Калі аб'екты спадчыны разбураюцца, мала клапаціцца толькі пра кансервацыю і аднаўленне, важна падумаць пра мясцовыя супольнасці, якім такія будынкі могуць паслужыць. Уласна, менавіта з людзей, якія жывуць побач, і пачынаецца вяртанне. Руіны ці пабудовы, што рассыпаюцца, перастаюць быць кучай камянёў, калі людзі даведваюцца, якая гісторыя стаіць за кожным помнікам. А самае дзіўнае пачынаецца, калі будынкі абрастаюць новымі падзеямі і ідэямі, ператвараюцца ў культурную прастору, здольную мяняць усіх, хто туды прыходзіць.
Сёлета Беларускі камітэт Міжнароднага Савета па помніках і гістарычных мясцінах (ІКАМОС) і прадстаўнікі мясцовых супольнасцяў з розных куткоў нашай краіны распачалі маштабны праект «Захаванне і актуалізацыя былых сінагог у Беларусі», у межах якога праводзяцца адукацыйныя семінары, шэраг разнастайных культурных мерапрыемстваў, вывучаецца вопыт па рабоце з падобнымі аб'ектамі ў іншых краінах. А галоўнае, назапашваюцца ідэі, як надалей працаваць з любой спадчынай. Усё ж сёння вельмі многа аб'ектаў патрабуюць увагі. Важна прасачыць, як розныя традыцыі ўзаемадзейнічалі, аказвалі ўплыў на мясцовае жыццё і як нашы аб'екты ўпісваюцца ў сусветную культурную скарбонку.
Безліч пытанняў
Пытанне, што рабіць з закінутымі сінагогамі, — адно з самых балючых: гэта спадчына без спадчыннікаў. У гады Другой сусветнай вайны ў многіх гарадах і мястэчках яўрэйскае насельніцтва было вынішчана. Разам з носьбітамі культуры і традыцый часта знікала і частка мясцовай гісторыі. Нельга забывацца, што ў многіх гарадах і мястэчках яўрэі да вайны складалі 30-50 працэнтаў насельніцтва.
Старшыня праўлення Беларускага камітэта ІКАМОС Сцяпан Стурэйка, акрэсліваў праблему, якую неабходна паспрабаваць вырашыць у межах новага праекта па захаванні спадчыны («Сінагогі: паміж забыццём і прыняццем»): «Калі мы гаворым пра сінагогі, найперш згадваем самае відавочнае — будынкі, але гэта толькі вяршыня айсберга. Нельга забывацца пра культуру і яе сляды, у тым ліку нематэрыяльныя, часам яны не ўспрымаюцца як свае, як тыя, у якія трэба інвеставаць маральныя і матэрыяльныя рэсурсы».
Часта такія аб'екты стаяць у цэнтрах паселішчаў, але сёння яны не лічацца важнымі. Напрыклад, да «Дажынак», Дзён пісьменства, іншых мерапрыемстваў рэстаўраваліся цэрквы і касцёлы, замкі і сядзібы, гістарычныя будынкі, часам і шараговая забудова. А ці ўкладваліся сродкі ў сінагогі? І гэта пры тым, што многія з іх з'яўляюцца шыкоўнымі помнікамі архітэктуры. Хіба што можна згадаць пра кансервацыю сінагогі ў Быхаве — будынка, створанага яшчэ ў ХVІІ стагоддзі.
Ці многа вы знойдзеце даследаванняў, прысвечаных яўрэйскай архітэктурнай спадчыне? А колькі будынкаў знікала на нашых вачах і пры гэтым не фіксавалася, як яны выглядалі. Напрыклад, у Лоеве сінагога была разабраная ўжо ў ХХІ стагоддзі і пры гэтым да нас дайшло вельмі мала яе выяў.
Па падліках Цэнтра яўрэйскага мастацтва Яўрэйскага ўніверсітэта Іерусаліма, які ў 2018 годзе выдаў даведнік па сінагогах Беларусі, у нашай краіне захавалася каля 120 аб'ектаў. Большасць з іх знаходзіцца ў здавальняючым стане і працягвае існаваць, праўда, вельмі рэдка як рэлігійныя будынкі. Часцей у іх размешчаныя кінатэатры, дамы культуры, склады, аўтамайстэрні і нават райаддзелы міліцыі. Другая палова будынкаў альбо дажывае апошнія дні як аб'екты камунальнай гаспадаркі з высокай ступенню зносу, або пабудовы ўжо закінутыя ці нават у стане руін.
Сярод пакінутай часам яўрэйскай спадчыны ёсць і сапраўдныя архітэктурныя жамчужыны, напрыклад сінагогі ў Ружанах, Ашмянах. Некаторыя важныя гістарычна — як сінагога ў Віцебску, у якой малілася сям'я Шагала. З больш чым 120 аб'ектаў у спіс гісторыка-культурных каштоўнасцяў патрапіла толькі каля двух дзясяткаў будынкаў.
Для большасці гэтых аб'ектаў адзіная надзея на выратаванне — аказацца патрэбнымі бізнесу ці мясцовым жыхарам.
Застаецца безліч пытанняў. Ці трэба ўсе гэтыя аб'екты ўключаць у дзяржаўны ахоўны спіс? Як вызначыцца, што трэба ўратаваць абавязкова і для чаго? Напрыклад, ці трэба захоўваць будынкі, якія не ўяўляюць архітэктурнай каштоўнасці? Хто павінен браць адказнасць за іх? Ці можна гэту адказнасць падзяляць у тым ліку з яўрэямі, якія пакінулі межы Беларусі, з'яўляюцца грамадзянамі іншых дзяржаў, але не забываюцца пра малую радзіму і гатовы ўкладаць грошы ў захаванне памяці? Як дапамагчы мясцовым жыхарам, якія выступаюць за захаванне такіх аб'ектаў? Якім чынам будуць аднаўляцца будынкі і якія функцыі яны будуць выконваць? Так, калі ў іх рабіць музеі, ці будуць яны рэнтабельныя і запатрабаваныя ў невялікіх населеных пунктах? І зноў жа, як упісаць новыя формы работы, каб гэта не выглядала дзікунствам, не крыўдзіла людзей, для якіх сінагога — рэлігійны аб'ект? Наогул, як пры вырашэнні лёсу будынкаў улічыць інтарэсы ўсіх (у тым ліку пажаданні яўрэяў) і запусціць рэнтабельныя праекты, дзякуючы якім спадчына будзе аднаўляцца і захоўвацца?
Важна знаёміцца і з вопытам работы з такой спадчынай у іншых краінах. Так, у Польшчы падобныя аб'екты могуць мець статус ахоўваемых помнікаў, быць адрэстаўрыраванымі з захаваннем усіх нормаў, але пры гэтым у будынках з адноўленымі роспісамі, нанесеных на розныя турыстычныя карты, можа размяшчацца... звычайная прадуктовая крама ці нават бар. У Літве сінагогі становяцца мультыкультурнымі пляцоўкамі, на іх базе расказваюць пра Халакост і гісторыю яўрэяў, пра каштоўнасць чалавечага жыцця, гуманізм, правы чалавека. Тут можна гаварыць пра ўзаемаўплыў розных культур, паказваць фільмы, праводзіць выстаўкі і прэзентацыі, даваць магчымасць для сустрэч і навучання самых розных катэгорый, знойдуцца мерапрыемствы і для дзяцей, і для людзей старэйшага ўзросту.
Сацыяльны патэнцыял
За кожным архітэктурным аб'ектам стаіць і культурная спадчына. У наш час трэба не толькі рэанімаваць забытыя веды, сэнсы, здабыткі, але і генерыраваць новыя ідэі.
Сёння ў Беларусі ў розных гарадах дзякуючы намаганням мясцовых ініцыятыў выпрацоўваюцца новыя канцэпцыі развіцця будынкаў сінагог, вядзецца даследаванне па гісторыі сінагог у пасляваенныя гады, калі яны перасталі служыць рэлігійнымі аб'ектамі, бо нават такія пошукі могуць выявіць цікавыя факты.
Часам само жыццё падказвае, у якім кірунку рухацца. У мястэчках захоўваецца памяць пра тое, што, здавалася б, вынішчана і сцёрта вайной. Усплываюць імёны вядомых месцічаў-яўрэяў, мы даведваемся пра тое, які ўнёсак яны зрабілі ў культуру і навуку. Рэшткі яўрэйскіх пабудоў упісваюцца экскурсаводамі ў новыя маршруты.
Эксперт Беларускага камітэта ІКАМОС Ганна Альбертаўна Выгонная заўважае, што падчас рэалізацыі разнастайных культурных праектаў у малых гарадах ёй міжволі даводзіцца сутыкацца з яўрэйскай культурай, якую таксама трэба перажываць і трансліраваць.
Здавалася б, у сучасным Лоеве мала што можа нагадваць пра гісторыю яўрэйскага мястэчка, але, калі ў гарадскім пасёлку пачалі размалёўваць бетонную сцяну на беразе Дняпра, каб стварыць выяву жыцця, што тут было ў мінулым стагоддзі, прыйшлі да ідэі напісаць песні, якія тут раней гучалі. Адна з песень была на ідыш. Таксама тут па матывах яўрэйскіх аўтараў мясцовыя жыхары рабілі спектакль. У музеі «Бітвы за Дняпро» згадваюць не толькі пра ваенную трагедыю яўрэйскай абшчыны Лоеўскага раёна, у экспазіцыі можна пабачыць экспанат — байкі Крылова, перакладзеныя ў 1920-я гады на ідыш.
Нават калі ў былых мястэчках ужо не засталося аб'ектаў, якія належалі яўрэям, у мясцовых супольнасцях яшчэ працягваюць успамінаць пра іх. У Ёлчы, што знаходзіцца ў Брагінскім раёне, дзеці разам з мастакамі малявалі карту сваёй мясцовасці. Карта аказалася з сюрпрызамі — у кішэньках была інфармацыя пра тое, як раней выглядала тэрыторыя, што за аб'екты на ёй стаялі. Месцічы ведаюць, дзе размяшчаўся жылы яўрэйскі дом, і якія аб'екты, належалі яго гаспадарам. Таксама падзеі, што адбываліся ў Ёлчы, апісаны ў апавяданні Паўстоўскага «Карчма на Брагінцы», і калі мясцовыя жыхары па ім рабілі спектакль, знаёміліся з гісторыяй, узнаўлялі прабелы ў ёй, перажывалі мінулае.
Некалькі гадоў таму жыхары Ашмян ставілі тэатральную пастаноўку на аснове сабраных тут гісторый. Задума была паказаць вобраз цэнтральнай плошчы. Ашмяны — класічны беларускі горад, дзе царква, касцёл і сінагога знаходзяцца ў непасрэднай блізкасці. Тэма розных народаў і ўяўленняў гучала ў гэтым спектаклі.
Так, адбіткі старой культуры працягваюць уплываць на нас. Натуральна, такая памяць будзе вельмі карысная пры распрацоўцы праектаў, якія стануць рэалізоўваць у адноўленых аб'ектах спадчыны.
Ноу-хау
«Шматвекавое шчыльнае суседства народаў, змяшэнне культур таксама можа быць нацыянальным брэндам», — упэўнена Мая Кацнэльсон, заснавальніца Цэнтра беларуска-яўрэйскай культурнай спадчыны. Асноўная задача гэтай грамадскай арганізацыі — вывучэнне і трансляцыя ведаў аб тым, якая яўрэйская культура існавала на нашых землях, як яна ўплывала на беларускую культуру і наадварот. Актывісты стараюцца прыцягваць да сваіх праектаў у тым ліку і выхадцаў з Беларусі. Яны працавалі, у прыватнасці, са спадчыннікамі Лазара Хідэкеля — аднаго з заснавальнікаў легендарнага аб'яднання «УНОВИС» Віцебскай мастацкай школы. На жаль, сёння імя гэтага яскравага прадстаўніка авангарда і першага ў свеце супрэматычнага архітэктара ў Беларусі амаль забытае.
Супрацоўнічае аб'яднанне і з праўнучкай мастака і архітэктара Эль Лісіцкага — сёлета быў рэалізаваны праект па стварэнні на аснове адной з яго работ формы для футбольнага клуба «Віцебск». Дарэчы, падобных праектаў у свеце яшчэ не было. Як заўважыла Мая Кацнэльсон, сёння важна развіваць новыя формы і ўяўленні, ганарыцца здабыткамі, зробленымі на нашай зямлі, паказваць, што ў жыхароў Беларусі глыбокі культурны код.
Сінагогі маглі б стаць месцамі для эксперыментаў і пошукаў новых формаў работы ў тым ліку па вяртанні гонару за адкрыцці і дасягненні, зробленыя на нашай зямлі.
Актывісты з Гродна таксама клапоцяцца не толькі пра захаванне будынка сінагогі, але і пра напаўненне яе зместам. Нават музычныя фестывалі, выстаўкі карцін могуць працаваць на прадухіленне антысеміцкіх настрояў, на выхаванне культурнага чалавека, які здольны ўспрымаць свет у яго разнастайнасці. Аб'екты спадчыны могуць станавіцца не толькі музеямі ці якімі іншымі культурнымі ўстановамі, але і цэнтрамі нефармальнай адукацыі, месцамі, адкуль людзі будуць выходзіць з новымі ведамі, ідэямі, думкамі.
Алена ДЗЯДЗЮЛЯ
Фота Анатоля КЛЕШЧУКА
Спасылкі
[1] https://zviazda.by/be/author/alena-dzyadzyulya
[2] https://zviazda.by/be/kultura
[3] https://zviazda.by/be/tags/sinagoga
[4] https://zviazda.by/be/tags/spadchyna
[5] https://zviazda.by/be/tags/gistoryka-kulturnaya-spadchyna
[6] https://zviazda.by/be/tags/gistoryya
[7] https://zviazda.by/be/tags/pomniki