На здымках сталага ўзросту аблічча гэтай паэтэсы суровае, змрочнае, з запалымі шчокамі... Нават не верыцца, што мілая круглатварая дзяўчынка са здымкаў аб’яднання «Маладняк» — гэта таксама яна... Адразу відаць: шмат перанесена гэтым чалавекам. Імя яе часта згадваецца ў звязцы з дзвюма іншымі паэтэсамі — Наталляй Вішнеўскай і Яўгеніяй Пфляўмбаўм: утраіх у 1926 годзе выдалі калектыўны зборнік... Праўда, толькі Зінаідзе Бандарынай удалося да вайны займець асобную кнігу, якая называлася «Веснацвет».
Менавіта тады, у натхнёных 1920-х, юная Зінаіда пісала Паўлюку Трусу, рыхтуючыся адзначыць сваё дваццацігоддзе, ліст, які захоўваецца ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва. Вясёлая, дзёрзкая... І відаць, што з Паўлюком Трусом яе звязваюць шчырыя сяброўскія адносіны, бо дазваляе сабе нават такую заўвагу: «Была ў Буда-Кашалёве, пазнаёмілася там з вашай сімпатыяй. І трэба шчыра сказаць, што густ у цябе ніштаваты».
Я чытала, што Зінаіда Бандарына жартам называла сябе «шалёнай Зінай» і магла выказвацца досыць смела. Вось, напрыклад, яе рэцэнзія ў газеце «Літаратура і мастацтва» «Напор» Адамовіча ў БДзТ-2«. Бандарына даволі рэзка піша пра пастаноўку п’есы, якая і сапраўды слабая, кан’юнктурная.
«...пачну з падслуханага дыялёгу. У антракце з захапленнем дзялілася маладая жанчына: — «Ой, падабаецца! Гэтак у снежкі гуляюць, што аж самой да іх захацелася».
Там жа пытаўся нехта з апазніўшыхся: «Ну, як? — Нічога. — А ты больш канкрэтна, сутнасць самую. — Сутнасць? У снежні гуляюць, кахаюцца, рыбу ловяць, узнагароджваюць герояў працы ордэнам, жэняцца, сходы ладзяць».
Такім парадкам глядач надводна прымае выключна вонкавае жыццё сцэны. Шматлікасць праблем у творы распыляе ўвагу і неабходную ў драматычным творы адзіную мэтаімкнёнасць. Дужа цяжка, амаль немагчыма, зразумець гледачу асноўную праблему — пераборку псіхалогіі селяніна-сезонніка».
І далей аўтарка рэцэнзіі робіць заўвагу: «Ды хіба можна гэтага патрабаваць, калі замест жывых людзей са складаным развіццём псіхікі на сцэне дзейнічаюць адны маскі... Драматургічная пабудова твору выклікае значныя непаразуменні, і аўтару разам з рэжысёрам трэба ўдумліва прафільтраваць гэтую паэму ў тэатральнай інсцэніроўцы. Прынамсі, чаму замест некаторых дыялогаў не выкарыстаць экран, наогул ён значна дапамог бы скараціць і завастрыць асноўную інтрыгу ўсёй экспазіцыйнай часткі».
У артыкуле Бандарына характарызуе не толькі метад БДзТ-2 (будучага віцебскага Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Я. Коласа), але аналізуе і тэатральнае жыццё Масквы, прыводзячы ў прыклад пастаноўку Ахлопкава «Разбег» у Рэалістычным тэатры, прысвечаную калгаснаму руху на Кубані. «Наша беларуская літаратура мае шмат аналагічных твораў, і працаўнікам нашых тэатраў варта выкарыстаць гэткі вопыт (тут памяць самахоць падказвае мне „Спалох на загонах“ Галавача ды інш.)».
Прафесійнасць заўваг невыпадковая: Бандарына ў 1929 годзе была камандзіравана ў Маскву, на вучобу ў Інстытут кінематаграфіі. Пасля заканчэння аспірантуры Дзяржаўнай акадэміі мастацтваў працавала на кінастудыях і ў тэатрах Масквы, у 1938—1939 гг. была рэжысёрам Тэатра юнага гледача ў г. Архангельску, потым у Грозным.
Шлях у літаратуру Зінаідзе быў наканаваны яшчэ і дзякуючы знаёмству з Янкам Купалам і ягонай жонкай Уладзіславай Францаўнай. Маленькая Зіна пазнаёмілася з ёй, калі тая прыйшла ў госці да яе маці-настаўніцы. У БДАМЛМ захоўваецца рукапіс успамінаў Бандарынай пра гэта:
«Хлопнула брамка. У двор зайшлі мая маці і незнаёмая маладая жанчына... Працягнула мне руку, прывіталася:
— Дзень добры, дзень добры! — і тут жа адрэкамендавалася: — Цёця Уладзя…
З адкрытай прыязню пазіралі яе шэрыя ласкавыя вочы, па абодва бакі твару віселі вясёлымі абаранкамі светлыя, туга заплеценыя косы, апранута яна была ў белую палатняную сукенку, трымалася надзвычай проста і свабодна. Невялікія, зграбныя, у той жа час моцныя яе рукі, відаць, не ўмелі адпачываць, бо яна тут жа стала дапамагаць мне. За якіх пяць мінут мы выпаласкалі і развесілі бялізну. Паднімаемся разам з цёцяй Уладзяй па драўлянай высокай лесвіцы ў нашу кватэру, я ўжо засумавала, што цяпер яна стане не маёй сяброўкай, а мамінай госцяй.
— Аддайце мне яе за дачку, — жартавала, сустрэўшыся з маёй маці, наша госця. — Пойдзеш? — са светлай, добразычлівай усмешкай спыталася ў мяне.
Не вельмі гаваркая і па-свойму дзікаватая дома, я шчыра, нечакана для сябе, з радасцю крыкнула: «Пайду!»
Уладзіслава Францаўна засталася для Зінаіды сяброўкай на ўсё жыццё. Да вайны Бандарына працавала нейкі час разам з Уладзіславай Францаўнай і Янкам Маўрам у дзіцячым аддзеле Радыёкамітэта, у 1948–1950 загадвала філіялам музея Янкі Купалы ў Вязынцы — зразумела, па пратэкцыі дырэктаркі музея Уладзіславы Луцэвіч. Недарэмна менавіта ёй Зінаіда, якая сябе вызначыла як «негаваркую і дзікаватую», магла напісаць шчырыя, асабістыя рэчы.
«Меня лично очень беспокоит Ваше здоровье и общее состояние. Чувствую, что много нервничаете, что могут встретиться непредвиденные обстоятельства. Щадите свои нервы, ведь вам самой себя надо беречь, а это самое трудное при такой натуре», — пісала Уладзіславе Францаўне Зінаіда.
Захоўваюцца ў БДАМЛМ і некалькі лістоў Зінаіды Бандарынай да маці, Таісы Аляксееўны Бандарынай, і лісты маці да яе. Вось, напрыклад, вельмі характэрны ўрывак з ліста ад 22 чэрвеня 1942 года, пасланага з Масквы:
«...неожиданно я получила отпуск по врачебной комиссии и на месяц приехала в Москву... Коля молодцом, только очень худющий и понервничался за меня, с трудом верит, что я вернулась и жива. Теперь он мечтает о том, чтобы вы переехали в нашу комнату. Все-таки очень он у меня хороший порядочный человек и по настоящему меня любит, а ведь я очень трудная жена. Теперь совсем стала дикаркой, боюсь одна в город выходить и с трудом осваиваюсь в комнате — тишина, радио, электросвет, кажется все сном, а заснешь, и во сне родная и близкая фронтовая жизнь, там за девять месяцев я пережила все, о чем мечтала в юности, была крылатой, сильной, смелой. Если мне суждено жить, то теперь я имею право уйти в творчество, хочется писать. Только трудно обуздать свой характер и послушаться Колю, остаться здесь, а он просит, настаивает. А я, откровенно говоря, уже по дороге чуть не пересела на танк и не уехала обратно, привыкла, трудно отсиживаться в стороне».
Коля — гэта чытальнік Мікалай Канстанцінавіч Андрэеў, за якога Зінаіда Бандарына выйшла замуж у 1939 годзе, калі працавала ў тэатры ў Грозным. У 1940-м яна з мужам вярнулася на ягоную радзіму ў Маскву.
І тут — вайна. Зінаіда Бандарына і яе муж адразу пайшлі добраахвотнікамі на фронт. Зінаіда была санінструктарам. Вось даведка, выдадзеная ёй 4 ліпеня 1957 года Кагановіцкім райваенкомам г. Мінска для прадастаўлення ў райаддзел сацзабеспячэння:
«Выдана настоящая Бондариной Зинаиде Александровне в том, что согласно ее личного дела... служила в Советской Армии с октября 1941 г. по ноябрь 1943 г.».
На фронце Бандарына была ў знакамітай дывізіі Панфілава. У БДАМЛМ захоўваецца яе рукапіс у некалькіх вучнёўскіх сшытках. Бяром адзін з іх... «Часть ІІІ. Из дневника Рубашевой. 9 ноября 1941 года. Желанная ночь. Морозно. Падает хлопьями снег... Тараканов, Паша Белов и я шагаем впереди колонны, вполголоса напевая «Молодые смелые ребята, на заре выходим мы в поход».
Перад намі відавочна мастацкі твор, у аснову якога пакладзены рэальныя ўспаміны аўтаркі, напэўна, і яе дзённікавыя запісы.
На старонках рукапіса — ваенныя будні з падрабязнасцямі, якія немагчыма выдумаць, гераіня-санінструктар, тая самая дывізія Панфілава... «Пішу на дневном привале. Разместились в избах. На улицу не выходим. На рассвете нас выслеживали стервятники. Спасают леса. Ночью из-за леса всплывает багровое зарево пожаров, горят подмосковные села. На небе то и дело вспыхивают вражеские ракеты».
«Наша рота уже отступила. Позади вновь пикирующий стервятник. Слышу стоны раненых. Рвусь к ним. Провалилась в воронку. Там что-то мягкое, липкое. Два раненых и убитый. Надо перевязать. Справилась. Дальше. Кто-то, задыхаясь, просит пить, у него сквозь разбитый окровавленный череп белеет мозг, рядом, обхватив руками дерево, пытается приподняться, падает на землю другой раненый боец. Глаза обнимают душу...»
Чытаючы гэта, лепей разумееш працытаваны вышэй ліст Бандарынай пра тое, як ёй тужліва ў мірным жыцці, як не хапае таго адчування ўвесьчаснай напругі, франтавога братэрства, патрэбы ў подзвігу.
«Уже выбиваюсь из сил. Если б стать большой-большой, и, что крылья, заслонить всех, прикрыть собой».
«Скопищем обезумевших крыс ползут немцы... Булатов передает мне ППШ. Сам бросается к пулемету. У второго пулемета Корсаков, кончается лента, надо поднести другую. Бегу к ним. Чьи-то сильные руки подхватывают, бросают на проезжающие мимо сани. Не успеваю подняться. Сани стремительно скатились в ложбину. По-волчиному воя, над нами пролетела мина, одна, другая... На подступах к селу загрохотали танки...»
«19 ноября. Только на войне за сутки столько внезапного, непредвиденного, что не в состоянии дать себе отчета, как это случилось, почему. В середине ночи перешли в лесничество. На рассвете налетели немецкие пикировщики. Мы успели выскочить. Дом сгорел. Когда перебегали дорогу, окружили раненые, стала перевязывать. Наши ожидали около леса. Поток раненых все увеличивался. Крикнула своим, чтоб уходили, догоню. Раненые окружили барьером, многих подносили, подвозили на подводах. Торопилась всех перевязать...»
«26 января. В санроте все смертельно устали и вымотались... Я успела обморозиться».
На старонках рукапіса сустракаем імя легендарнага камандзіра панфілаўскай дывізіі Мамыш-Улы.
«Ранен Момыш-Улы. Вместе с Гречишным бежим на КП. Момыш-Улы сидит на табурете с телефонной трубкой в руках. Увидя нас, поднимается. Как всегда, подтянутый, предупредительный. До отказа заострился подбородок, болезненно сдвинуты брови. Ему больно шевелиться. Надрезала, снимаю гимнастерку и рубаху. Пуля застряла на поверхности, в миллиметре от шейного позвонка. Извлекаю ее пинцетом. Накладываю повязку. Гречишин хочет эвакуировать в медсанбат.
— Не поеду! — резко отвечает Момыш-Улы, отходит к телефону.
— А если будет температура?! — настаивает Гречишин.
— В бою должно быть жарко. Понятно, товарищ военврач?! Командование полком я еще никому не сдал. Продумайте, как лучше организовать медпомощь солдатам. Я вас спрашиваю, где и чем занята санрота?!
Глаза у него гневно горят, движения порывистые. И тут же просто по домашнему обращается ко мне:
— Почему вчера не обедали. Надо беречь силы.
Откуда он все знает?»
Дарэчы, Зінаіда Бандарына падавала заяўку на напісанне кнігі пра Мамыш-Улы, але праект, падобна, не адбыўся — тады ўсе зачытваліся непараўнальным «Валакаламскім шасэ» Аляксандра Бека на тую ж тэму.
На фронце Зінаіду Бандарыну моцна кантузіла, у 1943-м яе камісавалі. У тым жа годзе нарадзіўся сын. Урэшце паэтэса вярнулася ў Беларусь. Гадавала сына. Займалася творчасцю. Моцна хварэла. З мужам дарогі разбегліся. А з жыцця сышла ў 1959-м. Пахаваная на Усходніх могілках.
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ
У перыяд летняй аздараўленчай кампаніі адзначаўся павышаны попыт на паслугі санаторна-курортных і аздараўленчых арганізацый.
У шаляў чакаецца ўдалы тыдзень для вырашэння матэрыяльных праблем.
Традыцыя Дня Кастрычніцкай рэвалюцыі.