Уявіце, што «Залатое цяля» Ільфа і Пятрова заканчваецца тым, што Астап Бэндэр жэніцца з Зосяй Сініцкай — так, так, прыгажуня камсамолка ўсё-ткі выйшла замуж за вялікага камбінатара! Чытацкая фантазія? А менавіта такі фінал і напісалі першапачаткова аўтары. Пасля зразумелі, што такі хэпі-энд не пройдзе, трэба злачынцу караць, і пакінулі яго збітым, самотным і абрабаваным. Дарэчы, і пушкінская Таццяна ў канцы паэмы павінна была спачатку збегчы з закаханым Анегіным.
Выпадкі, калі аўтар па розных прычынах змяняе першапачаткова задуманы фінал, не рэдкасць. Было такое і ў беларускай літаратуры. Давайце разам успомнім.
Калі ў 1940 годзе ў БССР абіралі п'есу для Дэкады беларускага мастацтва ў Маскве, нечакана для многіх спыніліся на вострасатырычным спектаклі па п'есе «Хто смяецца апошнім» Кандрата Крапівы. Камедыя «Хто смяецца апошнім» была напісана ў 1939 годзе і па тым часе была надзвычай смелым творам. Нагадаю сюжэт: навуковым інстытутам кіруе нахабны і малапісьменны прыстасаванец. Ён хоча знішчыць таленавітага вучонага Чарнавуса. У інстытут выпадкова зайшоў чалавек у форме НКУС — і Гарлахвацкі пускае плётку, што «органы» зацікавіліся «ворагам народа» Чарнавусам... Імгненна ад навукоўца адварочваюцца ўсе. Адмаўляюцца дапускаць да лекцый, друкаваць яго кнігі... Другая ахвяра Гарлахвацкага — вучоны Туляга, пра яго распускаюцца чуткі, што быў дзянікінскім палкоўнікам. Гарлахвацкі прыўлашчвае працу запалоханага Тулягі... Праўда, той, каб выкрыць невуцтва Гарлахвацкага, падсоўвае яму фэйкавае адкрыццё «свінтуса грандыёзуса», альбо мамантавай свінні. У п'есы хэпі-энд — дзякуючы прынцыповай моладзі, пільнаму парторгу і пастанове ЦК ВКП(б) «Аб памылках партарганізацый пры выключэнні камуністаў з партыі...» махляр пакараны.
Паколькі быў заказ паказаць у Маскве сучасную Беларусь, а бяззубая драматургія пачынала надакучваць, чыноўнікі рызыкнулі. Але начальнік упраўлення па справах мастацтваў пры СНК СССР Храпчанка, праслухаўшы п'есу ў нумары атэля «Еўропа», заявіў, што гэта злосны паклёп на савецкую навуковую інтэлігенцыю. Выручыў першы сакратар ЦК КП(б)Б Панцеляймон Панамарэнка, які прызначыў чытку ў дванаццаць ночы ў сваім кабінеце і ўхваліў твор, праўда, зрабіўшы дзве заўвагі.
П'еса выклікала фурор у Маскве, яна дасюль актуальная... І толькі адзінкі ведалі, што шчаслівы фінал у ёй быў не заўсёды. У першапачатковым варыянце, калі махляра Гарлахвацкага выкрываюць, прыходзіць вестка пра ягонае павышэнне. Магчыма, яго пераводзяць у Маскву на яшчэ больш важную пасаду. Так што аўтар празрыста намякаў — усё працягваецца, і Гарлахвацкія застаюцца пры ўладзе... Магчыма, менавіта гэтага і тычылася заўвага Панамарэнкі — каб памяняць песімістычны фінал.
Раман Івана Шамякіна «Вазьму твой боль», напісаны ў 1979 годзе, шукае адказ на пытанне «Ці ёcць aпpaўдaннe злy?» У сваю вёску пасля адбыцця пакарання вяртаецца былы пaліцaй Шышкoвіч пa мянyшцы Шышкa. Івaн Бaтpaк, кaлгacны мexaнізaтap, не можа забыць, як Шышкa калісь забіў на яго вачах усю ягоную сям'ю; цяжарную маці, маленькую сястрычку... Тым болей Шышка не змяніўся, ён гэткі ж эгаістычны, злосны, лжывы, небяспечны... Жонка Івана медсястра Таіса баіцца за сваю сям'ю. Аўтар доўга не мог напісаць канцоўку. Урэшце звярнуўся па параду да жонкі.
«Але пры стварэнні вобраза Таісы ў рамане «Вазьму твой боль» я мусіў зноў звярнуцца да Машы. З той толькі розніцай, што раман быў напісаны. Не было фіналу, нейкіх дзвюх старонак.
Маша прачытала, доўга думала, пасля сказала:
— Я яго забіла б.
Логіка сюжэта падводзіла да гэтага, але сацрэалізм не даваў мне права паслаць гераіню на злачынства.
Словы яе ашаламілі: мая Маша здольна на гэта?!
— Ды ты што? — расчаравана абурыўся я.
— А што? Каб ты пакутаваў так, як твой цёзка Іван Батрак? І каб гэты гад Шышка замахнуўся на цябе і асіраціў нашых дзяцей?..
Жаночая душа — вялікая таямніца.
Я пайшоў на гэты фінал: Тася робіць Шышку ўкол.
Рэдактар «Полымя», мой сябра Кастусь Кірэенка, схапіўся за галаву:
— Што ты робіш, вялікі гуманіст! Ды нас з табой разнясуць у пух, у шмаццё.
Разнеслі б, напэўна.
Мусіў перапісаць фінал: сачыніў нешта аморфнае, не зусім пераканаўчае.
Здараецца ў аўтара так, што логіка характараў, развіцця сюжэта заводзіць у такія цянёты, адкуль не знаеш, як выбрацца. Я і дагэтуль не прыдумаў іншага фіналу, які праўдзіва завяршыў бы вельмі складаныя адносіны людзей, што завязаліся яшчэ ў вайну і былі паліты крывёю».
У выніку Таіса, якая прыходзіць да захварэлага Шышкі, не ўкалола яму замест лекаў атруту. Бо жонка Шышкі Марына расказвае медсястры, што яе муж учыніў чарговае злачынства.
«Паліцай падхапіўся з ложка, кінуўся да печы, схапіў сякеру. Ды не паспеў ён замахнуцца, як да яго кінулася Таіса Міхайлаўна і... выхапіла з рук яго сякеру...»
Дарэчы, сюжэт рамана ўзяты з рэальнага жыцця: у адной вёсцы жанчыны закалолі віламі паліцая, які вярнуўся пасля адбыцця турэмнага тэрміну.
27 кастрычніка 1956 года ў газеце «Літаратура і мастацтва» быў надрукаваны верш Пімена Панчанкі «Прыстасаванцы», вельмі з'едлівы:
«Станкоў не знаюць, араць не ўмеюць,
Да воза з гноем не йдуць і блізка.
Разумнае, вечнае, добрае сеюць
Між мас працоўных амаль з калыскі.
Закончаць нешта з тугой нацяжкай,
Запас прыдбаюць цытатаў розных.
Дзяцей у школе вучыць ім цяжка,
Лягчэй, выгодней вучыць дарослых...
Ідуць насустрач грашовай справе,
На пафас голы яны не клюнуць.
Маліцца будуць, калі ты ў славе,
Калі ты ў горы — з насмешкай плюнуць».
Верш быў такі востры, што рэдакцыя запатрабавала ад паэта скараціць апошнія дзве страфы. Гучалі яны так:
«А хто памкнецца іх быт парушыць,
Адразу трапіць у іх засаду —
Яны аблаюць, яны заглушаць
Яны задушаць салідным задам.
Я знаў на фронце, што вораг — вораг.
А як жа стукнуць
па гэтых мордах?
Між нас прыжыўся,
зашыўся ў норы
Прыстасаванцаў
агідны ордэн».
Панчанку давялося пісаць новую канцоўку верша, у якой сітуацыя змякчылася:
«Сярод народа
такіх не многа,
Ды вельмі ж хітра
яны нам шкодзяць.
Нам замінае
вось гэта погань,
Як пыл дарожны
ў цяжкім паходзе».
У Заходняй Беларусі, якая знаходзілася пад польскай акупацыяй, самым улюбёным паэтам у простых беларусаў быў Міхась Васілёк. Ягоныя вершы чыталіся, завучваліся на памяць, перапісваліся... Літаратуразнаўца Уладзімір Калеснік расказваў гісторыю верша Васілька «Як я пана перанёс», які ў першай рэдакцыі называўся «Як я трапіў у камуністы»: «Паэт Міхаіл Ісакоўскі пачуў яго ад насельніцтва ў часе вызваленчага паходу Чырвонай Арміі ў 1939 годзе і пераклаў на рускую мову як твор народны». У вершы польскі паліцэйскі патрабуе ад беларускага селяніна, каб той перанёс яго праз рэчку на ўласным карку.
У першай рэдакцыі селянін пакорліва нёс паліцэйскага, пакуль не заўважыў каля вуха рэвальвер: «Гэткай штукі, далібог, // Я не бачыў зроду: // Сеў ад страху, а панок — // Ды бултых у воду!» У выніку паліцэйскі арыштаваў мужыка як бунтаўшчыка-камуніста за замах на ўласную персону.
Калеснік расказвае: «Васілёк палічыў патрэбным «перапісаць» гэты вобраз. Ён стварыў другую рэдакцыю верша, у якой селянін з напалоханага небаракі стаў дасціпным і смелым чалавекам, патрыётам і грамадзянінам. Знарок бултыхнуўшы паліцэйскага ў ваду, ён з гордасцю заяўляе: «Вось як вам на мужыку // Ездзіць ды глуміцца: // Давядзецца ездаку // Урэшце і ўтапіцца!» Канчатковы тэкст верша мог паўстаць толькі пасля вайны, калі Міхась Васілёк збавіўся ад уціску панскай цэнзуры і бачыў падзеі твора ў новай перспектыве часу».
Верш Аркадзя Куляшова «Бывай», які зрабіўся знакамітай песняй, быў напісаны ў 1928-м годзе, калі аўтару споўнілася ўсяго чатырнаццаць. Твор быў надрукаваны ў часопісе «Полымя» ў маі таго ж года з падзагалоўкам «З блёкноту таварыша». Але пазней паэт вярнуўся да гэтага верша і істотна яго перарабіў, прыбраўшы не толькі свае юнацкія хібы, але і ўладную рэдактарскую руку Тодара Кляшторнага. У другім варыянце мы гэты твор і ведаем. Калі прааналізаваць змены, дык ад першапачатковай версіі застаўся няпраўленым толькі адзін радок, першы. Давайце ж параўнаем канцоўкі знакамітага твора. Вось апошняя страфа варыянта 1928 года:
«Бывай, абуджаная ў сэрцы, дарагая,
А мне так хочацца юнацтва сыпаць квець, —
На сэрцы палкае імкненьне расьцьвітае,
А ў словах звонкая, заранкавая медзь!..»
А вось канцоўка верша, якая на сёння лічыцца кананічнай:
«Бывай, абуджаная ў сэрцы, дарагая.
Твой светлы вобраз панясу я па жыцці.
На ўсходзе дня майго заранка дагарае,
Каб позна вечарам на захадзе ўзысці».
Згадзіцеся, у другім варыянце чуюцца інтанацыі сталага чалавека, які азіраецца на сваё жыццё. Звонкая, заранкавая медзь слоў юнага паэта ператвараецца ў заранку, якая дагарае на ўсходзе дня, каб узысці на захадзе ўвечары. Сімвал неўміручага кахання, святло якога суправаджае ўсё жыццё.
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ
Амаль тысяча дзвесце чалавек сабраліся, каб вырашаць найважнейшыя пытанні развіцця краіны.
Расказаў першы намеснік старшыні Дзяржаўнага камітэта па навуцы і тэхналогіях Рэспублікі Беларусь Дзяніс Каржыцкі.
Як вакцыны выратоўваюць жыцці і чаго можа каштаваць іх ігнараванне?
Аляксандр Курэц – самы малады народны выбраннік у сваім сельсавеце і адзіны дэпутат сярод сваіх калег па службе.
