Штучны інтэлект можа многае. Замяняе працаўнікоў на вытворчасці, у сферы абслугоўвання, ужо замахваецца на настаўнікаў і пісьменнікаў, казыраючы сваім дасканалым, усёмагутным розумам. А што заменіць цяпло настаўніцкай рукі, пісьменніцкую чуласць? «Мы навучыліся жыць галавой, але развучыліся жыць сэрцам», — гаворыць адзін з галоўных герояў новай кнігі «Жыццё клетак» (Выдавецкі дом «Звязда») Сяргея Трахімёнка — пісьменніка, які вывучае цяперашнюю рэальнасць, дзе прагрэс і тэхнічныя дасягненні набліжаюць да ілюзорнага ідэальнага існавання, але немінуча аддаляюць ад чагосьці галоўнага... Ад чаго і якая тут роля пісьменніка — пра гэта гутарым з Сяргеем Трахімёнкам.
— Галоўны герой вашай кнігі «Жыццё клетак» Крамар — пісьменнік, які даследуе вечныя ісціны і канстатуе, што чалавек стаў выкарыстоўваць розум па-за задумай Бога. Высновы Крамара заснаваны на вашых асабістых пошуках?
— Я з’яўляюся часткай соцыуму і, зразумела, хварэю на ўсе яго хваробы і, як і большасць або меншасць соцыуму, спрабую знайсці адказы на пытанні, што хвалююць грамадства. І, канечне, погляды Крамара, зрэшты, як і астатніх персанажаў, часткова з’яўляюцца маімі.
— Крамар гаворыць словамі Хрыста і трансліруе евангельскія пастулаты, напрыклад: «Аддайце Богу богава, а кесару — кесарава». Як лічыце, што богава? Можа, адказ — у евангельскай прытчы аб талантах? І чалавек, яго жыццё — своеасаблівая інвестыцыя Бога, якая прадугледжвае дывідэнды? Таму расчараваны Крамар? Маўляў, дывідэндаў малавата, адны страты?..
— Наўрад ці гэта так. Бо многія, хто жывуць сёння, выкарыстоўваюць афарызмы мінулага, якія не вісяць у паветры, а ўкладзены ў вусны знакавых фігур мінулага, «как в клиру, так и в миру». Крамар — дастаткова прасунуты чалавек, каб крыўдзіцца альбо быць расчараваным Стваральнікам, тым больш, як гандлярка на рынку, падлічваць дывідэнды або страты.
— Якія падзеі ў жыцці прымусілі вас звярнуцца да Кнігі кніг, да евангельскіх запаведзей?
— Я не звяртаўся да Кнігі кніг спецыяльна. Але як чалавек, які фарміраваўся ў рамках хрысціянскай культуры, не мог існаваць па-за яе нормамі, зрэшты, як і мае персанажы.
— «Стваральнік надзяліў чалавека розумам, але чалавек стаў выкарыстоўваць розум па-за задумай Бога», — выснова Крамара справядлівая, але, значыць, зыходзячы з гэтага, Стваральнік недасканалы? Няўжо ён не мог гэтага прадугледзець?
— Чалавек толькі мяркуе, што Стваральнік надзяліў яго розумам для вырашэння яго, Стваральніка, задач. Праўда, той жа чалавек разумее, што ў апошнія стагоддзі перастаў выконваць гэтае прызначэнне, гэта значыць, перастаў «чуць голас касмічных стыхій, а засяродзіўся на свеце дробных чалавечых страсцей».
— А ці чуюць голас на планеце ТуіСто, якая ўводзіцца пазней у сюжэт і дзе няма адліку часу? Гэта мадэль нашай будучыні з такімі асобінамі, як АЛ102, якія рызыкуюць быць выбракаванымі, калі перастануць «чуць голас»?
— Не, планета ТуіСто — гэта цела персанажа, які праводзіў вопыт на сабе з дапамогай нанапілюлі, што носіць сімвал АЛ102. Гэта не мадэль нашай будучыні, гэта экстрапаляцыя паміж біялагічным арганізмам чалавека і чалавечым грамадствам. У першым элементы — клеткі, у другім — людзі.
— Ці змогуць рабатызаваныя асобіны, як туісцянец АЛ102, рабіць усё аўтаматычна, але, тым не менш, якасна? Уводзячы ў сюжэт блокі пра планету ТуіСто, вы хацелі паказаць фінал чалавецтва, калі пачне ўладарыць штучны інтэлект?
— Таксама не. Асобіны планеты ТуіСто не настолькі рабатызаваны. І ў кнізе ёсць дакладнае разуменне, што штучны інтэлект, створаны з мёртвай неарганічнай матэрыі, не настолькі страшны для чалавецтва. Іншая справа — калі ШІ можа ўзнікнуць на аснове жывых арганізмаў, тады з’явіцца небяспека таго, што такі ШІ будзе лепш выконваць задачы Стваральніка і такое звяно, як чалавек, перастане быць яму патрэбным.
— «Арганізм моцны кожнай клеткай, калі яна разумее, што павінна працаваць на ўвесь арганізм... Калі клетка траціць на сябе не больш чым 20 % свайго рэсурсу, яна здаровая, калі больш — ракавая...» — робіць выснову Крамар. Проціяддзе ад раку? Зноў вяртаемся у Евангелле, якое дае рэцэпт для здароўя душы — жыць дзеля іншых? А вы прытрымліваецеся гэтых 20%?
— Калі мой персанаж гэта сцвярджае, значыць, я прытрымліваюся гэтага пункту гледжання альбо выкарыстоўваю яго як супрацьлеглы.
— Вы казалі, што пісьменнік сваімі творамі займаецца сацыяльным рэгуляваннем. А што яму рабіць у эпоху распаўсюджвання штучнага інтэлекту, які адсоўвае пісьменніка, сам ствараючы творы па шаблонах, зададзеных схемах?
— Справа ў тым, што сацыяльнае рэгуляванне магчыма і эфектыўна тады, калі яно нарматыўна. Пісьменнік жа індывідуальны, і наўрад ці ён, а дакладней яго творы і арыенціры могуць быць асновай рэгулявання сацыяльных працэсаў.
— А такіх, як сёння? «Тое, за што нядаўна лаялі „Запад, які загнівае“, — ужо ў кожным горадзе, доме, сям’і», — гаворыць другі галоўны герой кнігі Крапак. Як пісьменніку рэагаваць на падмену паняццяў, якую навязваюць тыя сусветныя гульцы, хто робіць сёння суседзяў і братоў ворагамі, хто дэманструе эканамічны дыктат і стварае палітычныя праблемы? Ці значыць гэта, што для пісьменніка настаў час паказаць выскал, выйсці на інфармацыйны фронт?
— Пісьменніку не трэба скаліцца. Не існуе нейкага адзінага чалавецтва і адзіных каштоўнасцей і арыенціраў. Для кожнага пісьменніка ёсць два шляхі ўздзеяння на чытача. Першы — адлюстраваць нейкі ідэал, да якога трэба імкнуцца. Другі — адлюстроўваць рэальнасць, якой бы непрыемнай яна ні была. У другім выпадку ўзнікае эфект тугі па ідэале, і ён, бадай, самы надзейны.
— Раней вы называлі гэта «тугой па іншым жыцці, дзе не страляюць ні ў дэпутатаў, ні ў звычайных людзей, дзе пануюць нармальныя адносіны»…
— Апісанне рэальнасці выклікае жаданне чагосьці іншага, што, па меркаванні пісьменніка, з’яўляецца найлепшым варыянтам выжывання ў крызісныя моманты.
— Што здольна спыніць знішчальную варонку інфармацыйнай вайны? Якая тут роля пісьменніка?
— Калі б я ведаў, то напісаў бы лістоўку і выклаў у інтэрнэце, але я не ведаю, як яе спыніць. Інфармацыйная вайна мае многа ўзроўняў. Можна доўга разважаць, што і пісьменнік у ёй удзельнічае, напрыклад, зыходзячы з выказвання: «Калі хочаш запаліць людзей на тыдзень, напішы лістоўку, на месяц — артыкул, на гады — кнігу». Гэта тая самая інфармацыйная работа, але ўжо іншага плана.
— Калісьці ў інтэрв’ю вы казалі, што пішаце пра тое, што вас чапляе, а не з-за патрэбы «проста пісаць». Якая тады мэта ў тых, хто «проста піша»? «Літаратуру яны падмяняюць бульварным чытвом» (як заўважае Крамар)?
— На гэтае пытанне хай адказваюць яны.
— Той жа Крамар гаворыць: «Канцэнтруючыся на ідэі, персанажах, тэксце, знарок ці незнарок упадзеш у нейкі пісьменніцкі транс, і ўсё, што хочаш напісаць, пачынае пісацца само». Так і ў вашым працэсе творчасці? Або, для таго каб увайсці ў пісьменніцкі транс, патрэбна пэўная духоўная падрыхтоўка, падмацаваная вопытам? Ці кожны, толькі ўзяўшы ў руку пяро і дакрануўшыся да паперы, ужо становіцца датычным да трансу?
— Усё гэта вельмі індывідуальна. Я навучыўся ўваходзіць ва Усяленскую бібліятэку, дзе ўсё напісана, гадоў праз дзесяць работы з чыстым аркушам паперы.
— А як уваходзіць ва Усяленскую бібліятэку?
— Па-рознаму: можна паставіць ногі ў таз з халоднай вадой... І тады кроў падыдзе да галавы. Можна як Высоцкі... Але гэта як свечка, якую запаліць з абодвух бакоў: цябе не застанецца…
— А яшчэ як?
— Я спортам калісьці пачаў займацца, а менавіта лыжамі, прытым што да іх па канстытуцыі, фізіялогіі не схільны, а пачаў займацца таму, што ў мяне былі ангіны. А калі па дзясятцы кіламетраў у дзень прабягаеш, ангіна праходзіць (смяецца). А самае цікавае — як толькі кідаеш бегаць — зноў вяртаецца... Паколькі да лыж я не схільны, трэба было сябе прымушаць. І я вырашыў: калі цяжка, трэба пацярпець, і тады шчоўк — з’яўляецца другое дыханне.
— І колькі цярпець?
— Калі табе цяжка і ты кінуў — не дасягнеш, а калі будзеш цярпець — шансаў больш.
— Гэтак жа вы выпрабоўвалі цярпенне, калі больш як 10 гадоў прапаноўвалі свае апавяданні, аповесці розным часопісам у Маскве, Свярдлоўску, Новасібірску і паўсюль атрымлівалі адмовы?
— Я не тое, што цярпеў — мяне гэта раздражняла. Да той пары, пакуль аднойчы не сустрэў старэйшага калегу па пяры Мікалая Самохіна, вядомага савецкага белетрыста і сатырыка. Ён быў вельмі папулярны ў Новасібірску, працаваў сабкарам «Литературной газеты». Пазнаёміліся з ім у 1983 годзе ў горадзе Куйбышаве і, як ні дзіўна, пасябравалі. Мне ён быў цікавы як пісьменнік, а я яму — як чалавек рэдкай прафесіі, з якой ён ніколі не сустракаўся: я тады служыў у КДБ. Гадоў шэсць — сем мы з ім сябравалі. У маладосці ён займаўся боксам. А я прыехаў у 1988 годзе на спаборніцтвы па рукапашным баі. Ён загарэўся: «Вазьмі мяне з сабой, я пагляджу, што гэта такое». Якраз выйшла яго новая кніга. Ён падпісаў мне яе ў вершах: «Смех — не антибиотик, // Но способствует порой: // То опустошит животик, // То подлечит геморрой». Жонка яго абуралася, маўляў сорамна паказваць. А аказалася ўнікальная рэч, я ж не ведаў, што праз два месяцы яго не стане. Мы пайшлі на спаборніцтвы, ён прыхапіў з сабой кнігу. Мне выпаў складаны бой. Сапернік касцісты з доўгімі рукамі, раз мне — у сонечнае спляценне — ледзь вочы не вылезлі! Два — вырашыў, пэўна, дабіць. Але потым крыху не разлічыў. Я — во дзе цярпенне! — злавіў яго на кідок і сумленна выйграў. А паколькі аб’явілі перамогу, Мікалай думаў, што гэта фінал, пабег і ў журы аддаў сваю кнігу як прыз сімпатый гледачоў. Так у мяне аказаліся дзве аднолькавыя кнігі: адна — з вершам, а другая — са словамі «Сяргею Трахімёнку за раптоўную бліскучую перамогу ў рукапашным баі. Снежань 1988 года». Дык вось гэты чалавек мне сказаў: «Калі ты хочаш пісаць, то пішы і ні на кога не звяртай увагі, не прымай блізка да сэрца, інакш з’ядуць цябе твае ж думкі».
— Як жа адбылося, што вас пачалі друкаваць?
— Глядзі: ты стаіш перад сцяной і б’еш, б’еш лобам... Калі лоб моцны — упадзе сцяна, калі моцная сцяна — лоб!.. (смяецца)
— А не хацелася ўсё кінуць?
— Бясспрэчна, але сябар Коля пераканаў: ты не лепшы і не горшы за іншых, таму не трэба адчайвацца, калі цябе падаўляюць. Ёсць шмат прычын адмоў. Быў тады часопіс «Уральский следопыт», і я туды адпраўляў свае творы, але друкавалі не мяне, а заўсёдных аўтараў-куміраў…
— А можа, усім, хто знаходзіцца на этапе ўзрастання, трэба прайсці праз гэта?
— Не выключана.
— Ваш герой Крамар гаворыць, што, калі працуе над кнігай, жыве ёю і ў ёй. Але калі кніга напісана, яна пачынае жыць сваім жыццём. А як у вас? Напісаная кніга — як дзіця, якое стала паўналетнім?
— Не, яна не дзіця, яна феномен рэчаіснасці, які існаваў у нейкім тонкім свеце, але з дапамогай пісьменніка перайшоў у свет матэрый грубых.
— Упершыню асобнай кнігай ваш раман «Гульні капрызнай дамы» выйшаў, толькі калі вам споўнілася 45 гадоў (да гэтага друкаваўся ў літаратурных часопісах). Як лічыце, доля геніяў — быць пакінутымі без увагі?
— Безумоўна. Я не прайшоў шлях вучэбных устаноў, пісьменніцкіх семінараў. Такіх, як я, у Расіі называюць дзікаросамі. Што датычыць геніяў, то гэта тэма асобнай гутаркі. Магу цалкам дакладна сказаць, што да іх ліку не адношуся.
— А зорны час творцы прыходзіць толькі пасля смерці? Вядома, напрыклад, што фільм «Андрэй Рублёў» Андрэя Таркоўскага 22 разы адхілялі на мастацкім савеце…
— Цяжка сказаць, што ёсць зорны час. Але калі вызначыць, што гэта такое, яго можна наблізіць або аддаліць.
— Якія ў вас адносіны з паэзіяй? Вы адзначалі, што пасля сустрэчы з рускім бардам і паэтам Мікалаем Шыпілавым пачалі збіраць калекцыю болевых вершаў. А самі іх пішаце?
— Я не пішу вершаў, бо рабіць гэта павінен той, хто не згубіў адчуванне палёту і палётнасці. А я пачаў пісаць прозу, калі ўжо хадзіў па зямлі. Адсюль у мяне патрэба ў нейкай кампенсацыі, гэта значыць калекцыяніраванні вершаў іншых паэтаў. У Валодзі Балачана, майго сябра, аўтара слоў да песні «Хлеб — усяму галава», калі ён вучыўся ў Літінстытуце, майстрам быў паэт Аляксандр Межыраў. Ён казаў: «До тридцати поэтом быть почётно, и стыд кромешный — после тридцати». Чаму? Бо знікае палётнасць. Я магу парыфмаваць, пахуліганіць, але гэта не вершы.
— А што тады вершы?
— Па-рознаму вызначаюць. Паэт Яўгеній Еўтушэнка ў вершы «Поэт в России больше, чем поэт» просіць: «О, дай мне, Блок, туманность вещую // и два кренящихся крыла, // чтобы, тая загадку вечную, // сквозь тело музыка текла». Можа, паэзія — гэта не рыфма, а канал, які ўзнікае паміж Усяленскай бібліятэкай і паэтам?
— Ваша апавяданне «Іголка ў квадраце» дало назву зборніку найноўшай серыі «Сучасная беларуская літаратура» выдавецтва «Аверсэв». Галоўная гераіня — медсястра, якая непераўзыдзена рабіла ўколы... Падзеі дэтэктыўнага характару з’яўляюцца для вас найлепшай прасторай для ўвасаблення пісьменніцкіх задумак?
— Не, дэтэктыў тут ні пры чым. Проста востры сюжэт часта выцякае або перарастае з крымінальнага расследавання або нейкай таямніцы.
— Як паўплываў на ваш лёс Мікалай Чаргінец?
— У 1990 годзе, калі я толькі прыехаў і Мінск, быў на сустрэчы з пісьменнікам Мікалаем Чаргінцом. Тады я яго не ведаў. На той сустрэчы было шмат выступоўцаў. Але мяне ўразіў адзін «афганец», які прыйшоў з букетам кветак і выказаў падзяку Мікалаю Іванавічу за тое, што ён знайшоў яго ў адным са шпіталяў пасля страты памяці ад цяжкага ранення і адправіў у Саюз на радзіму. А яшчэ ў Афганістане яго называлі Бацькам родным. Гэта пра многае гаворыць, калі не пра ўсё. І гэта ў далейшым вызначыла маё стаўленне да яго.
— З кім з калег-літаратараў вы сталі асабліва блізкія і маглі падзяліць свае погляды, як героі Крамар і Крапак? Ці ёсць прататып Крапака? Можа, гэта беларускі пісьменнік, мастацтвазнаўца Барыс Крапак?
— Мае персанажы не маюць прататыпаў.
— Пяць гадоў таму вы казалі, што пісьменнікам, якія працуюць на рускай мове не ў Расіі, не хапае літаратурнай крытыкі, раскруткі. Нешта змянілася з улікам таго, што Саюзная дзяржава мацнее, развіваюцца сувязі паміж саюзамі пісьменнікаў нашых краін... Альбо пісьменнік па-ранейшаму вымушаны быць сам сабе менеджарам?
— Гэтага не хапае і ў Расіі. Справа ў тым, што ва ўмовах рынкавай эканомікі зніклі ці пераблыталіся такія паняцці, як дзяржзаказ, камерцыйны заказ і сацзаказ. Але гэта тэма асобнай размовы.
— Вы б сталі падзяляць прозу мужчынскую і жаночую?
— Безумоўна. Мужчына і жанчына — дзве розныя планеты. І вольна ці мімаволі прадукцыя іх будзе адрознівацца, у тым ліку і літаратурная. Хаця могуць быць і генетычныя збоі. Калі жанчына піша мужчынскі раман, а мужчына — наадварот.
— Што б вы параілі маладым літаратарам, пачаткоўцам?
— У мяне занадта доўгі шлях у літаратуру, каб выдаць яго ў якасці прыкладу альбо парады…
Гутарыла Наталля СВЯТЛОВА
«Без мінулага не бывае будучыні»
Для Блізнятаў падзеі на гэтым тыдні складуцца на іх карысць.