Вот и дожили мы снова до холодов и первого снега... Конечно, каждое время года имеет свои радости — но ведь холод вряд ли большая радость для многих из нас. Герои произведений белорусских литераторов каждый по-своему спасается от стужи — насколько позволяет сюжет и фантазия автора. Давайте вместе полистаем страницы и узнаем рецепты, как согреться в холода.
Порубить да попилить дрова
Иван Мележ в романе «Люди на болоте» дает самый белорусский и вековечный рецепт: чтобы не замерзнуть, поработай! Его герой Миканор так и делает:
«І для дамоўкі, і для грэблі рабіў Міканор усё з ахвотаю — асабліва тады, калі ўсталяваліся звонкія маразы, калі так весела зіхцелі пад чырвоным сонцам палі, калі лес поўніўся такой вусцішнасцю, што хацелася, як малому, дурасліва паваліцца ў снег ці закрычаць на ўвесь свет! У такія дні ў лесе за вярсту было чуваць, як недзе падае, рассыпаючыся на ляту, белы камяк з патрывожанай галіны...
Ці ішоў па лясному цаліку, правальваючыся часам да пояса, ці абтоптваў снег вакол дрэўца, ці памагаў пілаваць і лажыць на воз — радасна было чуць, як хораша, молада поўніць цела дужая гарачыня... Шчасце было і калоць дровы дома — пад павеццю, у адной гімнасцёрцы з расшпіленым каўняром; унесці па рыпучым ганку ў хату, звонка кінуць у кутку, чуць, як маці глядзіць з удзячнасцю і замілаваннем...»
Мележ столь сочно описывает не по наблюдениям — он сам был мастеровитым. И хотя на войне почти потерял руку, не мог по полной ею владеть — в родной деревне глинища возрождал родительский дом из пепелища. А что же делать, привез на свою Родину молодую жену Лидию с доченькой... Нужно ставить новый сруб! И поставил.
Владимир Дубовка в 1930-м году был приговорен к высылке в Яранск... В 1931-м он пишет свои воспоминания «Лепестки». Там есть миниатюра «Доехали в хорошем настроении» — зная биографию поэта, легко догадаться, куда это пришлось ему летом 1931 года плыть на небольшом пароходике по реке Вятке от города Котельничи до города Кукарки.
«На палубе, адкрытай з усіх бакоў, стаялі, як у гарадскім садзе, драўляныя лаўкі. Толькі мы крануліся, як пачаў дзьмуць з усіх бакоў сіберны вецер, аж пасінелі рукі мае. Бачу, што так і замерзнуць можна лёгка. Доўга не думаючы, развязаў я свой багаж, дастаў кажушок, валёнкі, зімовую шапку і рукавіцы. Пачынаю ўсё нацягваць на сябе. Мой таварыш адзін, зямляк, з якім я ехаў, штурхае мяне пад бок.
— Што? — пытаюся ў яго.
— Што ты робіш! — пачынае ён сароміць мяне. — Зірні, людзі смяяцца пачынаюць з цябе.
А было ўсіх пасажыраў, мясцовых людзей, чалавек дваццаць.
— Няхай смяюцца, — адказваю. Апрануўся, каўнер паставіў, ад ветру закрыўся і сяджу сабе ў поўнай выгодзе. А мой зямляк аж дрыжаць пачаў, аж пасінеў увесь. Урэшце ўстаў, распакаваў свой пак, дастаў раманаўскі кажух, зімовую шапку — ды на сябе. Я яму, як ён мне крыху раней:
— Што ты робіш? Людзі смяяцца будуць.
А ён:
— Маўчы, братка, маўчы! Зуб на зуб не трапляе, які там смех...
Пачакаўшы крыху — усе пасажыры, гледзячы на нас, пачалі ратавацца ад холаду, падаставаўшы ўсё, што ў каго прыдатнага было. Адна кабета толькі засталася ў блюзачцы, а ў самой аж слёзы на вочы набеглі. У яе нічога з сабой цёплага не было.
Не кажучы лішняга слова, я дастаў сваю суконную коўдру, падаю ёй і кажу:
— Ахініся, даражэнькая!
Як яна дзякавала, як яна ўсцешылася, ахінуўшыся тою коўдрай!»
Поэт Василий Зуенок составляет оду конкретной зимней одежде — ватнику-телогрейке:
На гарачую чарэнь
Кінута ватоўка, —
Наблукалася за дзень
Ты са мной, сяброўка.
Хоць і страшыла зіма —
Мы не замярзалі!
Целагрэйка! — нездарма
Так цябе назвалі.
Грэла ты ў мароз круты
Грудзі мне і плечы,
А цяпер пагрэйся ты
І сама на печы...
Герой повести Василя Быкова «Стужа» спасается от холода, залезая в чью-то стадолу, а потом укрывшись принесенной хозяйкой дубленкой:
«Дзіўна, але з кажухом прыйшло да яго супакаенне, якога ён даўно ўжо не адчуваў. Так было ў маленстве, калі ў выстуджанай на золаку хаце яго накрываў бацька. Ад кажуха патыхала цяплом і спакоем, і ён засынаў добрым салодкім сном, які прыходзіць у маленстве, а пасля ўжо ніколі».
Но даже если в доме тепло, нужно стеречь, чтобы не заполз через щели мороз. Якуб Колас предупреждает:
«Зачыняйце шчыльна хату,
Каб не дзьмулі халады,
На вакно пляціце мату,
Каб не клаў мароз сляды».
Сергей Граховский в стихотворении «Голубая зима» желает согреть настывшее сердце любовью, но возлюбленная не забывает проверить стекла:
«Я трачу надзею, а ты нечакана,
Калі ні цяпла, ні спакою няма,
Зайшла, зачыніла фіранкі старанна,
Каб сэрцы дваім не студзіла зіма».
Да, самое романтичное средство не мерзнуть в холода — влюбиться. Алесь Письменков ностальгически вспоминает прогулки с любимой в зимнем сквере:
«Думкі-мары, думкі-мары...
Пацалункі на марозе.
Нас апошнія трамваі,
Як заўсёды падбіраюць».
На фоне снега происходит и свидание героев «Колосьев под серпом твоим» Майки Раубич и Алеся Загорского:
«...Яны беглі заснежанай алейкай. Майка, у лёгкім футрачку, накінутым на аголеныя плечы, і Алесь. Кашлатыя, сінія стаялі вакол дрэвы. Маўчалі. Парк і ўвесь свет вакол былі нерухомыя. І ў гэтым непарушным, нібы адвечным, спакоі дзіўна было бачыць над шатамі дрэў мігатлівыя, жывыя іскрынкі зор.
Майка спрытна штурхала ў ствалы нестарых ялінак, выслізгвала з-пад іх і імкнулася далей. А за ёй з шолахам асыпаўся з галін іскрыста-сіні і сухі, як порах, снежны пыл. Асыпаўся проста на Алеся, на галаву, на плечы, на ўскінуты твар.
Змярцвела-сіні, абыякавы да жыцця і цеплыні стаяў вакол парк. А гэтыя двое, не зважаючы ні на што, парушалі гэты сон. Молада, дзёрзка і нахабна разбівалі гэты спакой. Зрывалі саваны са змярцвелых дрэў.
Сыпаўся і сыпаўся іскрысты пыл. І Алесь бег і бег за ёю са снегам у валасах, з трывожным захапленнем у сэрцы».
Правда, Владимир Короткевич дает и другие советы, как согреться в морозы, вспомним, как его герои празднуют Рождество:
«У кола ўвайшоў басаногі, з голай грудзінай і ў доўгім белым кажусе бог холаду, Зюзя. Ільняныя вусы закінуты за плечы, ільняная грыва валасоў падае аж ніжэй лапатак. Зюзя пагрозна рыкаў, сварыўся на людзей пальцам, пляваў на агонь, босымі нагамі ўзвейваў у паветры снег, нібы хацеў зрабіць завіруху. Зюзевы вочы смяяліся. Гэта быў пераапрануты азярышчанскі пастух Данька. Каб ногі не адчувалі холаду — хапіў тры кручкі гарэлкі. Граць ужо, дык граць. Усім жа вядома, што Зюзя — босы. Ад гарэлкі Даньку было весела.
— Замарожу,— рыкаў ён.— Як мядзведзь, навалюся».
Но разве не лучше рюмку греет хорошее воспоминание? Вот рецепт от поэта Федора Жички:
«Калі мароз праймае да костак,
бяроза ўспамінае,
як летам
падбягалі да яе ног мяккія травы,
на голле садзіліся птушкі,
спявалі,
а па лісціках поўзалі ненажэрныя хрушчы.
Вецер прыносіць з поля
духмяны пах спелай пшаніцы».
А Рыгор Бородулин вообще обращается в воспоминаниях к экзотике:
«Здорава пад ушацкую завіруху грэцца ўтрапёным Парыжам.
Апячы далоні i вусны каштанамі з гарачай жмені жароўні».
Ну и, конечно, что греет получше, чем костер? Сергею Граховскому пришлось много померзнуть в жизни. Он был репрессирован, много лет провел в лагерях, валил в тайге деревья... Именно то горькое время он вспоминает в стихотворении «У костра»:
«Знаёмыя пахі сатлелай ігліцы
Я прагна ў абветраным полі лаўлю
I мару, — да вогнішча б мне прытуліцца,
Іскрынку б знайсці, — я агонь распалю.
Знайшоў і з-пад прысака выграб жарынку,
Дыханнем яе у далонях сагрэў,
Падкінуў ігліцы, і цераз хвілінку,
Як знічка, агеньчык дрыжаў і гарэў.
Я ўкленчыў прад ім, нібы вогнепаклоннік,
Прасіў не патухнуць, ажыць і гарэць...»
А согреть может даже маленький огонек. Янка Сипаков описывает свое путешествие на полуостров Диксон, знакомство с бытом ненцев:
«А ў калгасным мярзлотніку было холадна. Недзе глыбока-глыбока ў тунелі цьмяным святлом хліпае невялічкі агарак свечкі. Над ім стаіць цёпла ўхутаная ненка і над яго мізэрным полымем грэе рукі. Святло палахліва мітусіцца па вечнай мерзлаце скляпення, выхоплівае з цемры крышталікі лёду, ад чаго яны свецяцца рознакаляровымі крапінкамі. Пад нагамі грукаціць марожаная рыба. І варта толькі трошкі адысціся ад каганца — нічога не відно: цёмная і доўгая пячора».
«Даставайце з вышак сані —
Гайда сцежкі праціраць
I па белым акіяне
Ўдоўж і ўпоперак гуляць!» — призвал Якуб Колас.
Действительно, побегаешь по снегу — угреешься! Лыжи на отлично усвоил поэт Андрей Гринкевич из романа Короткевича «Нельзя забыть»:
«Андрэй уставаў у шэсць гадзін раніцы, калі ў гарадку гарэлі толькі рэдкія агні і ранішні снег вішчаў пад лыжамі. З адхону на дняпроўскі лёд, потым на стромы адхон процілеглага берага. Праз дзесяць хвілін ужо не хочацца спаць, знікае некуды свінцовы цяжар стомы. Лыжы бягуць па зарэчных палях, перасякаючы ваўчыныя сляды і хітрыя зайцавы петлі.»
Залезть на печь
А напоследок — она, божество домашнего тепла, печь-матушка! Для Рыгора Бородулина она особенная... В стихотворении «Материнский дом» он рассказывает, как оккупанты сожгли их дом, где находился партизанский штаб. Отец «погиб в окружении в предпоследней драке с карателями», а маленький Григорий с бабушкой и матерью вернулись к погорелищу, где еще головни тлели:
«На пажарышчы сірацеў
абгарэлы комін.
Здавалася, ўсё яшчэ шыю цягнуў
ён праз агонь са страху,
упарта спадзеючыся недзе вышэй
уперціся ў страху».
В рассказе Алеся Якимовича «За одной партой» герои-мальчишки резвятся зимой на речке, один из них, Миша, ввалился в воду, а друг Володя его вытащил.
«Валодзева хата была першай па дарозе, і Валодзя без слоў пацягнуў Мішу да сябе дамоў.
Бядуючы і вохкаючы, Валодзева маці пераапранула хлопцаў у сухое, нагрэла чаю з ліпавым цветам, напаіла іх і пагнала на печ грэцца».
Как видите, здесь еще один рецепт от холода — липовый чай!
Не знаю, какой из средств борьбы с холодом окажется вам ближе, главное, чтобы не был тот холод на душе и на сердце. Теплых зимних праздников!
Людмила РУБЛЕВСКАЯ
Ссылки
[1] https://zviazda.by/ru/author/lyudmila-rubleuskaya
[2] https://zviazda.by/ru/kultura
[3] https://zviazda.by/ru/litaratura
[4] https://zviazda.by/ru/tags/literatura
[5] https://zviazda.by/ru/tags/stuzha
[6] https://zviazda.by/ru/tags/zima-0