30 снежня 1922 года ў Вялікім тэатры ў Маскве ў 12 гадзін дня пачаў работу І з’езд Саветаў СССР, які паклаў пачатак існаванню дзяржавы новага тыпу, падобных якой да таго часу не ведала гісторыя чалавецтва.
І хоць дыскусія аб канкрэтным фармаце аб’яднання разрозненых рэспублік у адзіную дзяржаву ішла ўжо дастаткова доўга, сама неабходнасць яе стварэння была відавочная і прадвызначаная. У ходзе Грамадзянскай вайны сфарміраваліся трывалыя ваенна-палітычныя сувязі паміж рэспублікамі, замацаваныя дэкрэтам УЦВК ад 1 чэрвеня 1919 года, які фактычна абвяшчаў стварэнне дагаворнай федэрацыі з РСФСР у якасці цэнтра. Лакальныя рэспубліканскія кампартыі ўключаліся ў склад РКП(б) у якасці абласных партарганізацый, што некалькі абмяжоўвала іх суверэнітэт, фарміруючы перадумовы для наступнага аб’яднання.
Чарговым значным крокам стала заключэнне ў перыяд з 1920 да 1922 года двухбаковых пагадненняў аб гаспадарчым і дыпламатычным саюзе паміж РСФСР і ўсімі іншымі савецкімі рэспублікамі. Адкрытым заставалася толькі пытанне канчатковага фармальнага аб’яднання. Увесну 1922 года партыйныя органы навастворанай Закаўказскай Сацыялістычнай Федэратыўнай Рэспублікі, гэтак жа як і прадстаўнікі УССР і БССР, заявілі аб неабходнасці канчатковага ўдакладнення фармату ўзаемаадносін паміж імі. Для распрацоўкі рашэння па гэтым пытанні была створана камісія на чале з В. У. Куйбышавым. На падставе канцэпцыі І. В. Сталіна была вылучана ідэя ўключыць у склад РСФСР Украінскую, Беларускую і Закаўказскую рэспублікі з шырокімі правамі аўтаноміі, захаваўшы суверэнітэт іншых (Бухарскай, Харэзмскай і г. д.). У сваю чаргу У. І. Ленін, у цэлым падтрымаўшы гэтае рашэнне, унёс у яго пэўныя карэктывы, сфарміраваўшы новую дзяржаву як саюз раўнапраўных рэспублік.
Адкрыў аб’яднальны з’езд стары бальшавік, член партыі з 1898 года, былы агент газеты «Искра», удзельнік Снежаньскага ўзброенага паўстання ў Маскве ў 1905 годзе, наогул, вядомы рэвалюцыянер, які прайшоў праз арышты, турмы і ссылкі, актыўны ўдзел у Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Маскве, Грамадзянскай вайне і першых гадах савецкага будаўніцтва Пётр Гермагенавіч Смідовіч, адзін з найстарэйшых удзельнікаў з’езда. Па традыцыі менавіта найстарэйшы па ўзросце дэлегат адкрывае мерапрыемства і вядзе яго да таго часу, пакуль не будуць сфарміраваны ўсе рабочыя органы. Было Смідовічу, аднак, усяго 48 гадоў — сведчанне ўзроставага складу з’езда.
Пётр Гермагенавіч Смідовіч — 19 мая 1874, г. Рагачоў, Магілёўская губерня — 16 красавіка 1935, Масква) — савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч.
Нарадзіўся ў шляхецкай сям’і герба Сухякомнаты. Бацька, надворны саветнік Гермаген Вікенцьевіч Смідовіч — выпускнік юрыдычнага факультэта Маскоўскага ўніверсітэта. Пётр Смідовіч таксама вучыўся ў Маскоўскім універсітэце, адкуль быў выключаны ў 1894 годзе за ўдзел у нелегальнай студэнцкай дзейнасці і высланы ў Тулу. З 1895 года, знаходзячыся за мяжой, вучыўся ў Вышэйшай электратэхнічнай школе ў Парыжы.
Працаваў на бельгійскіх заводах і быў членам Бельгійскай рабочай партыі. З 1898 года вёў рэвалюцыйную работу ў Пецярбургу, член РСДРП з гэтага ж года.
У 1900 годзе за сваю рэвалюцыйную дзейнасць быў арыштаваны і высланы з краіны. З 1902 года Смідовіч з’яўляўся агентам газеты «Искра», а з 1903 года быў суарганізатарам падпольнай друкарні «Искры» ў г. Умань.
У 1905 годзе ўдзельнічаў у Снежаньскім узброеным паўстанні ў Маскве.
У 1906–1908 гадах знаходзіўся ў Маскоўскім акруговым і гарадскім камітэце РСДРП. Быў арыштаваны ў 1908 годзе і адпраўлены ў ссылку ў Валагодскую губерню.
Пасля рэвалюцыі ў лютым 1917 года быў членам Маскоўскага камітэта РСДРП(б), таксама ўваходзіў у Прэзідыум Выканкама Массавета. Быў дэлегатам 7-й (красавіцкай) канферэнцыі і VІ з’езда РСДРП(б).
У час Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года быў членам Маскоўскага Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта, членам прэзідыума УЦВК і ВСНГ.
З 1918 года — старшыня Массавета, з 1919 года — старшыня Маскоўскага губернскага саўнаргаса. У 1920 годзе ўдзельнічаў у складзе савецкай дэлегацыі на мірных перагаворах з Польшчай.
У 1921 годзе ўдзельнічаў у падаўленні Антонаўскага і Кранштацкага антыбальшавіцкіх паўстанняў.
30 снежня 1922 года адкрыў І Усесаюзны з’езд Саветаў, быў абраны ў яго прэзідыум.
З 1922 года — член Антырэлігійнай камісіі пры ЦК ВКП(б) і кіраўнік Сакратарыята па справах культаў, старшыня Пастаяннай камісіі па пытаннях культаў пры Прэзідыуме УЦВК.
Член УЦВК, прэзідыума ЦВК СССР.
З 1924 года да смерці ў 1935 годзе — старшыня Камітэта садзейнічання народнасцям паўночных ускраін (Камітэт Поўначы) пры ЦВК СССР, створанага пастановай Прэзідыума УЦВК ад 20 чэрвеня 1924 года. У задачы камітэта ўваходзіла «садзейнічанне планамернаму ўладкаванню малых народнасцяў Поўначы ў гаспадарча-эканамічным, адміністрацыйна-судовым і культурна-санітарным стаўленні». З 1927 года ўзначальваў Цэнтральнае бюро краязнаўства. На пасадзе старшыні Камітэта Поўначы прыняў актыўны ўдзел у стварэнні Ненецкай нацыянальнай акругі.
З 20 жніўня 1933 года ўзначальваў Камітэт па запаведніках пры Прэзідыуме УЦВК, у якасці члена Прэзідыума УЦВК.
Дэлегат VІ, VІІІ, X—XVІІ з’ездаў партыі.
Пётр Гермагенавіч Смідовіч памёр у Маскве 16 красавіка 1935 года; урна з прахам адной з першых была пахавана на Краснай плошчы ў Крамлёўскай сцяне.
Такія людзі, як Пётр Гермагенавіч Смідовіч, карысталіся вялікай павагай у Краіне Саветаў, і выбар першага вядучага быў зроблены, вядома, удала. Адкрываючы з’езд, ён сказаў (цытата па стэнаграме з’езда): "Таварышы, па даручэнні канферэнцыі паўнамоцных дэлегацый Расійскай Сацыялістычнай Федэратыўнай Савецкай Рэспублікі, Украінскай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі, Закаўказскай Сацыялістычнай Федэратыўнай Савецкай Рэспублікі і Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі адкрываю І З’езд Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік.
Аднадушная воля працоўных Украіны, Азербайджана, Грузіі, Арменіі і Беларусі зліць адасобленыя савецкія рэспублікі ў адзінае цэлае, у магутную дзяржаву саюза сацыялістычных савецкіх рэспублік выказана на з’ездах саветаў Украіны, Беларусі і Закаўказскай федэрацыі. Гэтая воля з неапісальным энтузіязмам падтрымана прадстаўнікамі працоўных Беларускай ССР на пасяджэнні Х Усерасійскага з’езда саветаў 26 снежня. Рэзалюцыяй, прынятай на гэтым з’ездзе, пацверджаны, як аснова саюза, прынцып раўнапраўя рэспублік, добраахвотнасці ўваходжання іх у саюзную дзяржаву з захаваннем для кожнага з іх права свабоднага выхаду з яго.
Гэтыя прынцыпы лягуць у аснову прапанаванага дэлегацыямі дагавора саюза савецкіх сацыялістычных рэспублік.
У савецкіх дзяржавах чым цясней спайваюцца асобныя нацыянальнасці, тым больш забяспечваецца свабода іх самакіравання і тым больш шанцаў маюць эканамічна адсталыя нацыі атрымаць неабходныя для іх нацыянальнага развіцця матэрыяльныя перадумовы.
Нашы дзяржавы да гэтага часу стаялі як асобныя арміі на адным баявым фронце. Мы разам абаранялі адну справу: улада працы, улада саветаў супраць аб’яднанага фронту імперыялістычных урадаў, будавалі сацыялістычную гаспадарку супраць капіталу, які наступае. І якую велізарную сілу барацьбе знаходзілі мы ў гэтым аб’яднанні сіл асобных рэспублік перад тварам кожнай паўстаючай небяспекі! Успомнім барацьбу нашу на галодным фронце. Успомнім цягнікі з Піцера ў Татрэспубліку або з Масквы — у Чувашвобласць.
Успомнім параходы з Грузіі да Крыма або эшалоны з хлебам з Беларусі і Украіны ў галадаючае Паволжа. Гэтым яднаннем сіл асобных рэспублік былі абумоўлены нашы перамогі на знешніх баявых і ўнутраных гаспадарчых франтах. Цяпер мы аб’ядноўваемся ў адзіную дзяржаву, утвараем адзін палітычны і гаспадарчы арганізм. І кожная рана звонку, кожны боль унутры на якой-небудзь аддаленай ускраіне адгукнецца адначасова ва ўсіх частках дзяржавы і выкліча адпаведную рэакцыю ва ўсім арганізме Саюза...
У гэтай новай ступені аб’яднання савецкіх рэспублік — крыніца новых велічэзных сіл супраціўлення і стварэння, — незразумелая і страшная для капіталістычнага свету, але якая радасна здзіўляе і прываблівае працоўных усіх краін. І гучны заклік яго да працоўнага класа кожнай краіны не можа застацца без магутнага адказу. Няхай жыве заснаваны цяпер Саюз савецкіх сацыялістычных рэспублік! Няхай жыве будучы сусветны саюз савецкіх сацыялістычных рэспублік! (Бурныя апладысменты. Усе ўстаюць і спяваюць Інтэрнацыянал.)«.
Захаваліся вельмі падрабязныя матэрыялы аб складзе з’езда па шматлікіх параметрах. Усяго прыбыло 2214 дэлегатаў. Жанчын было толькі 77, што складала 3,5% дэлегацкага складу. Па ўзроставым складзе з’езд, вядома, быў малады. Старэйшых за 50 гадоў — усяго 2% дэлегатаў, маладзейшых за 20 — 1,2%, а асноўную групу — 45% — складалі дэлегаты ад 21 да 30 гадоў. Далей ішла ўзроставая група ад 31 да 40 гадоў, а ад 41 да 50 гадоў было 7,9%. Гэта значыць, старэйшых за 40 гадоў на з’ездзе было менш за 10% дэлегатаў. Малады дэлегацкі корпус ствараў маладую краіну.
Але асноўная роля на з’ездзе ўсё ж належала іншаму бальшавіку, які ў 1922 годзе быў, праўда, маладзейшы за Смідовіча. На трыбуну ўзышоў 44-гадовы народны камісар па справах нацыянальнасцяў Іосіф Сталін, які па праве таго, што займаў гэтую пасаду, лічыўся адказным за баланс інтарэсаў у новым саюзе. Прамова Сталіна не мела нічога агульнага з дзяржаўным гонарам: узыходзячы савецкі лідар бічаваў ранейшую Расію, якую назваў «катам Азіі, жандарам Еўропы», абяцаў улік памылак мінулага і гістарычны рэванш — «перамогу новай Расіі над старой». Адштурхоўваючыся ад гэтых прынцыпаў, Сталін прапанаваў прагаласаваць за два дакументы — дэкларацыю аб утварэнні СССР і дагавор аб ім жа, які замяняў Канстытуцыю. Волевыяўленне было адкрытым. Уверх падняліся 1673 рукі.
Калі мімалётны з’езд ужо завяршаў сваю работу, за справу ўзяўся палітык, адсутнасць якога ў Вялікім тэатры кідалася ў вочы. Дэлегатам было вядома аб хваробе заснавальніка Савецкай Расіі Уладзіміра Леніна, і таму яны абмежаваліся выбраннем яго ганаровым старшынёй. Але цырыманіяльныя функцыі не маглі задаволіць правадыра рэвалюцыі, які карыстаўся бясспрэчным аўтарытэтам. Ленін меў намер унесці змены ў Канстытуцыю Савецкай дзяржавы ўжо пасля таго, як яна была зацверджана.
Спрэчка аб тым, на якіх прынцыпах павінен будавацца СССР, разгарнулася паміж Леніным і Сталіным яшчэ ўвосень 1922 года. Будучы правадыр прапаноўваў аўтанамізацыю, пры якой меншыя рэспублікі ўводзіліся б у склад Савецкай Расіі на правах унутраных утварэнняў. Ленін быў супраць, лічачы нацыянальную тэму занадта далікатнай. Ідэя сфарміраваць дзяржаву, у назве якой наогул адсутнічала б слова «Расія», адстойвалася менавіта ім.
Старшынствуючы Міхаіл Калінін аб’явіў скліканне з’езда і яго рашэнні «падзеяй сусветнай важнасці». Але яснасць у некаторыя пытанні, нягледзячы на тое, што ўсё было загадзя зацверджана на пленуме ЦК партыі, унеслі толькі ў апошні момант. З назвы «Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік Еўропы і Азіі» нечакана прыбралі Еўропу і Азію.
Затое ў дакументах з’езда з’явілася «Сусветная сацыялістычная рэспубліка Саветаў», адкрытая для ўступлення іншых дзяржаў зямнога шара, якія падзяляюць прынцыпы камунізму. Прамоўцы, якія выступалі на з’ездзе, не сумняваліся: такія яшчэ будуць. Напрыклад, дэлегаты Бухарскай і Харэзмскай народных рэспублік, якія прыбылі ў якасці назіральнікаў, тады ж пацвердзілі намер уступіць у Савецкі Саюз.
Неабходнасць будаваць дзяржаву вакол пераможцаў ідэй камунізму, а не грамадзянскага патрыятызму і агульнага мінулага не выклікала сумненняў: 94% з іх былі членамі камуністычнай партыі і амаль 6% — спачуваючыя ім. У вузенькім зазоры паміж тымі і другімі знаходзіліся... пяць чалавек — двое яўрэйскіх сацыял-дэмакратаў з партыі Паалей Цыён, два каўказскія левыя сацыялісты і адзін дэпутат, які выбіваўся з агульнага ладу: анархіст-індывідуаліст. Але пра пярэчанні з яго боку сёння нам нічога не вядома...
...Такой была вяршыня партыйнай і дзяржаўнай дзейнасці нашага земляка Пятра Гермагенавіча Смідовіча. Урэшце, на ёй ён заставаўся да апошніх сваіх дзён, якія б пасады ні займаў — яшчэ шмат дзе спатрэбіліся яго каласальныя веды, вопыт і аўтарытэт.
Прыход Пятра Смідовіча ў рэвалюцыю быў зусім не выпадковым. Сябры дзяцінства і юнацтва адзначалі яго шчырасць, «добрую, чулую душу», імпэт, дзейны характар. У сваёй аўтабіяграфіі Пётр Гермагенавіч расказвае: «Жывое, здольнае, бясконца рухомае, уражлівае дзіця, якое ўсё схоплівае на ляту, зліваецца з прыродай, жывёламі, любуецца травамі, кветкамі і — суровая дысцыпліна ў рамках патрыятычна праваслаўнай квасной ідэалогіі бацькоў і акружэння. Бясконцая барацьба супраць бессэнсоўных рамак патрыярхальнага сямейнага парадку і суровыя ўздзеянні аж да лупцоўкі ўключна. Малітвы за сталом, маленні на каленях усёй сям’ёй на ноч, абедні і ўсяночныя па святах — гэта было амаль звыш сіл і з ранняга дзяцінства выклікала нянавісць супраць ікон, лампад». Несупадзенне ўласнага статусу з унутраным светаадчуваннем было адной з галоўных прычын, якія вызначылі шлях рэвалюцыйнай барацьбы Пятра Гермагенавіча на многія гады наперад.
Яшчэ ў час вучобы ў гімназіі ён адзначаў, што ўжо тады ў ім «спела глыбокая нянавісць да ўсяго афіцыйнага, пагарда да ўсяго гвалтоўнага ладу. Усё забароненае было міла. Чыталі Пісарава, Чарнышэўскага, Дабралюбава». Вялікі ўплыў на фарміраванне асобы будучага рэвалюцыянера аказаў В. В. Верасаеў-Смідовіч — у той час студэнт-філолаг, а потым — вядомы савецкі пісьменнік, медык, траюрадны брат Пятра. Яго апавяданні і сумесныя чытанні мастацкай літаратуры, публіцыстыкі, гісторыі рэвалюцыйнага руху, прыродазнаўства вызначылі напрамак і далі штуршок да самастойных заняткаў. Пётр праводзіў бяссонныя ночы над вялікімі сур’ёзнымі кнігамі: матэматыка, фізіялогія, філасофія і ўсё, што можна было дастаць з «забароненага».
У 1892 годзе Смідовіч паступае на прыродазнаўчае аддзяленне фізіка-матэматычнага факультэта Маскоўскага ўніверсітэта. Славуты фізіёлаг І. М. Сечанаў стаў адным з самых паважаных і любімых яго настаўнікаў і высока ацэньваў навуковыя здольнасці Пятра. Любоў да батанікі на ўсё жыццё прывіў яму К. А. Ціміразеў. Але рэвалюцыйна настроенае студэнцкае асяроддзе хутка ўцягнула Пятра ў палітычную барацьбу. Пачаліся рэвалюцыйныя групоўкі, дыспуты паміж марксістамі і народнікамі, першыя выступленні. Навуковая дзейнасць была абарвана арыштам у першай палове 1895 года па справе аб антыўрадавай дзейнасці савета аб’яднаных зямляцтваў студэнтаў Масквы. Пётр быў выключаны з універсітэта і адпраўлены пад нагляд паліцыі ў Тулу. Яму назаўжды забаранілі працягваць працу ва ўсіх ВНУ імперыі. У Туле Пётр працаваў у нелегальных гуртках да вызвалення ад вайсковай павіннасці назаўжды (з-за вялікай блізарукасці). У хуткім часе з дапамогай аднакурснікаў атрымаў замежны пашпарт і адправіўся самым танным тарыфам у Парыж «у вельмі абарваным выглядзе, які здзіўляў замежжа, але мяне зусім не бянтэжыў».
Смідовіч быў перакананы, што працаваць для рэвалюцыі ў Расіі можна толькі жывучы і працуючы ў рабочым асяроддзі. Для рэалізацыі сваіх мэт ён свядома вырашыў вывучыць электратэхніку, каб працаваць у гэтай галіне ў якасці рабочага. Электратэхніка давала магчымасць паступіць у Расіі на любы буйны завод або фабрыку (тады рабочых гэтай спецыяльнасці ў Расіі не хапала, і ў Расію з’язджалася шмат замежнікаў-электратэхнікаў). У 1897 годзе ён скончыў з дыпломам «Вышэйшую электратэхнічную школу» ў Парыжы. У афіцыйнай анкеце пры заканчэнні школы ён напісаў пра свае планы: «Жадаю застацца рабочым, каб мець магчымасць сумленна змагацца за сацыяльную рэвалюцыю».
У Парыжы ён зблізіўся з рускімі марксістамі і сацыял-дэмакратамі, у тым ліку са сваёй будучай жонкай Соф’яй Мікалаеўнай Чарнасветавай, якая ў той час была замужам за Платонам Васільевічам Луначарскім, братам будучага першага савецкага наркама асветы.
Пасля ІІ з’езда партыі 1903 года П. Г. Смідовіч далучыўся да бальшавікоў. Ён быў адным з арганізатараў снежаньскага ўзброенага паўстання ў Маскве ў 1905-м. Да 1906 года ён становіцца членам Маскоўскага акруговага камітэта партыі і актыўна займаецца падпольнай дзейнасцю ў Маскве і Маскоўскай губерні (асабліва ў Ягор’еўску і Каломне). Кіраваў забастовачным змаганнем маскоўскіх трамвайшчыкаў і камунальных рабочых, узначальваў Цэнтральнае бюро прафсаюзаў Масквы і набыў велізарны аўтарытэт і папулярнасць сярод працоўных і ў партыйных колах бальшавікоў. Шматразовыя вобыскі і арышты прывялі да двухгадовай ссылкі ў Волагду (1908–1910 гады).
Сумесная рэвалюцыйная барацьба ў гэтыя гады зблізіла Смідовіча і С. М. Чарнасветаву. Соф’я Мікалаеўна пасля смерці першага мужа ў снежні 1904 года працягвала рэвалюцыйную работу ў Туле і Маскве.
Жонка пісала яму ў 1913-м: «У чым папракаю цябе? У занадта даверлівым стаўленні да людзей, але ж яго лічу адной з найлепшых тваіх уласцівасцяў... Будзь такім, якім я ведаю і кахаю цябе».
З дапамогай Г. М. Кржыжаноўскага ў 1912 годзе Пётр Гермагенавіч паступіў інжынерам на электрастанцыю «Таварыства 1886 года» (МГЭС), якая з 30 верасня 1922 года да сёння носіць яго імя. У канспіратара Смідовіча быў выгляд рэспектабельнага, паспяховага інжынера — ніхто з працоўных не здагадваўся, што іх начальнік — бальшавік. Сярод таварышаў па службе Раўшскай электрастанцыі Смідовіч размоў пра палітыку не вёў — стараўся выглядаць чалавекам, цалкам паглынутым тэхнічнымі праблемамі. Аб тым, што Смідовіч — член Маскоўскага абласнога бюро ЦК РСДРП(б), ведалі толькі некалькі бальшавікоў, якія засталіся пасля шматлікіх арыштаў. Смідовіч, ён жа «Матрона», «Васіль Іванавіч», «Зыбін» і «Чарвінскі», «рассакрэціўся» толькі ў лютым 1917-га, калі стаў членам Маскоўскага камітэта РСДРП(б). Вось як апісаны гэты працэс у кнізе «Гвардыя кастрычніка. МАСКВА», прысвечанай людзям, якія ўзначалілі ў кастрычніку 1917 года ўзброенае паўстанне ў Маскве:
«...Мітынг быў у разгары. На варштаце стаяў кабельшчык Радзін, адзін з нямногіх уцалелых ад арышту на станцыі бальшавікоў, і чытаў пракламацыю. Кожная фраза суправаджалася гулам ухвальных галасоў. Інжынер Смідовіч падышоў бліжэй да імправізаванай трыбуны, рабочыя ветліва і крыху здзіўлена расступіліся. Калі вызвалілася месца на варштаце, Пётр Гермагенавіч пераглянуўся з Радзіным і нечакана для ўсіх узлез наверх.
— Таварышы! — крыкнуў ён, хаця крычаць не было асаблівай неабходнасці: у цэху раптам зрабілася незвычайна ціха. Толькі праз секунду натоўп здзіўлена і радасна ахнуў, ніхто не думаў, што да іх можа так звярнуцца іх начальнік. — Таварышы! — паўтарыў Смідовіч. — Таварыш Радзін толькі што прачытаў вам пракламацыю Маскоўскага бюро ЦК Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі бальшавікоў, да якой я маю гонар належаць. Я заклікаю вас справай падтрымаць выступленне петраградскага пралетарыяту супраць царызму. Як бальшавік і як адзін з інжынераў электрастанцыі, я прапаную вам неадкладна кінуць работу і выйсці на вуліцы Масквы, каб паказаць сваю сілу і сваю адданасць рэвалюцыі. Заклік Маскоўскага бюро ЦК прымушае нас неадкладна пачаць выбары ў Савет рабочых дэпутатаў — орган улады пралетарыяту. Няма часу марудзіць».
Пётр Гермагенавіч актыўна прымаў удзел у вырашальных падзеях барацьбы за ўладу ў Маскве, шмат у чым ён уплываў на яе развіццё і вынікі. На працягу ўсяго 1917 года ён заставаўся адзіным пастаянным удзельнікам усіх перагавораў Массавета, а затым Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта бальшавікоў з іх апанентамі і праціўнікамі ў барацьбе за ўладу. У Массавеце даводзілася займацца адначасова рознымі пытаннямі: распускалі паліцыю і «грамілі ахранку», вызвалялі палітвязняў, займаліся харчаваннем людзей, якія збіраліся каля варот гарадской думы, канфіскуючы ўсё неабходнае. «Дзень і ноч без перапынку прыходзілі людзі, падпісваліся паперкі. Час пераблытаўся, галава раптам паглыблялася ў нябыт, каб ізноў вярнуцца да прытомнасці пад штуршкамі каго-небудзь „па асабліва важнай“ справе», — успамінаў ён.
Пасля падаўлення выступлення Л. Г. Карнілава ў верасні 1917 года барацьба ў краіне разгортвалася вакол двух варыянтаў далейшага развіцця рэвалюцыі: на аснове шырокай кааліцыі рэфармісцкіх дэмакратычных сіл або шляхам рашучай змены формы і сутнасці дзяржаўнай улады, якую адстойвалі бальшавікі. Смідовіч і некаторыя іншыя рэвалюцыйныя дзеячы не падтрымлівалі ідэі У. І. Леніна аб неабходнасці паўстання і сацыялістычнай рэвалюцыі. Яны настойвалі на марксісцкім абгрунтаванні непадрыхтаванасці сялянскай Расіі да сацыялізму. Смідовіч нязменна ўзначальваў перагаворны працэс у сітуацыях крайняга супрацьстаяння бакоў у 1917-м. У многім дзякуючы намаганням Смідовіча, а таксама яго аднадумцаў удавалася кантраляваць сітуацыю ў Маскве ў крытычныя моманты.
Доктар гістарычных навук Д. А. Аманжолава зазначае: «Пятру Гермагенавічу, спрактыкаванаму ў мастацтве кампрамісу, гэтай неад’емнай частцы палітыкі, не раз удавалася наладжваць узаемаразуменне ўладных структур не толькі з палітычнымі сапернікамі і праціўнікамі, але і з рабочымі на прадпрыемствах, дабівацца вырашэння вострых канфліктаў на аснове ўзаемнага ўзгаднення інтарэсаў і патрабаванняў іх удзельнікаў». Праўда, гэтыя якасці не былі ў пашане ў бальшавіцкага кіраўніцтва, якое абвясціла вуснамі Леніна на ІІІ з’ездзе камсамола (1920 год): маральнае ўсё, што ў інтарэсах рэвалюцыі. Цалкам зразумела таму рэакцыя лідара партыі і савецкай дзяржавы на вынікі паездкі Смідовіча ў Паволжа. Сын Смідовіча, Глеб Пятровіч, пазней апіша ў сваіх успамінах дыялог бацькі з Леніным. Выклікаўшы Смідовіча пасля вяртання з камандзіроўкі, Уладзімір Ільіч «ва ўпор спытаў: «Ну, колькі расстраляў?» — «Дык, уласна, ніводнага не расстраляў, Уладзімір Ільіч». — «Вось я так і думаў! Інтэлігенцкая мяккацеласць там, дзе зусім ёй не месца! — незадаволена запярэчыў Ільіч. Бацька сапраўды мала быў прыдатны для спраў, якія патрабуюць цвёрдай рукі і суровага сэрца».
У 1919–1920 гады П. Г. Смідовіч узначальваў Маскоўскі аддзел народнай адукацыі (МАНА). Арганізацыя работы тут была звязана з вялізнымі цяжкасцямі: адсутнасць памяшканняў, транспарту, паліва, забеспячэння, штатаў, наладжанага механізму ўсёй дзейнасці сферы адукацыі, аб’ектыўна адсунутай на задні план дзяржаўнага жыцця. Пад кіраўніцтвам Смідовіча МАНА займаўся арганізацыяй прытулкаў і калоній, рабочых ачагоў, чайных «для бездаглядных дзяцей», «тыдняў дзіцяці», адкрываў педагагічныя курсы, навучанне жанчын для работы ў дзіцячых садах, педбібліятэкі, прадметна-метадычныя секцыі, настаўніцкія з’езды і г. д.
У 1921 годзе Смідовіч быў адной з галоўных дзеючых асоб у складзе Цэнтральнай камісіі дапамогі галадаючым — ЦК «Помгол», а ў 1922-м узначаліў камісію УЦВК для расследавання падзей у Шуі, звязаных з рэалізацыяй дэкрэта УЦВК аб канфіскацыі царкоўных каштоўнасцяў. З 1924 года кіраваў Сакратарыятам па справах культаў пры Старшыні УЦВК М. І. Калініне.
16 гадоў ён быў нязменным членам Прэзідыума УЦВК, з 1922 года — намеснікам Старшыні ЦВК СССР. П. Г. Смідовіч у 20–30-я гады ўзначальваў камісію Палітбюро ЦК партыі па барацьбе з самагонаварэннем і наркотыкамі (у 1924 годзе быў прыняты спецыяльны закон аб барацьбе з распаўсюджваннем наркотыкаў), камітэт па зямельным уладкаванні працоўных яўрэяў ЦВК СССР. Увесь вольны час ён чытаў, гуляў у шахматы, іграў на фартэпіяна і асабліва шмат займаўся на дачы сваімі любімымі кветкамі. Яго сын успамінаў словы бацькі: «Дзівакі! Ну які я ім да д’ябла „дзяржаўны дзеяч“? Вось кінуць бы ўсё і з’ехаць куды-небудзь у запаведнік, далей ад спраў. Ільіч правільна казаў, што на дзяржаўнай службе трымаць варта было б людзей, не старэйшых за 50 гадоў, а пасля — на ўсе чатыры бакі — толку ад іх вялікага ўсё роўна не будзе».
З 1924 года да смерці ў 1935 годзе Пётр Гермагенавіч быў старшынёй Камітэта садзейнічання народнасцям паўночных ускраін (Камітэт Поўначы) пры ЦВК СССР, створанага пастановай Прэзідыума УЦВК ад 20 чэрвеня 1924 года. У задачы камітэта ўваходзіла «садзейнічанне планамернаму ўладкаванню малых народнасцяў Поўначы ў гаспадарча-эканамічных, адміністрацыйна-судовых і культурна-санітарных адносінах». Дзейнасць камітэта мела вялікае значэнне ў справе перабудовы паўночных ускраін. Смідовіч падтрымліваў пастаянную і цесную сувязь з кіраўнікамі Архангельскай губерні, затым Паўночнага краю, з партыйнымі і савецкімі работнікамі акругі. Быў рэдактарам часопіса «Советский Север».
За сваю плённую дзейнасць па развіцці эканомікі і культуры паўночных народаў Пётр Гермагенавіч у 1931 годзе быў узнагароджаны ордэнам Леніна. На пасадзе старшыні Камітэта Поўначы прыняў актыўны ўдзел у стварэнні Ненецкай нацыянальнай акругі.
Пётр Гермагенавіч памёр 16 красавіка 1935 года. Востры сардэчны прыступ нагнаў яго раніцай, калі, збіраючыся на працу, ён прысеў на канапу ў чаканні машыны. Урна з ягоным прахам пахавана на Краснай плошчы ў Крамлёўскай сцяне.
У працы святара Валянціна Пятровіча Свянціцкага, настаяцеля маскоўскага храма Свяціцеля Мікалая Цудатворца на Ільінцы, філосафа, багаслова і публіцыста «Взыскующим Града», згаданы выпадак, у якім быў апісаны, мяркуючы па ўсім, сам Смідовіч (хоць аўтар прама і не называе яго прозвішча). Гаворыцца аб нечаканай размове, якая адбылася позняй ноччу:
«Патрэбна асаблівая хвіліна, якая, магчыма, здараецца з чалавекам раз-два ў жыцці, каб сам-насам, стомлены, прыціхлы, як хворае дзіця, ён раптам адкрыў вам сваю душу. <...> Я амаль не быў знаёмы з ім. Сустракаліся ўсяго некалькі разоў. Але ён быў вельмі папулярны, вядомы дзеяч, і я добра ведаў яго па розных расказах. <...> Ён нахіліўся да мяне:
— ...Прызнайцеся... я ніколі нікому не скажу, клянуся вам... Скажыце, што вы... ну, што вы для свайго выратавання... для самаўнушэння... адным словам... што вы Хрыста не прызнаяце, у бяссмерце не верыце, што вам гэтак жа страшна жыць, як і ўсім, што вы нічога, нічога не ведаеце... Мой візіт недарэчны... Скажыце гэта — я пайду і ні слова ніколі нікому...».
Анатоль СЛАНЕЎСКІ
Практыка комплекснага добраўпарадкавання населеных пунктаў на Гомельшчыне дае новае жыццё райцэнтрам рэгіёна.
Са студзеня даходы пенсіянераў павялічацца — у некаторых да 500 рублёў.
