Самыя шчаслівыя тыя моманты, калі першае знаёмства з новым для цябе пісьменнікам не праходзіць бясследна. Адчуванне — нібыта напаткаў шчырага і даверлівага суразмоўцу. Стаўшы тваім знаёмцам, ён абавязкова — рана ці позна — назаўсёды прапішацца ў тваёй біяграфіі. Праз творы, што абавязкова калі-небудзь прачытаеш. Праз творы, да якіх звернешся зноў. Каб яшчэ больш наталіць смагу ад судакранання з прыгожым. Зразумець, што сапраўдная літаратура — не толькі жыццё, люстраны адбітак яго, а і «нешта вечна патрэбнае тваёй душы».
Пад таленавітым пяром
Апошнія словы прамоўлены выдатным майстрам беларускага апавядання, класікам нацыянальнай прозы Янам Скрыганам. Да ўсяго цудоўным, вельмі абаяльным і душэўна адкрытым чалавекам. Янам Скрыганам ён стаў ужо ў больш чым сталым узросце. Спачатку падпісваўся як Янка Скрыган (хоць карыстаўся і іншымі псеўданімамі), значна пазней — Ян. Скрыган. Пасля канчаткова стаў Янам.
Іван Аляксеевіч заставаўся нязменным і цвёрдым прыхільнікам народнай традыцыі. Паводле яе, маладзейшыя вяскоўцы называлі свайго суразмоўцу дзядзькам, а жанчыну — цёткай. Я звяртаўся да яго па-сучаснаму. Не буду адыходзіць ад гэтай завядзёнкі цяпер.
У яго творчасці абавязкова знаходзіш «нешта вечна патрэбнае тваёй душы». Прамоўлена гэта ў найцудоўнейшай нізцы яго мініяцюр, аб’яднаных назвай «Пярэгалас»: «Вечар. Цішыня. Кнігі за шклом. Што пачытаць?
Адны даўно прачытаныя, другія — нават непачатыя. Дзіва: і чытаць іх не хочацца. Спрабую каторы раз — не ідуць яны. Нікуды цябе не завуць.
І тады зноў бяруся за тыя самыя, па многа разоў чытаныя, перачытаныя, кожны раз кратаныя, варочаныя — і зноў чуеш у іх нешта вечна патрэбнае тваёй душы».
Квітэнсэнцыя сказанага ў заключным абзацы: «Мабыць, таму, што пісаліся яны даверліва, як споведзь перад табою. Як жа мала трэба мець вялікаму пісьменніку, каб да яго ўсе гарнуліся — толькі самога сябе. І як многа — каб у ім кожны бачыў таксама самога сябе».
Разважаючы так, Іван Аляксеевіч, канешне ж, меў на ўвазе іншых, але надзіва дакладна выказаў тое, што характарызуе і створанае ім самім. Ён заўсёды нязменна быў самім сабой, а той з чытачоў, хто паспеў па-сапраўднаму палюбіць яго прозу, «у ім бачыў таксама самога сябе». І чым раней гэта адбывалася, тым большую радасць прыносіла судакрананне са светам, народжаным пад яго вялікім пяром. І нават не светам, а Сусветам. Настолькі ён неабсяжны, шырокі і разнасцяжны.
Сусвет народжаны пад таленавітым пяром Скрыгана, а не створаны яго багатай мастакоўскай фантазіяй. На просьбу аднаго з журналістаў: «Хацелася б, каб вы расказалі пра домысел у вашых апавяданнях» ён адказваў: «Цяжкаватая рэч. Не вельмі я з ім ладжу, з домыслам. Я вельмі прывязаны да матэрыялу, і мне шкода парушаць яго верагоднасць, дамешваць да яго выдумку. Аднак жа без домыслу няма мастацкага твора. І ён, вядома, памагае і мне. Калі больш, калі менш. Часамі толькі каб падняць рэальны матэрыял да ступені мастацкага, а часамі з’яўляючыся асноваю твора». І ўдакладняў: «Аднак жа ўся сутнасць у тым, што домысел — гэта не толькі ўменне дадаваць, а куды больш — умець выкінуць лішняе. Ачысціць ад выпадковага, дробнага, бледнага з назапашанага матэрыялу. Прыблізна гэтак пісаліся “Наталля”, “След гумавых шын”, “Паваротак ля сасны”, “У Кірылы на хутары”».
Зусім не грозны... пірат
Пачынаў ён, сялянскі сын з вёскі Труханавічы, з вершаў у слуцкай акруговай газеце «Вясковы будаўнік». «Вяскова-будаўнічае» падпісаў грозным псеўданімам Пірат. Гэтаму Пірату на той час споўнілася ўсяго 20 гадоў. Праз год Пірат уступіў месца Янку Відуку. Такім псеўданімам пазначана і яго першае апублікаванае апавяданне «Таіса», надрукаванае ў 1927 годзе ў альманаху «Росквіт», які выходзіў у Полацку.
У ім празмерна адчувальны рэвалюцыйны рамантызм. Тым не менш твор хочацца перачытваць. Апроч рэвалюцыйнасці, паводле якой ахвярнасць успрымаецца як само сабой зразумелае, а жыццё асобнага чалавека дзеля дасягнення шчасця ўсяго чалавецтва не ўяўляе ніякай каштоўнасці, ёсць яшчэ і іншае. А для мастацкага твора куды галоўнейшае, бо яно смела сягае за межы свайго часу. Гэта кранальная гісторыя няспраўджанага кахання, крылы якому падрэзала суровая рэчаіснасць.
Не меншую асалоду атрымліваеш, і напоўніцу адчуваючы водар скрыганаўскага слова. Родную мову Іван Аляксеевіч ведаў так, як удаецца яе ведаць вельмі і вельмі нямногім пісьменнікам: народную, каларытную, сакаўную. Дзякуючы яму, калі загадваў літаратурна-кантрольнай рэдакцыяй Беларускай Савецкай Энцыклапедыі, былі ўведзены ў шырокі ўжытак словы, што ўспрымаюцца сёння настолькі натуральна, быццам прысутнічалі ў ёй пастаянна. Нават не верыцца, што некалі замест «сысуны» пісалі «млекапітаючыя». Ужывалі не «радовішча», а «меснараджэнне». Быў перакананы: «[…] моваю нельга грэбаваць, бо гэта сам народ».
Была ў яго і такая важная для пісьменніка рыса, як жаданне падтрымаць маладзейшага літаратара. Магчыма, нават авансам сказаць яму ўхвальнае слова. Быў перакананы, што ў далейшым гэта прынясе карысць не толькі яму, а і ўсёй літаратуры. Ахвотна адгукаўся на першыя кнігі празаікаў. Часам у друку, але найчасцей пры абмеркаванні іх. Не толькі наведваў чарговыя пасяджэнні секцыі прозы Саюза пісьменнікаў Беларусі, але і актыўна выступаў на пасяджэнні камісіі па прыёме ў гэты творчы саюз.
Не адных празаікаў абараняў ад незаслужаных наскокаў. Мог і за паэта заступіцца. Адчуў прыязнае стаўленне Майстра і я асабіста. Паколькі самі кандыдаты на ўступленне ў творчы Саюз тады на пасяджэнне прыёмнай камісіяй не запрашаліся, перадам тое, што даведаўся ад тых, хто ўваходзіў у камісію. Сёй-той запярэчыў, што мяне пакуль прымаць рана, бо няма ў мяне кнігі. Іншыя прытрымліваліся супрацьлеглай думкі: шмат друкуюся, значыць, працую творча актыўна. І тады ўхапіўся з месца адзін крытык, які даўно нічога не пісаў, і закрычаў: «Ды якая карысць ад гэтай пісаніны?! Усё гэта звычайны…». Прабачце, але перадам тое, што было сказана: «звычайны панос!». І тут заўсёды спакойны Іван Аляксеевіч не стрымаўся: «Калі ў Марціновіча панос, дык у вас, даражэнькі, даўно запор!»
Прыёмная камісія прагаласавала ў маю карысць. І становішча, не сумняваюся, выратаваў менавіта Ян Скрыган, аўтарытэт якога ў пісьменніцкім асяродку быў вельмі высокі.
Хоць няшмат, ды смаката
На жаль, хоць і сустракаліся мы з Іванам Аляксеевічам часта ў «ЛіМе», дзе я працаваў, пагутарыць сам-насам так і не ўдалося. Хоць падобная мажлівасць з’явілася ўвесну 1979 года. Тагачасны галоўны рэдактар «Літаратуры і мастацтва» Алесь Асіпенка даў мне заданне ўзяць у Яна Скрыгана інтэрв’ю. Я патэлефанаваў Івану Аляксеевічу, усё патлумачыў.
Сышліся на тым, што прынясу свае пытанні яму дахаты. 3 сакавіка я быў у яго на кватэры — тады на вуліцы Танкавая, цяпер яна імя Максіма Танка. Спадзяваўся, што адразу ж пачне адказваць, але ліст з пытаннямі ён адклаў убок. Сам жа падышоў да кніжнай паліцы, паказаў на каляровы здымак за шклом. Не хаваючы радасці, прызнаўся:
— Унучак мой, у Германіі жыве.
Гэтую гісторыю я збольшага ведаў. Яго першая жонка, калі быў незаконна асуджаны, выйшла замуж і выехала за мяжу. Гледзячы на здымак, я сказаў прыкладна так: «Прыгожы хлопчык!», бо і сапраўды на яго было прыемна паглядзець.
Іван Аляксеевіч яшчэ больш ажывіўся:
— То, можа, возьмем па чарачцы! — відаць, яму хацелася выказацца.
Я не ведаў, як зрэагаваць на гэтую прапанову. Не звяртаючы ўвагі на маю ніякавасць, гаспадар кватэры працягваў:
— Збегайце, калі ласка, крама поруч, — і пачаў шукаць грошы.
— Я і сам магу купіць, але…
— Што «але»? — здзівіўся Ян Скрыган.
Я пачаў тлумачыць, што ў 1969 годзе з Драгічына, куды мяне годам раней размеркавалі пасля заканчэння факультэта журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, быў прызваны ў армію афіцэрам. Выпісаўшыся перад гэтым, так больш нідзе і не прапісаўся, хоць і пасля звальнення ў запас працаваў у Капылі, пасля — у Слуцку. У Мінску ўжо сем гадоў. А да ўсяго згубіў пашпарт.
— Нарэшце іду атрымліваць яго. Заадно і прапісалі мяне. Павінен сёння быць у міліцыі, — скончыў я сваю невялічкую споведзь.
— Тады іншым разам, — згадзіўся Іван Аляксеевіч, — але абавязкова патэлефануйце загадзя, каб быць упэўненым, што на вашы пытанні я ўжо адказаў. — Пісьмова адкажу, — удакладніў ён.
Іншага разу, на жаль, не было. 3 сакавіка 1979 годзе ў маім новым пашпарце нарэшце быў пастаўлены штамп, што я прапісаны ў Мінску. Патэлефанаваўшы праз колькі дзён Яну Скрыгану, я даведаўся, што ў яго інсульт. Іван Аляксеевіч трапіў у бальніцу. Калі ж падлячыўся, вярнуўся дахаты, гаворка аб інтэрв’ю сама сабой адпала. Не станеш жа трывожыць чалавека, які і так ледзь не з таго свету вярнуўся. Дарэчы, прыкладна ў гэты час з падобным дыягназам у бальніцу трапіў і яго сябра пісьменнік Алесь Пальчэўскі, якога ўрачы, на жаль, не ўратавалі. А пасля я пра тыя пытанні забыўся, дый Іван Аляксеевіч, відаць, таксама.
Адна сустрэча з ім у даволі вузкім коле адбылася яшчэ ў чэрвені 1985 года, калі ў Цімкавічах адзначалася 85-годдзе з дня нараджэння Кузьмы Чорнага. Прыехалі сакратар праўлення СП БССР Іван Чыгрынаў, Алесь Жук, Хрысціна Лялько (астатніх запамятаваў) і я як карэспандэнт штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва».
Паколькі ў Савецкім Саюзе была ў самым разгары чарговая антыалкагольная кампанія, гэтым разам распачатая Міхаілам Гарбачовым, зразумела, ніякай гаворкі аб другой, таксама традыцыйнай у падобных выпадках, частцы ўрачыстых мерапрыемстваў гаворкі не магло ісці. Толькі падсілкаваліся ў мясцовай сталоўцы.
Назад, аднак, ехалі¸не сказаць, каб надта змрочныя. Расказвалі анекдоты, прыгадвалі розныя цікавыя выпадкі з пісьменніцкага жыцця. І разам з тым для настрою чагосьці ўсё ж не ставала. Не надта «ўтульна» адчуваў сябе і Іван Аляксеевіч. Але як пад’ехалі да Валяр’ян, усміхнуўшыся, нешта шапнуў на вуха Чыгрынаву. «Святлейшы», як яго ўсе называлі за вочы з лёгкай падачы Рыгора Барадуліна, павесялеў і загадаў шафёру прыпыніцца ў найбліжэйшым ляску, што той і зрабіў праз некалькі кіламетраў. А калі машына з’ехала на ўзбочыну, чамусьці ўзлаваўся:
— Далей — кажу!
У чым прычына падобнай скрытнасці, мы зразумелі, калі на палянцы, ледзь не ўпрытык з усіх бакоў атуленай дрэвамі, Ян Скрыган выцягнуў з кішэні плашча невялікую біклажку, адкруціў корак і падаў яе Чыгрынаву.
— Табе, Іване, як галоўнаму, першаму.
Іван Гаўрылавіч не хаваў радасці, падобны зварот яму спадабаўся. Як, несумненна, і тое, што добра ведаў пра змесціва гэтай біклажкі:
— Дзякуй, дзядзька Ян!
Калі ж «святлейшы» зрабіў глыток-другі, твар яго расплыўся ў прыемнай усмешцы:
— Смаката, дзядзька Ян, — ужыў ён любімае Скрыганавае слова, чым, безумоўна, прынёс задавальненне Івану Аляксеевічу.
— То ўсе пакаштуйце, — Іван Аляксеевіч забраў з рук Чыгрынава біклажку. — Толькі, — дадаў неяк вінавата, — па глыточку, не болей. Каб усім хапіла.
Калі чарга дайшла да мяне, я адмовіўся, прытрымліваючыся правіла: піць — дык піць, а не піць — то не піць:
— Што той глыток, хай вам лепей два будзе.
— Яно-то і праўда, — не запярэчыў Ян Скрыган. — Дык за ваша здароўечка.
Лёс наканаваў яму нялёгкае і няпростае жыццё. Але гэты лёс быў да яго па-свойму і спагадлівы. Нямала зведаўшы на сваіх ростанях, спазнаўшы сапраўдную цану любові і здрадзе, Іван Аляксеевіч дажыў да 87 гадоў. Памёр 18 верасня 1992 года, з узростам не растраціўшы аптымізму, душэўнай шчодрасці і дабрыні. Заўсёды і ва ўсім заставаўся Янам Скрыганам, а значыць — самім сабой, Такім, якім і павінен быць па-сапраўднаму выдатны пісьменнік. Выдатным пісьменнікам ён і застаўся назаўсёды ў гісторыі беларускай літаратуры.
Не магу не прывесці сказанае пра Івана Аляксеевіча народным пісьменнікам Беларусі, з якім яны сябравалі, Янкам Брылём: «[…] гэта быў светлы, таленавіты, чысты, амаль па-дзіцячы вясёлы чалавек, […] працавіты гранільшчык роднага слова».
Алесь МАРЦІНОВІЧ
Друкуецца ў газеце «Літаратура і мастацтва» [3]
Спасылкі
[1] https://zviazda.by/be/kultura
[2] https://zviazda.by/be/litaratura
[3] http://zviazda.by/be/edition/litaratura-i-mastactva
[4] https://zviazda.by/be/tags/yan-skrygan
[5] https://zviazda.by/be/tags/litaratura
[6] https://zviazda.by/be/tags/tvorchasc
[7] https://zviazda.by/be/tags/kultura