«І кожны міг сябе я пазнаю часцінкай злітаю вялікага сусьвету», — так завершал Якуб Колас в 1937-м году стихотворение с символическим названием «Я жыву».
3 ноября мы отмечаем 140-летие со дня рождения Константина Михайловича Мицкевича, который действительно живет среди своего народа. Мы продолжаем познавать его творчество, его личность... Понять, каким он был, помогает переписка. Эпистолярное наследие песняра велико — от писем к родне до переписки как народного депутата... Только человеку чуткому, который действительно многим помогал в беде, могли так раскрывать свои сердца. Пусть сегодня какие-то штрихи к личности Коласа добавят письма к нему, написанные другими писателями.
«Но что значит свободным расстоянии и время?»
Хотя оба наших песняра, Купала и Колас, воспринимаются как очень близкие друг другу и хотя они действительно дружили, переписки между ними осталось совсем немного. Одно из писем Янки Купалы к Якубу Коласу осталось только благодаря памяти сына Коласа Данилы Константиновича Мицкевича - тот запомнил стихотворение, написанное Купалой на обратной стороне своего фотоснимка, присланного Якубу Коласу из Кисловодска:
«Шкадую, дружа Колас,
што тут цябе няма,
Ярчэй свяціла б сонца,
мякчэй была б зіма.
Дзве тысячы кілометраў
сягоння дзеляць нас,
Але што значыць вольным
адлегласці і час».
В кратком посвящении — не только искреннее дружелюбие, но и признание, что они — единомышленники, творцы, одинаково свободны там, куда не могут достичь ни цензоры, ни жестокие обстоятельства — в небе своего таланта...
Колос также побывает в Кисловодске... Вот только когда будет возвращаться оттуда, через окно его купе вытащить чемодан с рукописью переработанной на курорте поэмой «Сымон-музыка».
Петр Бровка был в дружеских отношениях и с Купалой, и с Коласом. Отличительные письма Бровки к Колосу времен войны. 1 сентября 1941-го он присылает из Москвы письмо Коласу в Ташкент, где тот оказался вместе с эвакуированной белорусской Академией наук:
«Дарагі дзядзька Якуб!
Прыехаў я ў Маскву з Саратава, а вас ужо няма. Горка мне было, ды нічога не зробіш. Хацелася Вас пабачыць. У Маскве сяджу тры тыдні. Не ведаў, куды ехаць. Учора прыехаў тав. Панамарэнка, і цяпер наша справа вырашаецца. Куды паеду — напішу.
Тут было пісьмо ад Юркі. Янка ўзяўся яго адправіць...
Лёля паехала да сваіх у Алма-Ату. Будзе там жыць і работаць, а каб паступіць на працу, ёй патрэбна даведка, бо дакументаў у яе няма. Можа б вы напісалі і заверылі ў Саюзе пісьменнікаў свой подпісдаведку прыблізна такога зместу: «Удостоверяю, что гр. Бровка Елена Михайловна окончила педагогический институт им. Горького в г. Минске и работала мл. научным работником Института литературы и языка Белорусской академии наук. Вице-президент АН БССР, народный поэт Якуб Колас...
Прывітанне Вам ад Максіма Танка. Ён тут разам са мною. Часта ўспамінаем Вас добрым беларускім словам».
В этом письме многое нужно объяснять. Бровка, которому удалось выбраться из оккупированного Минска, ждет в Москве своего дальнейшего назначения. А справка для его жены — дело, за которое не каждый решится взяться. Тесть Бровки, Михал Ридевский, директор Белпедтехникума, был расстрелян как враг народа в ночь на 29 октября 1937 года, теща с несовершеннолетним сыном Олегом отправилась в лагерь. Бровка после добьется освобождения тещи, но жить она в его Минской шикарной квартире будет нелегально. Так что Елена Бровка была не только женой известного поэта, но и дочерью врага народа, что могло кого-то в то неспокойное время насторожить.
Юрка, который упоминается в письме, — средний сын Якуба Коласа, попавшего на фронт, Янка, взявшийся передать Юрке письмо, — Купала.
30 сентября 1941 года Петр Бровка присылает письмо Якубу Коласу уже из действующей армии — он получил назначение во фронтовую газету «За Савецкую Беларусь»:
«Любы наш дзядзька Якуб!
Шлю вам, Мар'і Дзмітраўне, Даніку і Міхасю прывітанне ад усіх хлапцоў, якія кожны дзень у густым сасновым бары ўспамінаюць Вас.
Просім мы, каб Вы былі сталым супрацоўнікам нашай роднай газеты «За Савецкую Беларусь». Прысылайце нам усё, што можаце. Нашы сябры, якія дзень і ноч змагаюцца з ворагам на радзіме, прачытаюць і не раз успомняць Вас добрым словам. Ведаючы Вашу акуратнасць, мы спадзяёмся, што хутка атрымаем ад Вас усё, што можна. Напішыце і прозай зварот да беларускіх партызанаў.
...Шлём Вам у сонечны Ташкент з асенняга бору самыя найлепшыя пажаданні, а большае за ўсё — радасна сустрэцца на роднай зямлі.
Пятрусь».
В ответном письме Колас послал Бровке стихотворение «Абаронцам роднай зямлі», его обращение «На бітву, браты-беларусы» было напечатано 7 ноября.
Из писем видно, как белорусские писатели в эпоху, когда еще не существовало ни сотовой связи, ни интернета, пытаются в военных вихрях найти друг друга, поддержать, и центром таких связей был Якуб Колас. 26 декабря 1941-го Бровка сообщает ему новости:
«Дарагі дзядзька Якуб!
...Сумная навіна: памёр Змітрок Бядуля ў Уральску ад разрыву сэрца. Бядняга не дачакаўся звароту дахаты.
Толькі ўчора знайшоўся Пеця Глебка. Ён працуе ў гор. Саратаве ў рэдакцыі газеты «Чырвонаармеец». Думаю, што яго выклікаюць да нас, і мы будзем разам.
Па прапанове т. Панамарэнкі вы ўведзены ў склад нашай рэдкалегіі. Друкуем Вашы вершы. Хутка Вышлем нумары.
P. S. Нонік — гад, адпусціў вусы, як сом. А пісаць нікому не хоча».
«Ноник» — шуточное прозвище Петра Глебки, его так любовно звали в семье.
5 мая 1942 года Бровка напишет Коласу, который огорчался, что никак не мог найти сына: «паслалі вам тэлеграфам радасную навіну: Юрка знайшоўся. Ён у Калузе ў запасным палку. Пра гэта нам гаварыў Нортман».
Степан Нортман — белорусский журналист. Но Колос беспокоится — почему же Юрка ничего не пишет семье, хотя адреса знает, ибо Нортман перепутал его с земляком и тезкой? 16 июня 1942-го, снова из Москвы, бровка ждет нового назначения, он шлет Коласу письмо:
«Я жыву ў казарме, бо кішэня мая ніяк не можа задаволіць гасцініцу. Лынькоў і Крапіва ў «Маскве» па-ранейшаму і ў тых жа самых нумарах.
Ганялі мы Нортмана. Ён клянецца, што бачыў Юрку. Папрасілі дакладна ўстанавіць. Я таксама баюся, ці не наблытаў ён. Хацелася б, каб ён бачыў Юрку сапраўды.
Ёсць чуткі, што Янук едзе ў Маскву. Вось ужо дасць дыхту. Яшчэ добра, калі без Уладкі».
Янук, который упоминается в письме, это, разумеется. Янка Купала, Владка — его жена, Владислава Францевна. Менее чем через две недели, 28 июня, Купала погибнет в лестничном пролете отеля «Москва». Следующее письмо Бровка пошлет Коласу только в июле:
«Смерць Янкі так выбіла з раўнавагі, што літаральна не мог узяцца за пяро. Які недарэчны выпадак!»
Сына Юрку Колас так и не нашел... Пропал на фронте без вести. В одном из писем пожалуется: «Дзе Сцяпан Нортман? Нашто наблытаў ён мне пра Юрку? Юрка — мая загвоздка, глыбока засеўшая ў маім целе».
Когда Бровка обращался к Коласу просто, «дядя Якуб», Михаил Лыньков начинает свои письма «Дорогой Константин Михайлович!». Лыньков был редактором газеты «За Савецкую Беларусь!». 17 августа 1941-го он пишет Коласу:
«За ліст вялікая падзяка. Кожнае роднае слова ўлівае ў нас свежыя сілы. Шмат перажылі мы — і раней, яшчэ разам з Вамі ў родным горадзе — і ў гэтыя дні, але ўсё перажытае мы пастараемся забыць, калі зноў давядзецца апынуцца з Вамі ў родных мясцінах пасля разгрому праклятых гітлераўскіх гадаў. Як хочацца пабыць там, на родных папялішчах. Адно, што турбуе мяне да сённяшняга дня, — не ведаю, ці жывы мой сынок і жонка. Дзе яны, ці выбраліся яны адтуль — не ведаю. Былі чуткі, што яны ішлі пешкі, што іх бачылі ля Дукораў. Вось гэта самае цяжкае, што цісне маё сэрца, не дае супакою».
Когда началась война, Лыньков вместе с Купалой и Бровкой были в Риге, на съезде латышских писателей. Уехать удалось с трудом, на последнем поезде-«летучке»... С семьей Лыньков разминулся, они остались на оккупированной территории. И это было страшно, ведь его возлюбленная жена Ханна была еврейкой, и сын Марик еще маленький...
В октябре 1942-го Лыньков пишет Коласу из Москвы, где проходил съезд белорусских партизан:
«Прыляцелі да нас на мітынг нашы слаўныя лясныя сокалы і адзін з іх — Герой Савецкага Саюза таварыш Казлоў Васіль Іванавіч — перадаў мне такую вестку: «Жыва твая сям'я, не сумуй, мы пастараемся як-небудзь даставіць яе табе». Можаце сабе ўявіць, чым я цяпер жыву і чым дыхаю. Хаджу літаральна як вар'ят, страціўшы ўсякі розум ад радасці. І разам з тым апанаваў мяне страшэнны непакой: сям'я жыве ў акружэнні ворагаў, у пастаяннай небяспецы за жыццё, бо, як сказалі мне, яна хаваецца, відаць, пад чужымі прозвішчамі. У вёсцы, у якой яна жыве, стаіць фашысцкі гарнізон. Частыя вобыскі, арышты, рэпрэсіі і г.д. і да т.п. Гэта раз. Па-другое, калі я падумаю, чым жа яны жывуць там і як жывуць, дык мае сівыя валасы гатовы пазелянець ад тугі і адчаю».
Однако эвакуировать Ханну и Марика не удалось... 16 января 1943 года Лыньков пишет Коласу: «аб сям'і маёй пакуль што ніякіх новых чутак не маю. Узрадваўся раз, як ашалелы, і хопіць...» А 10 июля 1943 года сообщает:
«Сёмага гэтага ліпеня атрымаў я ліст з нашай радзімы. Напісала мне родная сястра, настаўніца. Яна цяпер з мужам у адным з партызанскіх атрадаў. З пісьма я даведаўся, што жонка мая з Марыкам жылі ў яе больш года, а потым іх забралі забойцы, якіх парадзіў нямецкі народ, і адвезлі ў бабруйскі лагер. Разам з маёй сям'ёй забралі сям'ю брата Рыгора... Жыў я апошні год цьмянымі спадзяванкамі, па ўсяму бачыў, што яны ператвараюцца ў ілюзіі».
Конечно, Лыньков надеется, что родные каким-то образом выжили: «Астаюцца цуды. Але ж практыка немцаў-дзетазабойцаў гаворыць аб тым, што цудаў не бывае».
Когда Беларусь освободили, Михаил Лыньков получил подтверждение: жена и сын погибли в фашистском концлагере.
Писали Коласу, конечно, и начинающие поэты, надеясь на поддержку и благословение. В полном собрании сочинений Владимира Короткевича приводятся два его письма к Якубу Коласу, датированные 1952 годом. Короткевич тогда был еще студентом Киевского университета. В 1951-м в Оршанской районной газете «Ленинский призыв» он дебютировал стихотворением «Якубу Коласу».
В июле 1952-го, находясь на каникулах в родной Орше, Короткевич послал Коласу тетрадь со своими произведениями «Казкі і легенды маёй Радзімы»:
«Канстанцін Міхайлавіч!
Выбачайце за тое, што аднімаю ў Вас каштоўны час. Магчыма, што з гэтай жа справаю я павінны быў звярнуцца ў кабінет маладога аўтара, але тут справа ў тым, што мне трэба не тое, каб заўважылі асобныя недахопы, а каб ацанілі наогул усё. З маленства я звык лічыць Вас прыкладам і таму звяртаюся да Вас і ні да каго больш. Калі знойдзеце магчымым — напішыце мне, ці варта мне прадоўжваць... Адны лаюць, іншыя хваляць, але мне ўсё здаецца, што гэта не тое... Вось толькі што вярнуўся з Вязынкі і зараз шкадую толькі аб тым, што не давядзецца мне быць тут на гадавіну Купалы. У канцы лета паеду на Палессе. Казкі, якія ў сшытку стаяць першымі, не выдуманыя. Я іх толькі вельмі моцна і, здаецца, няўдала абрабіў. Але іншага й нельга было зрабіць, бо першыя дзве казкі чуў я ад свайго дзеда яшчэ да вайны, не памятаў нічога, акрамя сюжэта і асобных выразаў. «Надзвычайную котку», «Мужыка і дзіва» і «Аўтуха-дамоўніка» пашырыў з двух-трох сказаў, «Пятра-разбойніка» пачуў у Рагачове ад рыбака Ганцоўскага, які мне сказаў яе «па случаю» (я яму расказаў «Казку аб двух вялікіх грэшніках» з Някрасава, падобную да гэтай). Казак у мяне ёсць яшчэ з паўсотні, дзясятак песень і іншае. «Вобразы казак» нарадзіліся з павер'яў, асобных фрагментаў казкі. Чаму толькі не намагаюцца фалькларысты запісаць усё гэта? Яно ж перад новымі інтарэсамі адступае.
Вершы кепскія, хоць я пісаў спачатку толькі іх. Прыклаў нават два вершы па-руску, гэта з ранніх. «Ваўкалака» — гэта з падання аб разбойніку, які мог перакідацца ваўком і ў якога калісь паны забілі бацьку і матку. Апавяданняў шлю два. Калі ласка, прышліце свой вырак.
Яшчэ раз прашу прабачэння.
У. Караткевіч».
Как видите, письмо примечательное – юный автор не льстит, при всем пиетете не осторожничает. Рассуждает, мыслит... А 3 ноября он поздравляет Коласа с семидесятилетием:
«...дзякую вам за тое, што Вы існуеце на зямлі, што ў мінуты вялікага шчасця думаеш аб Вас, што ў мінуты, калі вельмі і вельмі цяжка — зноў-такі звяртаешся да Вашых вершаў і паэм, бясконца набіраючы ад іх сілы. Наўрад ці Вы самі ўяўляеце, як уяўляюць гэта Вашы чытачы, што Вы для Беларусі, чым бы мы з'яўляліся без Вас і Купалы. Купала быў моцны сваёй тугою па Радзіме, Вы — упэўненай верай у яе, спакойнаю любоўю да яе...
Тое, што Вы пасеялі — не знікне, і людзі, выхаваныя Вамі, цвёрдай хадой пойдуць па гэтым шляху і справы Вашай не згубяць».
Зерно не исчезло, исследователи видят много общего в творчестве Якуба Коласа и Владимира Короткевича. В частности, имя главного героя трилогии Коласа «На ростанях» Андрея Лобановича неслучайно станет именем главных героев нескольких произведений Короткевича.
Людмила РУБЛЕВСКАЯ
А вместе с ними обучение, соцпакет и даже жилье.
«Мы заинтересованы, чтобы к нам приезжали».
Беларусь — один из мировых лидеров в области добычи и глубокой переработки торфа.
