Невялічкая птушка жаўрук вядомая меладычнымі, залівістымі спевамі. Прытым звонкія трэлі высвістваюць толькі самцы. «А душа маладога паэта // Жаўруком // Аж пад сонцам спявае» — радкі з верша Рагнеда Малахоўскага як палымяная, шчырая песня. Паэт і перакладчык, намеснік старшыні Мінскага абласнога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі, рэдактар аддзела паэзіі штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва» Рагнед Малахоўскі расказвае пра свой творчы палёт, аддаючыся прыемнай настальгіі, якая дае адказы на многія пытанні…
— Ты заявіў пра сябе дэбютным зборнікам «Беражніца» ў 2005-м. З таго часу прайшло амаль 20 гадоў. Што выкрышталізаваў час?
— Яшчэ да «Беражніцы» ў мяне былі публікацыі вершаў у «ЛіМе», «Маладосці», «Полымі». За гэтыя гады шмат прачытана, і больш менавіта сучаснай літаратуры. Вельмі ўплывае той матэрыял, з якім працуеш. Гэта накладвае адбітак і на ўласную творчасць. Магчыма, радкі вершаў сталі больш упэўненымі, стала менш розных эксперыментаў з формай і тэматыкай, але з’явілася залішняя самакрытыка і паступова знікае рамантычны погляд на жыццё, які так не хочацца страціць.
— А душэўныя надрывы, зломы, перажыванні?
— Сваё першае каханне я зведаў больш за 20 гадоў таму, яно было неўзаемным. Але гэта не значыць, што лепшыя вершы пад уплывам інтымных пачуццяў я напісаў тады. Пад іх уплывам і сёння працягваю пісаць. У мяне ёсць успаміны і з юначых гадоў, і з дзяцінства. Яны як іскра, як кнопка, націснуўшы на якую, падсілкоўваешся творчай энергіяй. Напрыклад, з дзяцінства: лета, возера Нарач, я моцна трымаюся за плечы свайго таты, які плыве па люстраной роўнядзі. На беразе — мама. Вакол — высокія таполі, пасаджаныя некалькі стагоддзяў таму. Вёска Гатавічы. Тапалёвы пух. Мама крычыць: «Рагне-е-ед, сне-е-ег!». Надвячорак, сонца садзіцца за супрацьлеглым берагам. Гэтая карцінка з дзяцінства і сёння для мяне настолькі яркая, што дае магутную моц для творчасці. І такіх успамінаў шмат.
Свой новы зборнік выбраных і неапублікаваных паэтычных твораў, які рыхтуецца да выхаду ў Выдавецкім доме «Звязда», планаваў назваць «Гатаўскія ямы», па назве аднаго з вершаў. Вёска Гатавічы знаходзіцца каля возера Нарач. І тут адно з самых глыбокіх месцаў. У народзе яго назвалі Гатаўскія ямы. Але афіцыйна назва нідзе не выкарыстоўваецца. Мне як нарачанскаму паэту, пасля Максіма Танка, Міколы Шабовіча і іншых, каб пісаць пра Нарач, трэба шукаць штосьці новае, арыгінальнае. Я знайшоў. А верш «Гатаўскія ямы» прысвяціў свайму тату. Побач з вёскай Гатавічы — яшчэ і возера Мястра. У маім вершы мы з татам плывём на чоўне па Нарачы і перасякаем тое глыбокае месца, а ў жыцці ён з Мядзела праз Мястру плыў у Гатавічы да сваёй каханай, у будучыні маёй мамы. Ён дужы, у маладосці быў спартсменам, займаўся цяжкай атлетыкай. Назва «Гатаўскія ямы» мне падабалася і бачылася арыгінальнай для новай кнігі. А паказаў рэдактару Віктару Шніпу, і ён сказаў, што для зборніка прозы гэтая назва падышла б, але для паэзіі — не. Погляд збоку спецыяліста вырашае многае. Бо ты, сапраўды, абмежаваны, зацыклены. Трэба, каб абавязкова паглядзелі іншыя. І новая назва знайшлася: «Шлях слязы», таксама па назве аднаго з вершаў. Спадзяюся, зборнік хутка пабачыць свет.
— Гэта прыгожыя нарачанскія краявіды паўплывалі на тое, што ты пішаш па-беларуску?
— У мяне беларускамоўная сям’я, была беларускамоўная школа, дзе нават на фізкультуры мы разлічваліся на «першы-другі», а на біялогіі вывучалі «паветраны пухір у рыбы». Карацей, усе прадметы, і фізіка, і матэматыка, па-беларуску. Таму ніякіх пытанняў і разваг, на якой мове пісаць, не ўзнікала. Гэта не выбар, а натуральная сітуацыя. Родная мова тая, на якой думаеш. Я нават ставіў своеасаблівы эксперымент для сябе: браў тэкст па-руску і, чытаючы, адразу перакладаў на беларускую. А потым браў тэкст па-беларуску і, чытаючы, перакладаў на рускую. Дык на беларускую перакласці, аказваецца, удавалася нашмат прасцей.
— Такім чынам, беларускамоўнае асяроддзе кінула зерне... Бацькі выхавалі цябе патрыётам...
— Мова — гэта толькі маленькая частка патрыятызму. Што чалавека робіць патрыётам? Трэба любіць сваё і паважаць чужое. Дзяржава ў нас адна, а мовы дзве. Патрыятызм — паняцце нашмат шырэйшае, чым мова. Можна для сваёй краіны рабіць штосьці значнае, тое, што патрэбна людзям, а карыстацца рускай мовай. Чалавек павінен усведамляць сябе беларусам і працаваць на карысць дзяржавы, грамадства і сваёй сям’і.
— Ці значыць гэта, што беларускамоўная творчасць, паэзія мае больш фарбаў для адлюстравання любові да Радзімы?
— Усё залежыць ад творцы: калі ён выдатна валодае мовай, калі творчасць ліецца ад сэрца, то няважна, якая мова выказвання: беларуская, руская або кітайская. Мая бабуля па мамінай лініі з Заходняй Беларусі, там больш польскі ўплыў. У вёсцы была сумесь і рускай, і польскай. У мамы мова, адпаведна, не чыста беларуская, з рускім дамешкам: мой дзед па мамінай лініі быў больш рускамоўны. А беларускамоўнасць майго таты ў першую чаргу звязана з яго любоўю да культуры Беларусі. Ён мастак. І творчае асяроддзе, і род дзейнасці, і захапленне гісторыяй — усё гэта паўплывала на яго любоў да беларускай мовы і штодзённае карыстанне ёю. Нарадзіўся тата ў Смалявіцкім раёне. Працаваў у горадзе Мядзеле, дзе пакахаў маю будучую маму з вёскі Гатавічы, што недалёка. Разам яны паехалі падарожнічаць і працаваць на Далёкі Усход, у Амурскую вобласць, потым у Магаданскую. У Амурскай нарадзіўся мой старэйшы брат Дзяніс. Калі яму споўнілася чатыры, бацькі пераехалі ў Магаданскую вобласць, там нарадзіўся я і пражыў там тры гады. Калі ўзнікла пытанне, куды аддаваць Дзяніса ў школу (можна было там працягваць жыць і пайсці ў расійскую школу), бацькі вырашылі вярнуцца ў Беларусь.
— Якім быў твой шлях у літаратуру?
— Я пачаў пісаць у пачатку 2000-х. Пасля паступлення ва ўніверсітэт трапіў у асяроддзе актыўных маладых творцаў — суполку «Літаратурны квартал», якая існавала пры «ЛіМе». Працаваў у часопісах «Полымя», «Маладосць», «Бярозка», «Вожык»... У літаратуру заўсёды прыходзіла моладзь. У 2012 годзе дзякуючы Мікалаю Іванавічу Чаргінцу ў выдавецтве «Харвест» была заснавана серыя «Маладая паэзія Беларусі», дзе выходзілі кнігі пачаткоўцаў. Я быў рэдактарам гэтай серыі, шукаў аўтараў. За чатыры гады выйшла 20 кніжак. Многія аўтары былі прыняты ў Саюз пісьменнікаў Беларусі, напрыклад, Марына Лайкова, Алесь Бараноўскі, Дар’я Лёсава, Зміцер Арцюх, Вікторыя Смолка, Аліна Паўлоўская, Ірына Радзіхоўская і інш. Сёння па-ранейшаму паступаюць просьбы пачытаць чыйсьці рукапіс, падказаць, паправіць. Некаторыя маладыя калегі просяць адрэдагаваць апавяданні, фэнтэзі, дзіцячыя творы...
— Ці цяжка ў творчых стасунках пазбегнуць канфлікту, як, напрыклад, паміж бацькамі і дзецьмі?
— Калі ва ўзаемаадносінах ёсць дыялог, гэта першы крок для вырашэння любога канфлікту. Але мы людзі недасканалыя, а з узростам можам паддацца перакананню, што больш ведаем за іншых, што ў нас больш вопыту. І, такім чынам, атрымліваецца, можам не заўважаць нейкія рэчы: эга не дазваляе. З іншага боку, пакуль мы маладыя, шмат чаго не ведаем і не разумеем, але намагаемся даказаць нешта са свайго ідэальнага свету, якога на самай справе няма. І гэтыя розныя пункты гледжання на розныя падзеі і з’явы прыводзяць да канфлікту. Старэйшы, як чалавек вопытны, мудрэйшы, павінен усё-такі зрабіць першы крок. Маладому можа розуму не хапіць для гэтага. Старэйшы сваімі мудрымі паводзінамі паказвае, як варта вырашаць канфлікты.
— Ці даводзілася бачыць гэты крок мудрэйшага старэйшага?
— Часта. Мне шчасціць на добразычлівых людзей вакол, на мудрых старэйшых сяброў і калег у тым ліку. Я шмат чаму навучыўся ў Міколы Мятліцкага, Уладзіміра Ліпскага, Вадзіма Спрынчана, Уладзіміра Марука, Міколы Шабовіча і многіх паважаных пісьменнікаў, з кім звёў мяне лёс...
— Дарэчы, Вадзім Спрынчан, як вядома, працуючы рэдактарам аддзела паэзіі, быў вельмі ўніклівы, скрупулёзны: бывала, рэдагуючы вершы, доўга біўся над дылемай — паставіць коску ці працяжнік.
— Так, Вадзім Спрынчан часта падоўгу думаў і пра знакі прыпынку, і пра рыфмы, і пра гучанне радкоў, і пра значэнні, мог па некалькіх слоўніках правяраць адно слова. Таму паэзія выходзіла выключнай якасці. Яшчэ раней, працуючы ў «Мастацкай літаратуры», ён рэдагаваў Яўгенію Янішчыц, Рыгора Барадуліна... А таксама ён рэдактар маёй кнігі «Жыві!». Многія мае вершы сёння перакладзены на рускую мову, і хочацца іх выдаць асобнай кнігай. Калі падрыхтую рукапіс, абавязкова пакажу Вадзіму Браніслававічу.
— Склаўся творчы давер?
— Бездакорных няма, даводзілася і з Вадзімам Спрынчанам у нейкую палеміку ўступаць і спрачацца... Бывалі моманты, калі рэдактар кажа паправіць, а аўтар не згаджаецца. Я, па сутнасці, да правак адношуся спакойна, але бываюць моманты, калі ёсць неабходнасць адстаяць сваё меркаванне.
— Чаму ты навучыўся ў Вадзіма Браніслававіча? Любіш у слоўніках пашнырыць?
— Ён навучыў мяне менавіта адказнасці. Адказнасці перад словам, што, на жаль, у наш час хуткаплынны, зменлівы, ідзе ў разрэз з рытмам жыцця. Бо для многіх прасцей аператыўна напісаць, апублікаваць і пісаць новае.
— Наколькі сёння ўвогуле цэніцца праца творцы? Штучны інтэлект ужо сюжэты распрацоўвае, і мільёны іх варыяцый можна атрымаць, задаўшы параметры. Раман створыць ён па схеме, якую ты выбераш, задасі.
— Справа ў тым, што ёсць жанры, якія першапачаткова пішуцца па схеме. Калі ёсць схема, ужо можна праграмаваць. Калі ў дэтэктыва павінна быць раскладзена па палічках развіццё падзей, то, думаю, штучны інтэлект гэта зробіць. А паэзія — гэта не толькі сюжэт, а сплаў душэўных імкненняў, знаходак, пераўтварэнняў, філасофскіх пошукаў, жыццё пачуццяў... Можа, калі-небудзь штучны інтэлект і навучыцца гэта ўвасабляць... Але я думаю, што гэтага не ўбачу. Я веру ў тое, што паэзія, якую стварае чалавек, будзе якасна адрознівацца ад штучнага прадукту. Праграма стварае на аснове нечага: як малюе карцінкі, піша апавяданні. Паэзія ў гэтым шэрагу мне не ўяўляецца.
— А калі накідаць штучнаму інтэлекту рыфмаў...
— Рыфма і рытм — гэта яшчэ не паэзія. Слоўнік рыфмаў можа быць у кожнага, слоўнік эпітэтаў — таксама. Можна закласці ў памяць штучнага інтэлекту і тлумачальны слоўнік... Усе мы карыстаемся аднымі і тымі ж словамі і рыфмамі, але вершы атрымліваюцца розныя.
— І што ж тады робіць верш якасным?
— Духоўнае напаўненне. Тэхнічна можна ўдасканаліць. Але ў верш паэт павінен удыхнуць душу, пакінуць часцінку сябе.
— Тады ці можна, на тваю думку, параўнаць штучны інтэлект з графаманам?
— Можна. Графаман таксама можа быць начытаным, ведаць тэхнічыя асновы вершаскладання, валодаць вялікім моўным запасам, а пачуцця, духоўнасці не мець... І можа не здолець своечасова спыніцца, бо не ўсведамляе. Можа, некалі навучыцца... А можа, мне хочацца верыць, што паэт будзе заўсёды арыгінальны і вечны?..
— Ты згадаў адказнасць перад словам... Якія паэты, на твой погляд, трымалі яе?
— Я люблю чытаць Уладзіміра Дубоўку, Максіма Танка, Уладзіміра Караткевіча, Рыгора Барадуліна, Міколу Мятліцкага. Іх паэзія — мае настольныя кнігі. Часта звяртаюся да творчасці Анатоля Сыса, Віктара Шніпа, Раісы Баравіковай, пасля мне заўсёды хочацца пісаць штосьці сваё.
— Настройваешся на агульную хвалю?
— Можа, супадаюць нейкія біярытмы. Я пачынаў пісаць вершы ў школьныя гады, у старэйшых класах, нешта рыфмаваў. А потым у рукі трапіла тонкая кніжка Міколы Касцюкевіча «Германія», якая на той час перавярнула маё ўяўленне аб паэзіі. Пасля школьнай праграмы я нічога падобнага не чытаў.
— Паэты валодаюць такой якасцю, як празорлівасць. Як часта ідэі апераджаюць рэальнасць? Прымушае
задумацца радок з твайго верша: «Наступнасць — сягоння. // Яна ёсць паміж анёламі і чалавекам». Чаму паэты і творцы здольны прадказаць нешта?
— Дзякуючы абвостранаму пачуццю. Кажуць, паэты — людзі ранімыя. Пісьменнікі часта звяртаюць увагу на тое, на што ў жыцці людзі не заўважаюць, знойдуць сусвет у кроплі вады і зробяць з яго твор. Трэба ўмець выкрасаць іскру, якая распаліць натхненне.
— Ці было такое, калі ты хацеў выйсці з пэўнай жыццёвай каляіны, а жыццё вяртала ў яе назад?
— Ты маеш на ўвазе маё вяртанне на працу ў літаратурнае выданне? Напісанне вершаў я ніколі не кідаў. Быў жыццёвы перыяд, калі давялося папрацаваць у іншай сферы, каб вырашыць нейкія надзённыя бытавыя праблемы. Але лёс вярнуў у пісьменніцкае асяроддзе.
— Звычайна, калі выконваеш задачы лёсу, паступаюць падарункі або падзяка. Ці заўважаў ты?
— Маральнае задавальненне ад таго, чым займаюся, — вось што мяне натхняе на далейшую творчасць. Я люблю сваю справу, хоць часта яна выходзіць са штатнага графіка. Напрыклад, перакладаю ці рэдагую вершы ўначы. Удзень — іншыя працоўныя абавязкі.
Або пасля 18 гадзін многія ўжо дома са сваімі сем’ямі, а я, напрыклад, іду выступаць на літаратурную імпрэзу.
— Паэт абавязаны не быць убаку ад падзей у грамадстве?
— Пішы і не будзь убаку часу, абставін, будзь бліжэй да чытача і ўвогуле да жыцця сваёй краіны і народа. Трэба адчуваць непарыўную повязь з жыццём і адлюстроўваць падзеі сучаснасці, плынь часу, яго дух. Варта спакойна абдумаць падзеі. Але ацэнка можа быць запозненая і своечасова актуальны верш можа не напісацца...
Гутарыла Наталля СВЯТЛОВА
