адзначае Іван Рускіх.

Даследаванне Алёны Джанаян заўважыла навуковая грамадскасць і на рэспубліканскім, і на міжнародным узроўнях. Яно атрымала высокую ацэнку на інавацыйным конкурсе «100 ідэй для Беларусі» і на міжнародным інавацыйным форуме ў Малайзіі (дзе ўдастоілася залатога медаля).

— Такіх работ больш няма. Гэта самая сапраўдная інавацыя, — кажа суразмоўца.

У год юныя навукоўцы рэалізоўваюць дзясяткі праектаў, і некаторыя з іх сапраўды здольныя ўнесці ўклад у сучасную навуку. У пытаннях арганізацыі навукова-даследчай дзейнасці навучэнцаў Рэспубліканскім цэнтрам наладжана супрацоўніцтва з выкладчыкамі вядучых універсітэтаў і супрацоўнікамі навуковых устаноў краіны: Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, Беларускага нацыянальнага тэхнічнага ўніверсітэта, Міжнароднага дзяржаўнага экалагічнага інстытута імя Сахарава БДУ, Беларускага дзяржаўнага эканамічнага ўніверсітэта, Нацыянальнай акадэміі навук. Дарэчы, ніякага адбору, аддзялення «таленавітых» ад «неталенавітых» у Рэспубліканскім цэнтры экалогіі і краязнаўства няма, бяруць усіх ахвотных, а навучанне вядзецца бясплатна.

— Я мяркую, неталенавітых дзяцей няма, — перакананы Івар Рускіх. — Важна проста знайсці сферу, у якой дзіця таленавітае. Напрыклад, біялогія ў нас вельмі розная: ёсць навуковыя лабараторыі (ад мікрабіялогіі да малекулярнай хіміі), акварыумны клас, жывы куток, раслінаводства, аранжарэя, метэастанцыя і вывучэнне клімату, альтэрнатыўныя крыніцы энергіі і прыродакарыстанне, біятэхналогіі і селекцыя. Што менавіта цікава дзіцяці, яно зразумее ў працэсе вочнага навучання або дыстанцыйных заняткаў.

Самыя смелыя і цікавыя ідэі, як правіла, «ляжаць на паверхні», кажа Іван Анатольевіч. Дзеці не знаходзяцца ў межах навуковых парадыгм, ім яшчэ не распавялі ва ўніверсітэце, што трэба так, а не інакш, і яны маюць магчымасць фантазіраваць, генерыраваць ідэі — хай часта немагчымыя для рэалізацыі. І гэтая генерацыя вітаецца педагогамі. Школьнікі разумеюць, што з іх не будуць смяяцца і «ціснуць аўтарытэтам». Яны спрабуюць. Атрымалася — выдатна, не атрымалася — таксама добра, таму што памылкі запамінаюцца лепш. Не ўсе выхаванцы цэнтра ідуць у навуку. Але ў любой прафесіі даследчыя навыкі вельмі патрэбныя, кажа загадчык лабараторыі.

— Нават у побыце гэтыя веды спатрэбяцца. Напрыклад, нашы навучэнцы ўжо ведаюць, для чаго трэба мясіць дражджавое цеста і на якім этапе ў піражкі дадаваць цукар, разумеюць гэты працэс не механічна, а з пункту гледжання біялогіі. Не кажучы пра тое, што ў нашы дні, паступаючы, дапусцім, на біялагічны факультэт, абітурыент, учорашні школьнік, павінен загадзя вызначыцца, чым ён хоча займацца ў біялогіі — біяхіміяй, генетыкай, мікрабіялогіяй, экалогіяй і гэтак далей, — заўважае Алена Ануфровіч. — Але ж гэтых прадметаў у школьнай праграме няма. А ў нашым цэнтры ён можа паспрабаваць усе гэтыя кірункі. Спадабалася — добра, не спадабалася — таксама выдатна: ён зможа знайсці сябе ў чымсьці іншым. Значна горш, калі студэнт адвучыўся, выдаткаваў бюджэтныя грошы і павінен адпрацаваць па размеркаванні, патраціў свой час і час выкладчыкаў — і высветліў, што яму не цікава і не падабаецца... Таму адна з галоўных задач нашага цэнтра — прафарыентацыйная.

Асаблівасць працы з дзецьмі і юнацтвам — важнасць для іх практычнай накіраванасці любога, самага тэарэтычнага навуковага даследавання, усведамленне непасрэднай карысці намаганняў. З 2018 года Рэспубліканскі цэнтр каардынуе адукацыйны праект «Зялёныя школы», накіраваны на фарміраванне экалагічнай культуры. Праект датычыцца вода- і энергазберажэння, абыходжання з адходамі і правядзення інфармацыйна-экалагічных мерапрыемстваў. Агульная колькасць устаноў адукацыі ўсіх узроўняў, якія ўключыліся ў рэалізацыю праекта, — больш за 600, кажа Алена Ануфровіч.

А ў цэлым, як адзначаюць педагогі, такія, здавалася б, розныя напрамкі работы цэнтра, як пошукавыя гістарычныя экспедыцыі, краязнаўства і экалогія, у канчатковым выніку маюць адну мэту: выхаваць у юных грамадзянах павагу і беражлівае стаўленне да гісторыка-культурнай і прыроднай спадчыны Беларусі. І жаданне, захоўваючы яго, разам будаваць будучыню сваёй краіны.

Аляксандра АНЦЭЛЕВІЧ

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».