Ці можна захапіць сучасных дзяцей чытаннем? Што залежыць ад бацькоў? Чаму адным цікавыя прыгоды літаратурных герояў, а іншыя пазяхаюць над кніжнымі старонкамі? Ці спрыяе «любові да чытання» школьная праграма па літаратуры? Адказы на гэтыя і многія іншыя пытанні шукалі ўдзельнікі круглага стала, які сабраў у грамадскім прэс-цэнтры Дома прэсы педагогаў, псіхолагаў, прадстаўнікоў выдавецтваў і дзіцячых пісьменнікаў.
Спецыялісты сцвярджаюць, што кожныя 15—20 гадоў фарміруецца новае пакаленне, якое мае свае адметнасці, сацыяльна-псіхалагічныя характарыстыкі і погляды на жыццё. Іх аб'ядноўвае агульны культурны код і гістарычны кантэкст. Так, сучасная школа мае справу з пакаленнямі «зумераў» і «альфа». Інфармацыю гэтыя два пакаленні ўспрымаюць і апрацоўваюць па-рознаму, а значыць, трэба пераглядаць падыходы і ў навучанні, і ў стварэнні дзіцячых кніг. А няведанне дзіцячай псіхалогіі і ўзроставых асаблівасцяў дашкольнікаў і школьнікаў прыводзіць да таго, што дзеці не толькі не жадаюць чытаць кнігі, не ўмеюць выкладаць свае думкі, але і ў далейшым з цяжкасцю асвойваюць навучальны матэрыял.
— Мозг чалавека ўладкаваны вельмі складана, і розныя яго зоны «саспяваюць» паступова, — тлумачыць загадчык кафедры агульнай і медыцынскай псіхалогіі БДУ, кандыдат псіхалагічных навук, дацэнт Кацярына Бяспанская-Паўленка. — Так, у мозгу дзіцяці ўжо ў момант яго нараджэння прысутнічаюць 100 млрд нейронаў, кожны з якіх уступае ў тысячы сувязяў з іншымі. І чым больш уражанняў атрымлівае ў маленстве дзіця, тым больш утвараецца ў яго мозгу нейронных сувязяў. Вось чаму вельмі важна, каб у першыя гады жыцця ў малыша было як мага больш яркіх эмоцый ад спазнання навакольнага свету. Гэта падмурак для яго далейшага развіцця...
Сярод экспертаў у галіне нейранавук шырока распаўсюджана гіпотэза, што мозг «зумераў», верагодна, працуе не зусім так, як, напрыклад, мозг іх бацькоў. І пра гэты мозг мы не нічога ведаем... Навукоўцы з універсітэта Кітайскай акадэміі навук у Пекіне лічаць, што прэфрантальная кара, мазжачок і цемянная доля могуць развівацца па-рознаму ў залежнасці ад таго, якія стымулы і ў якой колькасці атрымлівае чалавек. У сваю чаргу, іх амерыканскія калегі ўстанавілі, што мозг тых, хто пастаянна сядзіць, утаропіўшыся ў смартфон, больш актыўна рэагуе на скролінг стужкі ў сацыяльных сетках, чым на чытанне кнігі. Смартфон у руках у паўтарагадовага дзіцяці мяняе яго псіхалогію і ўплывае на кагнітыўнае развіццё. Хутка мы будзем мець новага чалавека, але не будзем ведаць, як з ім размаўляць, як выхоўваць, як перадаваць яму агульначалавечыя і гуманістычныя каштоўнасці. З'явіўся нават новы тэрмін «кіберсацыялізацыя падрастаючага пакалення»...
— А мы прапануем студэнтам педагагічных спецыяльнасцяў састарэлыя схемы, якія ў дзіцячым свеце ўжо не працуюць або працуюць вельмі ўмоўна, — разважае дацэнт кафедры псіхалогіі адукацыі і развіцця асобы Інстытута псіхалогіі БДПУ, кандыдат псіхалагічных навук Аляксандр Палоннікаў. — Гэта новая сітуацыя, якая мае непасрэднае дачыненне да чытання. Мы маем справу не толькі са звыклым нам вербальным мысленнем, а з візуальным мысленнем. Заўважу, што гэта іншы спосаб апрацоўкі інфармацыі. Таму метады і прыёмы, якімі мы карыстаемся ў навучальным працэсе, становяцца ўразлівымі і патрабуюць сур'ёзнай рэфлексіі.
Важна не прайсці міма аднаго вельмі важнага феномену. Я звярнуў увагу, што маленькія дзеці, якія выраслі з планшэтам у руках, у сваіх перавагах арыентуюцца на лічбавыя выявы. Змяняецца іх культурны код. Мы праводзілі цікавы эксперымент у мінскай школе. Прасілі дзяцей зрабіць малюнак, а затым пра яго расказаць. Дык вось вербальнае апісанне аказалася для школьнікаў надзвычай складаным. Адбываюцца культурныя змяненні, да якіх наша педагагічная палітыка не падрыхтаваная...
Пакаленне Z — гэта пакаленне візуалаў, якія патрабуюць «закончанага сюжэта» і высокай дынамікі ў ходзе яго развіцця. Кантактуюць і спажываюць інфармацыю яны пры дапамозе кароткіх відэа, тэгаў і мемаў. Дзеці, якія выраслі ў эпоху высокіх тэхналогій, па-іншаму глядзяць на свет. Іх успрыманне — не паслядоўнае і не тэкставае, усю інфармацыю яны ўспрымаюць па прынцыпе кліпа, аддаюць перавагу графічнаму малюнку перад тэкстам.
Калі прапанаваць сучаснаму дзіцяці доўгі тэкст без карцінак, то ён проста ператоміцца, паколькі прывык да кароткіх урыўкаў, з музыкай і тэкстамі. Такое мысленне — гэта адказ на ўзрослую колькасць інфармацыі, якую трэба неяк «пераварыць» за кароткі час.
Старэйшае пакаленне прыгадвае, што раней школьнікі пісалі шмат пераказаў і сачыненняў, чаго няма ў сучаснай школе.
— З гэтага навучальнага года было прынята рашэнне значна павялічыць колькасць сачыненняў, пачынаючы з пятага класа і далей ва ўсіх паралелях. Практыкуюцца і навучальныя, і кантрольныя сачыненні, але праблема не ў іх колькасці, а ва ўспрыманні тэксту, — падкрэслівае начальнік упраўлення маніторынгу якасці адукацыі, старшы навуковы супрацоўнік лабараторыі гуманітарнай адукацыі Нацыянальнага інстытута адукацыі Вячаслаў Караткевіч. — Трэба не проста прывучаць да чытання, а выхоўваць удумлівага чытача. Чытанне павінна быць асэнсаваным.
Што датычыцца ілюстрацый у кнігах, то, на думку педагога, у пэўным узросце яны становяцца перашкодай для ўспрымання тэксту, таму што ў вучняў фарміруюцца шаблонныя вобразы. Сучасныя дзеці не ўмеюць пераводзіць тэкставую інфармацыю ў візуальную і наадварот. «Спытайце ў вучня, як можа выглядаць літаратурны герой. Ён стане апісваць вам убачанае на ілюстрацыі, нават не спрабуючы ўключыць сваю фантазію, таму ў ілюстраванні кніг павінна быць «залатая сярэдзіна», асабліва з улікам узроставай катэгорыі, на якую разлічаны той ці іншы твор», — падкрэслівае Вячаслаў Караткевіч.
Ва ўсім свеце педагогі канстатуюць, што чытанне сёння адыходзіць на другі план і прайграе іншым спосабам баўлення часу. Ёсць і такое меркаванне, што чытанне больш
актуальнае для краін з менш развітой эканомікай. Паводле міжнароднага даследавання, спіс краін, дзе шмат чытаюць, узначальвае Індыя: яе жыхары выдаткоўваюць на чытанне
10 гадзін 42 хвіліны ў тыдзень. Японцы, напрыклад, выдаткоўваюць на гэта 4 гадзіны 6 хвілін. Між іншым, японскія даследчыкі сцвярджаюць, што чытанне кніг вядзе да развіцця галаўнога мозгу і дапамагае чалавеку адаптавацца ў свеце.
Таксама сур'ёзныя міжнародныя даследаванні сведчаць, што непапулярнасць чытання як баўлення часу і чытанне толькі дзеля чытання — так званае неасэнсаванае чытанне — вядуць да эмацыянальнай неінтэлектуальнасці.
Для таго каб далучыць дзяцей да чытання, вельмі важнае значэнне мае прыклад бацькоў і сумеснае чытанне. «Нашы дзеці нас не слухаюць, яны нас пераймаюць», — кажуць педагогі. У сем'ях, дзе дзяцей выхоўваюць тэлевізар і планшэт, а бацькі не вылазяць з сацсетак, пра любоў да літаратуры казаць не даводзіцца. Між іншым, нават проста наяўнасць у сям'і бібліятэкі ўжо ўзнімае рэйтынг вучня. У міжнародным даследаванні РІSА гэты фактар напрамую звязаны з паспяховасцю вучня абсалютна па ўсіх відах адукаванасці: матэматычнай, прыродазнаўчанавуковай і чытацкай.
— Чытанне кніг, асабліва разам з бацькамі ў маленстве, развівае ў дзіцяці эмацыянальны інтэлект, уменне разумець свае і чужыя эмоцыі, — падкрэслівае псіхолаг Кацярына Бяспанская-Паўленка. — Бацькі могуць задаваць дзецям пытанні: «Чаму герой так паступіў?», «Якія могуць быць наступствы ў яго ўчынку?» і іншыя. Гэта вучыць іх суперажыванню і аналізу розных сітуацый. Вельмі важна не проста чытаць кніжку разам з дзіцем, а размаўляць з ім, задаваць пытанні, каб убачыць, якое ўражанне засталося ад чытання.
— Кніга — гістарычная з'ява. Для старэйшага пакалення яна адкрывала шырокія гарызонты, нават калі была вышэйшай за наш узровень разумення тэксту, была крышачку навыраст. А сёння акном у свет з'яўляецца не толькі кніга, — разважае Аляксандр Палоннікаў. — Усю школьную праграму па літаратуры можна знайсці ў аўдыяфармаце. І калі дзіця не хоча чытаць, яно знойдзе спосаб, як падмануць школу. Многія ставяцца да чытання як да бессэнсоўнага марнавання часу. Дастаеўскі — зусім не актуальны для сучасных школьнікаў. Яны не разумеюць тую рэчаіснасць, паняцці і прадметы, якія згадваюцца ў тэксце. Гэта насамрэч найскладанейшы тэкст з вялікай колькасцю адсылак культуралагічнага плана. Такім чынам школа сама адштурхоўвае вучняў ад чытання.
Дзеці з вялікімі цяжкасцямі вучаць на памяць вершы са школьнай праграмы. А чаму б ім не даць магчымасць самім выбраць верш?
Усіх цікавіць, а як жа фарміруецца школьная праграма па літаратуры і праграма для пазакласнага чытання?
— Творы, якія ўключаюцца ў пазакласнае і асноўнае чытанне, праходзяць сур'ёзны адбор, — запэўнівае Вячаслаў Караткевіч. — Па-першае, пад увагу бярэцца літаратурная значнасць твора: ён павінен быць папулярным, мець літаратурна-крытычную ацэнку, быць моўна дасканалым. Самы важны, на мой погляд, крытэрый — гэта праверанасць часам. Напісаны нядаўна твор адназначна не можа быць уключаны ў школьную праграму. Да таго ж твор павінен быць рэпрэзентатыўны для творчасці пісьменніка, які вывучаецца ў школе. Яшчэ адзін крытэрый — даступнасць для ўспрымання. Бяруцца пад увагу і культурныя традыцыі. Так, для беларускіх школ заўсёды будзе актуальным уключэнне ў праграму твораў ваеннай тэматыкі. Да адбору твораў для школьнай праграмы па літаратуры прыцягваюцца спецыялісты ў галіне педагогікі, літаратуразнаўцы, настаўнікі. Абавязкова прыслухоўваемся мы і да меркавання членаў Саюза пісьменнікаў Беларусі.
Дык усё ж такі якой літаратурай можна зачапіць увагу сучасных дзяцей, асабліва падлеткаў? Таму што сярод наведвальнікаў дзіцячых бібліятэк сёння пераважаюць навучэнцы малодшых класаў...
— Кожны пісьменнік павінен імкнуцца стварыць казачны ўтульны свет, у якім проста захочацца застацца, свет з героямі, якіх хочацца пераймаць, і тады кніжка будзе запатрабаванай і не застанецца ляжаць на паліцы, — дзеліцца сваімі думкамі дзіцячая пісьменніца Святлана Бахнова.
Дацэнт кафедры агульнай і дзіцячай псіхалогіі факультэта дашкольнай адукацыі БДПУ Людміла Фінькевіч лічыць, што, па-першае, дзіця павінна разумець, пра што напісана ў кнізе, а па-другое, на старонках кнігі павінны прысутнічаць знаёмыя яму вобразы. Да таго ж у гісторыях для дзяцей важна выкарыстоўваць гумар, бо яны любяць яго гэтак жа, як і дарослыя. Маленькія чытачы вучацца дыферэнцыраваць камічнае і трагікамічнае. Дзіцячая пісьменніца Ірына Токарава дадала, што аўтар, які піша для дзяцей, павінен думаць як дзіця.
Што датычыцца падлеткавага ўзросту, то, як заўважыла Людміла Фінькевіч, тут крыху іншыя арыенціры. Падлеткаў хвалююць адносіны паміж хлопцамі і дзяўчатамі, зносіны з равеснікамі і бацькамі, сяброўства, каханне, жыццё, смерць... У літаратуры яны шукаюць адказы на пытанні і сітуацыі, якія ўзнікаюць у рэальным жыцці. Літаратура для іх — люстэрка, у якім яны жадаюць убачыць сябе і разабрацца ў сабе. А пакуль дзіця не зачапіла, размовы аб тым, што «трэба любіць кнігу», што «кніга крыніца ведаў», зусім бескарысныя.
Як правіла, у падлеткавым узросце ўжо адбываецца дыферэнцыяцыя чытацкіх прыхільнасцяў. Хтосьці цікавіцца гістарычнай літаратурай, іншых прываблівае прыгодніцкі жанр, фэнтэзі, псіхалагічная літаратура... Вось толькі Вячаслаў Караткевіч папярэджвае: «Апошнім часам мастацкая літаратура саступае месца навукова-папулярнай. Мы, дарослыя, самі выбіраем яе ў падарунак дзецям. Але, адмаўляючыся ад мастацкай літаратуры, мы тым самым збядняем эмацыянальную сферу чалавека».
Цяжка не пагадзіцца і з той думкай, што настаўнік павінен сачыць за тым, як сёння развіваюцца паэзія, проза, драматургія, якія новыя імёны з'яўляюцца ў літаратуры. А калі настаўнік сам не чытае,нічым не цікавіцца і не ходзіць у бібліяэтку, то як ён можа заахвоціць да гэтага дзяцей?
Пэўны час таму група вучоных, у якую ўвайшлі антраполагі, сацыяльныя псіхолагі, культуролагі і лінгвісты, запусціла маштабны, міжнародны праект іGen Project, мэтай якога было з першых вуснаў высветліць, як бачыць сябе пакаленне Z. Былі закрануты самыя розныя аспекты: ад карыстання гаджэтамі да цяжкасцяў у зносінах з бацькамі. Аднак ці не самую нечаканую выснову зрабіла Эмілі Уінтэр, даследчыца з брытанскага Універсітэта Ланкастэра. Паводле яе назіранняў, сучасныя падлеткі карыстаюцца бібліятэкамі зусім не так, як рабілі гэта іх папярэднікі. Канцэпцыя «кніжнай кладоўкі» як ціхага адасобленага месца, дзе ўсё прасякнута дысцыплінай і духам акадэмічных дасягненняў, відавочна, састарэлая. «Зумеры» разглядаюць бібліятэкі, хутчэй, як ажыўленыя каворкінгі, куды можна прыйсці вялікай кампаніяй, каб разам з аднакласнікамі зрабіць хатняе заданне і проста абмеркаваць апошнія навіны. Або пасядзець у мяккім крэсле з ноўтбукам у адзіноце, але пры гэтым у асяроддзі іншых людзей. Менавіта такімі магчымасцямі сёння варта спрабаваць прыцягнуць юнае пакаленне ў бібліятэку, а зусім не шыканнем і заявамі ў духу: «Маладыя людзі, у нас тут нельга размаўляць!»
Надзея НІКАЛАЕВА
Інтэрв'ю з алімпійскім чэмпіёнам па фехтаванні.
Прафесійна, аператыўна, па-добраму.
