З паэтычнай кайстры Максіма Лужаніна (сапр. Аляксандр Каратай; 02.11.1909–13.10.2001) набярэцца нямала вершаў, у якіх аўтар у філасофскіх роздумах імкнецца спраўдзіць адмеранае яму лёсам. Пацвердзяць гэтую сентэнцыю не толькі рыфмаваныя радкі.
«Першамайская вуліца» (1932) — зборнік, экзэмпляр якога зберагаецца ў фондзе старадрукаваных выданняў і рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (ЦНБ НАН Беларусі), утрымлівае дарчы інскрыпт: «Петрусю Глебку. У дружбе міналіся дні, пісаліся кнігі. У дні нашай восені (няхай яна не прыходзіць) успомнім усё жыццё да апошняга радка. 7/Х 32 Максім Лужанін».
У 1975-м, маючы за плячыма ўжо даволі важкую ношу — 66 гадоў, аўтар прымерваўся да новага творчага этапу:
Можа ў скрутнай гадзіне,
мой клопат узважыўшы,
Скажуць:
рату яшчэ папрацуй, калі дуж.
Я падумаю, мусіць, згаджуся,
таварышы,
Як там, часе, з умовай?
Бяруся за гуж.
Рата, пра якую ішла гаворка ў вершы «Умова з часам», пацягнула яшчэ на чвэрць стагоддзя насычанай, плённай дзейнасці. 91 год жыцця і сёлетнія 115 з дня нараджэння. Дзве ўнушальныя лічбы, прымерваючы да біяграфіі чалавека.
Сёння ў пары творчай сталасці знаходзяцца тыя людзі, якія кантактавалі з пісьменнікам, наталяліся яго мудрым словам, будучы зусім маладымі. Прадстаўнікі старэйшай генерацыі майстроў пяра таксама гатовы сведчыць пра гады знаёмства і плённага супрацоўніцтва з патрыярхам літаратуры.
Паплечнікамі Максіма Лужаніна былі паэты, што пачалі ўзыход на літаратурны Парнас у 1920-х гг.: Уладзімір Дубоўка, Сяргей Дарожны, Уладзімір Жылка, Уладзімір Хадыка, Тодар Кляшторны і інш. Сёлетні юбіляр працаваў поруч з Кузьмой Чорным, Кандратам Крапівой, Міхасём Лыньковым. Меў цесныя стасункі з сям’ёй Янкі Купалы, шмат гадоў быў сакратаром-рэферэнтам віцэ-прэзідэнта Акадэміі навук БССР Якуба Коласа…
Такім чынам, гэтае імя — Максім Лужанін, — якое прагучала разам з дэбютным вершам яшчэ ў 1925 годзе, на асобасным узроўні забяспечвае пераемнасць ідэйна-мастацкіх традыцый, лучыць розныя перыяды культурнага жыцця рэспублікі.
Тэма паэта і паэзіі хрэстаматыйная для разгляду. У прыватным прызнанні яна раскрываецца па-свойму, па-свойску. Дарчы надпіс Ніне Глебка, датаваны 27 кастрычніка 1930 г., на асобніку паэмы «Неаплочаны рахунак», выдадзенай асобнай кніжкай у 1930 г.
«Можа яно й так,
можа яно й гэтак,
што найлепшая з кветак
мак.
Ведаеш сама:
Цяжка быць паэтам.
Так?
Ніне — у знак маіх асабістых сімпатый.
Максім».
У самім творы на ўсю моц дэкларуецца сіла творчасці і гістарычная місія паэта. Першыя радкі «Неаплочанага рахунка»:
Дзень нараджаецца.
Выбухнуў зніч.
Валяцца
іскры
з крэсіў.
Гэта:
ізноў расцвітаюць агні
маіх
ненапісаных
песень.
Архітэктоніка працытаванага твора відавочна арыентаванана на вельмі папулярную ў той час візуальную арганізацыю друкаванага тэксту — знакамітую «лесвічку» трыбуна рэвалюцыі Уладзіміра Маякоўскага.
Паэтычны зборнік «Кастрычнікам! Ліпенем! Маем!» (1931) закліканы прадэманстраваць ідэйную платформу творчага пакалення бальшавіцкай рэвалюцыі 1917 года. Вершы скампанаваны ў раздзелы «Дужасць», «Дні спаткання са зброяю», «Крок ад лірыкі».
Максім Лужанін прад’яўляе максімалісцкія патрабаванні да асобы новай грамадскай фармацыі. Страфа з верша «Вясновы сігнал», метафарычна датаванага аўтарам — «12-я вясна Кастрычніка»:
Я хачу, каб пульсам уздрыгваў век,
каб быў чалавек, а не проста апара,
і каб тварыў жывы чалавек,
а не гальштук і піджачая пара.
Прыведзены ўрывак дазваляе прыпыніць увагу на важным аспекце ў творчай майстэрні аўтара. М. Лужанін пастаянна вяртаўся да напісанага і апублікаванага, увесь час нешта правіў. Гэта фактаграфічна ілюструюць рукапісныя зборы ЦНБ НАН Беларусі. Вось як выглядае згаданая вышэй страфа ў першым томе Збору твораў у чатырох тамах (1979 год):
Трэба ж, каб пульсам уздрыгваў век,
Каб жыў чалавек, а не кіслая рошчына,
І каб тварыў жывы чалавек,
А не гальштук і дзве калошыны.
Паэтычныя радкі-плакаты генерацыі барацьбітоў з верша «Дзень гневу» (снежань 1930 г.):
Нервы,
цягліцы,
твар
голас —
нам апалілі
паходаў вятры.
У-ух!
Як здорава
б’ецца моладасць
ўзмахам
дужых
нястрымных
крыл.
Вогненныя саракавыя гады, пасляваенны час кардынальна мяняюць эўфанічны і вобразна-выяўленчы рэгістр паэзіі М. Лужаніна. З творчым рахункам гэтага жыццёвага перыяду знаёміць зборнік памеру кішэні салдацкай гімнасцёркі — «Шырокае поле вайны» (1945):
Мне здалёк па табе сумавалася часта,
Я хацеў аднаго —
каб да стрэчы дажыць.
І вось —
горад маленькі.
На стрэхах купчастых
штосьці шэрымі ніткамі шыюць
дажджы.
(«На вызваленай зямлі»).
Вершаваны, перакладчыцкі ўмалот шчодра збіраўся ў нізкі і зборнікі. Спраўна з’яўляліся ў друку кароткія апавяданні і аповесці, артыкулы М. Лужаніна.
Паэмныя вехі творчасці нітаваліся ў ліра-эпічныя палотны, сярод якіх нельга не згадаць асабліва адметныя ў жанравым плане, апрабаваныя гадамі мастацкіх пошукаў, моўнай шліфоўкі: «Кладкі Градоўскага» (1949), «Сілівонавы прыгоды» (1952–1969) — «паэма з усмешкаю»; «Хто робіць пагоду» (1959) — «нібыта казка»; «Шумігайцы» (1953–1959), «Матчын дом» (1969), «Волжскі сшытак» (1957–1958), «Як нараджаўся новы свет» (1957–1973).
Проза багацела вобразнай палітрай, падказанай памятнымі сустрэчамі, навеянай філасофскімі развагамі, грамадска-культурнымі клопатамі: лірычныя мініяцюры ў прозе (іншае жанравае вызначэнне — абразкі) «Дванаццаць вячорных вогнішчаў» (1946–1976); аповесць-эсэ «Колас расказвае пра сябе» (1964); крытычны агляд рэчаіснасці ў ЗША «Рэпартаж з рубцом на сэрцы» (1968, 1971)…
Творчыя пуцявіны таленавітага аўтара звязаны з літаратурнымі аб’яднаннямі і аднайменнымі часопісамі — «Маладняк» і «Узвышша», газетай «Звязда», часопісам «Вожык», кінастудыяй «Беларусьфільм».
На рахунку грамадскай дзейнасці М. Лужаніна — шэраг пачэсных абавязкаў дзяржаўнага ўзроўню: дэпутат Вярхоўнага Савета БССР (1967–1985), член беларускай дэлегацыі на ХХІІІ сесіі Генеральнай Асамблеі ААН (1968).
Праца на карысць Радзімы адзначана высокімі дзяржаўнымі ўзнагародамі: ордэнамі Леніна, Айчыннай вайны 2-й ступені, Дружбы народаў, Працоўнага Чырвонага Сцяга, «Знак Пашаны», медалямі; Ганаровымі граматамі Вярхоўнага Савета БССР, Малдаўскай і Літоўскай ССР.
Заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі (1969), заслужаны дзеяч культуры Польшчы (1975).
Вялікі жыццёвы і творчы багаж пісьменніка адклаўся ў архіўныя зборы. Аб’ёмісты персанальны фонд вядомага аўтара — 2577 адзінак захоўвання — сёння знаходзіцца ў ЦНБ НАН Беларусі. Пра яго спарадкаванне і вопіс рупілася вопытны спецыяліст Марына Ліс.
Між зацемак пісьменніка на схіле веку:
«15 лютага 98 г. Жэніна кветка, цыкламен, апошняй наквеці якога яна так і не дачакалася, праз год успомніў свае абавязкі, зацвіў. І цвіце трэці месяц. Спачатку, амаль у адзін дзень, выбухнуў цэлы букет, не менш за дзесяць кветак. Калі якая ападала, на яе месца вылазіла новая. Цяпер забялелі дзюбкі яшчэ ў дзвюх наквеццяў.
Кожную раніцу наведваюся да іх і заўважаю, што ў самым нізе завязваецца некалькі зусім маленькіх. Хочуць зірнуць на свет божы. І глянуць, калі ў цыбуліны хопіць клёку падняць іх».
Дзённікі Максіма Лужаніна, якія ўтрымліваюць і рэфлексіі на актуальныя падзеі асабістага, грамадскага жыцця, і ўспаміны пра мінулае, апрацаваны ў фондах ЦНБ НАН Беларусі толькі часткова. Знаёмства з імі аўтара гэтых радкоў пераконвае: яны могуць стаць
адметным хранографам у спазнанні ўласна аўтара, асобных постацей мінулага, а таксама гістарычных перыядаў жыцця краіны.
Стыль запісаў спецыфічна пісьменніцкі — з багатай палітрай фарбаў, шырокім дыяпазонам эмоцый, пераказам драматычных і анекдатычных сітуацый у былой творчай грамадзе. Напярэдадні і пасля сыходу Яўгеніі Пфляўмбаўм, мудрай жонкі і таленавітай дарадцы, паболела мінорных нотак. Чытаеш гэтыя зацемкі і не можаш не адчуць эмоцый пісьменіка. Не пакідае раўнадушным ні датклівая сузіральнасць усяго, што побач, ні дыхтоўнасць слова, якое засталося нам ў спадчыну ў шматлікіх мастацкіх творах прызнанага майстра — Максіма Лужаніна.
Мікола ТРУС, кандыдат філалагічных навук
У артыкуле выкарыстаны матэрыялы фондаў ЦНБ НАН Беларусі
«Гэта не толькі пра бізнес, але і пра чалавечыя адносіны».
Хораша там, дзе моладзь ёсць!
