Нацыянальная кінастудыя працягвае выводзіць сваё кіно ў масы — гэтым разам, 24 красавіка, у кінатэатры «Піянер» прайшлі паказы фільмаў маладога дакументаліста Ігара Чышчэні. Рэжысёр ужо восем гадоў працуе на «Беларусьфільме» і за гэты час стаў аўтарам моцных, далікатных, вытрыманых карцін «Страчаная песня», «Подых балот», «Першадрук» ды іншых. У 2017-м як прадстаўнік кінавідэамастацтва ён быў нават названы «Чалавекам года ў сферы культуры». Не так даўно Ігар Чышчэня завяршыў невялікую працу Gеnеrаtіоn Рlау, дзе загаварыў пра сферу ІT. Мы сустрэліся з ім, каб паглядзець на сучаснае беларускае кіно вачыма таго, хто належыць да яго маладой генерацыі, а магчыма, і яго слаўнай будучыні. Пра своеасаблівую самацэнзуру, страх аказацца не па памеры і антышколу беларускага кіно — у нашай размове.
— Апошнім часам з «Беларусьфільма» прыходзяць даволі абнадзейлівыя і аптымістычныя навіны пра новыя дакументальныя праекты і супрацу з незалежнымі рэжысёрамі. Ці сапраўды на студыі адбываецца лібералізацыя?
— Магу падпісацца пад тым, што апошнія падзеі выглядаюць аптымістычна, але мне цікава, ці будуць яны такімі ў фінале. Нешта падобнае перыядычна здараецца, я прыйшоў на кінастудыю, калі яна гэтаксама вырашыла запрасіць маладых рэжысёраў і паглядзець, што атрымаецца, можа, хто-небудзь застанецца. Паглядзім, як пойдзе гэтым разам. Максім Швед, Алесь Лапо, Ксенія Галубовіч і Вераніка Бандаровіч задзейнічаны ў дакументальным альманаху, свой фільм здымае Дзмітрый Махамет, мы з Дар'яй Юркевіч працуем над яе праектам аб сталенні і прыняцці сябе на фоне жыцця на калячарнобыльскай тэрыторыі. Для мяне было вельмі прыемна і неспадзявана, што рэжысёры, якія прыйшлі ў дакументальнае кіно не праз Акадэмію мастацтваў і працу на тэлебачанні, а сваімі, нестандартнымі шляхамі, атрымалі ад нацыянальнай кінастудыі прапанову аб супрацоўніцтве. Такая калабарацыя мае быць цікавай, адзінае, што некаторыя дастойныя значна большага, замест навелы ў альманаху ім можна смела даваць сур'ёзныя праекты. Ну сапраўды, што нам губляць, трэба рызыкаваць і не думаць, а раптам будзе сорамна за беларускае кіно. Бо куды ўжо больш сорамна? Мне здаецца, Мікіта Лаўрэцкі (беларускі незалежны рэжысёр. — Аўт.) правільна сказаў пра наша «скончанае кіно», маўляў, цяпер ужо няма чаго баяцца, давайце рабіць тое, што хочацца.
— Ці можна гэтыя маленькія крокі ўспрымаць як знак новай палітыкі «Беларусьфільма»?
— Каб зразумець, паслядоўная гэта палітыка альбо высілкі асобных людзей накшталт Аксаны Эйхарт (дырэктар студыі «Летапіс». — Аўт.), патрэбен час. Таму што кіраўніцтва перыядычна прымае нечаканыя рашэнні і заяўляе: «Мы будзем рабіць гэта і гэта», — і ты думаеш: «О, крута!» — а праходзіць час і ўсё застаецца, як было. Калі сённяшнія працэсы стануць імпульсам да нечага вартага ўвагі, будзе здорава, але вынік прадказаць даволі складана, паколькі ў кінасферы дзейнічаюць рознанакіраваныя сілы. Баюся, дзеля перастрахоўкі кінастудыя паміж маладым-таленавітым і проста вопытным рэжысёрам будзе па-ранейшаму выбіраць апошняга.
— Гэта цудоўна, што «Беларусьфільм» запрашае да супрацы незалежных аўтараў, але ці ёсць у гэтым сэнс? Я неаднаразова чула, у тым ліку ад рэжысёраў, што на студыі ў іх нічога не атрымліваецца так, як трэба.
— Зразумела, тут ёсць бюракратыя і абмежаванні ў сродках, але справа не толькі ў гэтым. З'яўляецца самацэнзура — не ў тым сэнсе, што нешта нельга паказваць, а ў тым, што ты павінен упісацца ў каноны кінастудыі і стыль беларускага дакументальнага кіно. Амаль заўсёды я цудоўна разумею, што трэба зрабіць, каб маё кіно было прымальным. Калі я здымаў свой апошні фільм Gеnеrаtіоn Рlау, я нават не меў уяўлення, куды прыйдзе гісторыя і чым скончыцца кіно, але разумеў, што тая экспазіцыя, якая ў выніку атрымалася, падыдзе пад стандарты. Таму што канцэпцыя, якую я хацеў бы ўвасобіць, не суадносіцца з тым, што ў цябе ёсць на кінастудыі. Да таго ж умоўна 1 мая табе трэба здаць фільм, ты наўрад ці зможаш здымаць восем гадоў, як гэта робяць... не ў нас. Толькі старацца лавіраваць, як, напрыклад, лавіраваў Міхаіл Жданоўскі, калі ствараў карціну пра Аляксандра Анісімава, — ён зняў некалькі кароткіх метраў і праз некалькі гадоў зрабіў з іх поўны. Я не адмаўляю, што і ў гэтых рамках можа ўзнікаць добрае кіно, проста яно прадказальна будзе такое і такое, але не такое і не такое. (Вымалёўвае рукамі геаметрычныя фігуры.) Калі тэлебачанне параўноўваюць з канвеерам, то «Беларусьфільм» — гэта мануфактура, якая робіць прыкладна тое ж самае, толькі работа ў яе больш ручная. Гэта не дрэнна, проста данасць.
— Зыходзячы з таго, што зараз адбываецца і не адбываецца, як думаеш, пазітыўная будучыня беларускага кіно ўсё ж у афіцыйнай сферы ці неафіцыйнай?
— Мне здаецца, яны павінны адна адну прызнаць, і тады ўсё будзе добра. З абодвух бакоў ідзе ўзаемнае непрыняцце: там аматарства, а там бюракратыя, — але ж нейкая ўзаемная павага павінна быць. У маім фільме «Першадрук» пра Францыска Скарыну ксёндз цытуе Яна Паўла ІІ, які параўнаў праваслаўе і каталіцызм з дзвюма паловамі лёгкіх, якія не могуць існаваць адна без адной. Так і ў беларускім кіно ёсць свае «праваслаўе» і «каталіцызм», што альбо сябруюць, альбо ваююць, але ўсё роўна з'яўляюцца часткамі цэлага. Мы нядаўна здымалі ў Іўі, у гэтым гарадку тры канфесіі з павагай ставяцца адна да адной, напрыклад, на каталіцкі Вялікдзень у касцёл прыйшлі імам і бацюшка... Складана ўявіць Мікіту Лаўрэцкага на кінастудыі, але і добра, я не ўпэўнены, што «сістэма» ў прынцыпе патрэбна незалежным рэжысёрам, проста было б нялішнім разуменне, што незалежныя аўтары — не вар'яты, а проста іншыя, а ў кіно патрэбны як артхаус, так і блокбастары і серыялы для бабуль.
— Ты скончыў Акадэмію мастацтваў, працуеш на нацыянальнай кінастудыі і з'яўляешся прадстаўніком маладога пакалення беларускіх рэжысёраў. Ты адчуваеш, што існуеш у традыцыі, нешта працягваеш, належыш пэўнай школе?
— Нам яшчэ ў акадэміі казалі, што беларускай школы кіно няма, былі вучні Турава і Пташука, але і гэта не парадзіла нейкага цячэння, не стала фундаментам моцнага збудавання. Чуў, што на адным з паказаў беларускіх фільмаў за мяжой нехта сказаў, што з-за адсутнасці гэтай пераемнасці нашы аўтары такія розныя, крутыя і бесшабашныя. Напэўна, гэта наш плюс: не было генія, які напладзіў сабе паслядоўнікаў, што робяць тое ж самае, толькі ў два разы горш, таму ў нас такая банда, якая адышла ад мыслення школы і проста робіць тое, што хоча рабіць. Тут кожны прыходзіць у кіно сваім шляхам і са сваімі перажываннямі. Можа, гэта таксама пэўная школа — «антышкола». Я цяпер чытаю пра брытанскага рэжысёра Ліндсэя Андэрсана, ён пачынаў з безкампраміснай кінакрытыкі і, калі некага лічыў геніяльным, так і казаў: «Гэта найлепшы рэжысёр». Магчыма, у тым, каб не азірацца на меркаванне большасці, маўляў, найлепшымі з'яўляюцца Спілберг і Кэмеран, заставацца сабой, мець сваё меркаванне і быць у ім упэўненымі, і наш шлях. Зараз у беларускае кіно вяртаюцца тыя, хто вучыўся за мяжой, — Дар'я Юркевіч, што атрымала кінаадукацыю ў Францыі, Дар'я Жук са сваім амерыканскім бэкграўндам, Мітрый Сямёнаў-Алейнікаў з УДІКа. Іх таксама не аднясеш да нейкай школы, таму ў нас атрымліваецца такая латаная коўдра — антышкола.
— Ты прыгожа кажаш пра рэжысёраў, якія прыходзяць у кіно праз жаданне нешта сказаць, а я, наадварот, часта бачу аўтараў, якія хочуць прычыніцца да кіно, а сказаць ім няма чаго.
— Я згодны. Не так даўно ездзіў на пітчынг кінапраектаў у Прагу, дзе апроч мяне было шмат аўтараў з усяго свету. Я бачыў прэзентацыі праектаў з добрай гісторыяй, канфліктнай сітуацыяй, калі глядзіш на рэжысёра і не разумееш, навошта яму гэта і чаму прадстаўленая тэма яго так кранае. Побач былі дзіўныя канцэпцыі, наконт якіх незразумела, як яны будуць увасоблены на экране, але аўтары імі гарэлі. Я больш схільны да другога варыянта, бо такая страсць рухае праекты і хутчэй пераўтвараецца ў выказванне. Я не кажу, што ўсе ў нас разумеюць, для чаго яны здымаюць кіно, але добра было б, каб разумелі. Я здымаю гарадок Іўе не па сваім сцэнарыі, таму імкнуся знайсці ў ім сябе, нешта блізкае і хвалюючае, ва ўсіх гэтых лёсах — тое, што баліць.
— Ты неяк сказаў, што не лічыш правільным брацца за заведама паспяховыя тэмы. Растлумач сваю пазіцыю.
— Гэта я перабольшыў, брацца за такія тэмы нармальна, але хаця б не толькі таму, што яны стапрацэнтна прынясуць поспех. Зрабіць кіно не павінна быць першараднай задачай. Мяне крыху хвалюе, калі кожны другі рэжысёр не разумее прадмета і не спрабуе яго асэнсаваць. Напрыклад, стала модна здымаць пра дзяцей-аўтыстаў, з'явілася шмат фільмаў, і не ўсе яны добрыя, толькі для некаторых аўтараў гэта работа — частка жыцця. Узорам можа быць карціна «Антон тут побач» Любові Аркус — нават не карціна, а подзвіг.
— Ты таксама цытаваў Аляксандра Міндадзэ, які сказаў, што ў кіно ўсё роўна здымаеш сам сябе. Як гэта да цябе адносіцца і ці магчыма здымаць сябе ў дакументальным кіно?
— Я часта працую з чужымі сцэнарыямі, таму ў кожным з іх спрабую знайсці нешта, што рэзаніруе з маімі думкамі і страхамі, суаднесці сваіх герояў з сабой. Карціна пра Іўе расказвае пра гістарычную памяць і страх страціць сябе, героі тут з дапамогай рэлігіі спрабуюць захаваць свой род і гісторыю. Для мяне гэта таксама важна. Увогуле, у любой тэме можна знайсці балючыя для цябе пункты і зрабіць фільм, які не будзе проста адгаворкай.
— Гэта заўсёды ўдаецца?
— Ці правільна тут ужываць слова «ўдаецца»? Фільм — жывая субстанцыя, якая часта пачынае весці за сабой. Дыялог паміж табой, сцэнарыем і кіно ў любым выпадку ўдаецца, пытанне толькі, наколькі паспяхова. Гэты працэс пошуку агульнай мовы, кампрамісу нават цікавейшы за ўсё іншае. Я не заўсёды задаволены тым, што атрымліваецца, але прызнаю, што ёсць канчатковы вынік і ён жыве сваім жыццём.
— Ты паспрабаваў сябе ў ігравым кіно — з фільмам «Лічыльнік шчасця». Хацеў бы працягнуць?
— Так, але пакуль не ведаю як. Я не пакідаю гэтых летуценняў, але для іх увасаблення не прыйшоў ідэальны час. Я маю на ўвазе не ўмовы кінаіндустрыі, а ўнутранае самаўсведамленне: трэба прыняць сябе, зразумець, што здымаць і для чаго, — гэта можа адбыцца хутка, а можа не адбыцца ніколі. Мы вяртаемся да таго выбару: ствараць кіно, каб прычыніцца да індустрыі, альбо здымаць фільмы, якія ты не можаш не зняць. Паколькі мне бліжэйшы другі варыянт, пакуль што я займаюся рамеснай працай і спрабую ўкласці ў яе частку сваёй душы. Называць сябе мастаком і рэжысёрам бессэнсоўна, я ўжо амаль дзесяць гадоў працую і разумею, што на кінастудыі мы здымаем не творы мастацтва, а толькі добрыя рамесныя работы. Страшна выпусціць сябе за межы гэтай мануфактуры, рабіць тое, што, магчыма, нікому не будзе па памеры альбо ўвогуле рассыплецца на вачах. Пайсці на такую рызыку — таксама ў пэўнай ступені прыняць сябе. Пакуль што мне хапае працэсу, які ёсць на «Беларусьфільме», вопыту стандартнага дакументальнага кіно.
— Што, на твой погляд, самае галоўнае для рэжысёра?
— Некалі лічылася, што сфарміраваны светапогляд. Думаю, гэта ўсё яшчэ актуальна. Важныя таксама крытычнае мысленне, адэкватнае разуменне свайго месца і магчымасцяў, а яшчэ важна быць тым, хто ты ёсць. Ідэальнае ж кіно становіцца дыялогам з аўтарам, а заўсёды хочацца, каб твой суразмоўнік быў глыбокім, шчырым, чуллівым і самабытным.
Ірэна КАЦЯЛОВІЧ
Фота Ганны ЗАНКАВІЧ
Спасылкі
[1] https://zviazda.by/be/tags/irena-kacyalovich-0
[2] https://zviazda.by/be/kultura
[3] https://zviazda.by/be/kino
[4] https://zviazda.by/be/tags/zhyrandolya
[5] https://zviazda.by/be/tags/rezhysyor
[6] https://zviazda.by/be/tags/belaruskae-kino