У «высокім» арт-асяродку таксама ёсць месца жарсцям і інтрыгам. Мы сустрэліся з мастаком, лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі Беларусі, сузаснавальнікам Цэнтра сучасных мастацтваў Віктарам Альшэўскім, персанальная выстаўка якога не так даўно прайшла ў Нацыянальным мастацкім музеі. І пагаварылі не толькі пра экспазіцыю і творчасць, але і пра тое, якім павінен быў быць ЦСМ, чаму ён такі не атрымаўся і якія чалавечыя (беларускія) якасці перашкаджаюць развівацца арт-прасторы. Адным словам, крыху ўкараніліся ў свет айчыннага мастацтва і пабачылі яго са звычайнага, чалавечага боку.
— Якім трэба быць мастаком, каб яго персанальную выстаўку, як вашу, адкрывалі прадстаўнікі Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу, Міністэрства культуры, пасольства Беларусі ў Францыі?
— Яшчэ Міністэрства замежных спраў і горада таксама. Вы ж былі на адкрыцці? Таму што вы прыйшлі, можа быць? Так склалася, я нават не ведаю, чаму. Але прыемна, калі прыходзяць людзі, што цікавяцца культурай. Нацыянальны мастацкі музей якраз дае такую магчымасць: больш-менш тут можна прадставіць мастацтва менавіта як мастацтва. Іншыя пляцоўкі бываюць досыць спецыфічныя, побач з карцінамі прадаюць мёд і панчохі.
— Вы маеце на ўвазе Палац мастацтваў?
— Так, у такіх выпадках губляецца сэнс і нейкая асаблівасць... духоўнасць. Калі ў храме пачаць нешта падобнае, ён ператворыцца ў базар.
— Значыць, Нацыянальны мастацкі музей выдзяляецца.
— Ён у пэўным сэнсе забяспечвае дасканаласць і каштоўнасць. Гэта тое ж самае, што звярнуцца да Вялікага тэатра: ён адпавядае свайму прызначэнню, побач з тэатральнымі падмосткамі тут не будзе незразумела, што адбывацца. У гэтай сферы вельмі важна, каб арганізатары займаліся менавіта мастацкімі праектамі, тэатр гэта ці відэа. Прычым цікавымі праектамі, каб мастацтва набывала значнасць і ставіліся да яго адпаведна, а не бачылі, толькі выпадкова завітаўшы. Калі ты нешта ствараеш, праз гэта знаходзіш тых, хто цябе разумее, хто падобна мысліць, — я заўсёды кажу, што ў чалавека ёсць градацыя энергетычнай ці духоўнай свядомасці. Праца журналіста, напрыклад, кранае чытача больш глыбока: мы нараджаемся, пачынаем гаварыць, вывучаць літары, чытаць, пісаць і ўсё гэта, безумоўна, становіцца арганічнай часткай нашага жыцця. А мастацтва — складанае, яно патрабуе асэнсавання, затое наўзамен дае нешта значнае. Чалавек гэтак жа сама можа глядзець на фізічную формулу і нічога не разумець, а яна між тым раскрывае, напрыклад, стварэнне свету ці яго разбурэнне. Сёння мастак павінен ствараць нетыповыя творы, тады гэта будзе працаваць. Можна скапіяваць прыроду, узяць напракат тое, што бачыш, сканаваць і перадаць на палатне — і атрымаць нешта прымітыўнае. А ёсць неверагодны Ван Гог: аўтар ператварае сваё мастацтва ў моцны энергетычны імпульс, і яно працуе.
— У сваёй працы вы гэтым кіруецеся — нетыповасцю?
— Я паспрабаваў гэта зрабіць у «Вавілонскай вежы» — разбурыў стэрэатып фармату, самога падрамніка, і ўвёў асаблівую канструкцыю. Можна ж было зрабіць больш простае, абмежаванае рамкай, вырашэнне тэмы. А ў мяне 52 палатны нетыповага фармату, дзе апроч гэтага ёсць і ўнутраная архітэктура, розныя знакі і сімвалы, якія трэба прачытаць, бо інакш атрымліваецца вінегрэт. Стварэнне «Вавілонскай вежы», я яе называю Мінскай, базуецца на легендзе, але ў пэўным сэнсе праўдзівай: людзі заўсёды імкнуліся да недасяжнай вышыні, бо свядомасць чалавека — бязмежная, і яна будзіць яго да нестандартных учынкаў, да спроб, напрыклад, паляцець у космас і спасцігнуць яго. Вавілонская вежа — гэта жаданне чалавека пастаянна некуды ісці, шукаць, адкрываць. Не скажу, што гэты праект — апагей майго творчага шляху, але спадзяюся, прынамсі, кропка адліку, якая дасць мне магчымасць стварыць тое, да чаго я імкнуся.
— Растлумачце такі феномен: як, па сутнасці, скампіляваўшы тое, што і так з'яўляецца здабыткам культуры, вы робіце свой уласны незалежны твор мастацтва?
— Для таго каб зрабіць адкрыццё, не трэба нешта прыдумляць. Калі чалавек малюе пейзаж ці партрэт, ён, па сутнасці, нешта кампілюе. Я бяру музейныя артэфакты, як у праекце «Музеі свету», у нечым падобным на «Вавілонскую вежу», і на гэтай аснове ствараю сваю ідэю, ідэалогію, перадаю тое, што хачу сказаць. Я спрабую асэнсаваць прастору музейных сховішчаў, дзе сабраны скульптура, архітэктура, іншыя знакавыя сімвалы, як адбітак цывілізацыі на зямлі, а мы можам толькі ўявіць, колькі на зямлі было цывілізацый. Кожны дзень мы бачым, як адны ствараюць, а іншыя разбураюць. Калі ў маленстве вы бераце буквар, вы што, прыдумваеце нешта? Ёсць літары, вы іх складваеце. Таксама і я складваю і атрымліваю сваё разуменне свету. Прычым менавіта Беларусь і ў прыватнасці Мінск з'яўляюцца для мяне зыходным пунктам, я хачу паказаць іх як частку вялікай цывілізацыі. Гэта раней мы думалі, што мы абмежаваныя, незразумела чым, бо нас увесь час абмяжоўвалі, але людзі рухаюцца і абменьваюцца культурамі. Я ўвогуле хацеў сабраць у праекце «Музеі свету» ўсе краіны, але для гэтага павінен быў бы пачаць падарожнічаць і збіраць матэрыял з пятнаццаці гадоў.
— А вы часта падарожнічаеце?
— Раней было часцей, я праехаў ад Ціхага Акіяна да Цэйлона, Афрыку, Еўропу, праўда, да Амерыкі пакуль не даляцеў, не было такой неабходнасці. Палячу, калі захачу працягнуць, дадаць сэнсаў у тое, што хацеў сказаць. Чалавек жа без ідэі не можа жыць.
— Вы казалі, што ў Нацыянальным мастацкім музеі можна паказваць мастацтва як мастацтва. Калі вы арганізоўвалі выстаўку, ці былі ў вас нейкія іншыя рамкі?
— Рамкі заўсёды ёсць — гэта сцены, яны абмяжоўваюць. Яшчэ могуць быць эканамічныя рамкі, са значнай эканамічнай базай можна рабіць арт-праекты, здольныя змяняць канфігурацыю мастацтва ў цэлым. Аўтары ўвесь час праводзяць эксперыменты, мастацтва само па сабе неабмежаванае, і гаворка пра тое, дзе талент, а дзе яго няма, заўсёды досыць спрэчная. Нехта можа зрабіць адкрыццё, але не ведаць, як яго развіваць, а іншы ўбачыць і працягне тэму. Абмежаванняў як такіх у музеі проста няма. Аўтар сам сябе абмяжоўвае. Можна было б больш карцін выставіць, але мая мастацкая адметнасць ад гэтага не змянілася б.
— «Аўтар сам сябе абмяжоўвае». А ці ёсць у вас тое, што называецца самацэнзурай?
— Я не ведаю, што такое самацэнзура, але ведаю, што ўсёдазволенасць у любым відзе мастацтва можа апусціць да прымітыўнасці. Чалавек павінен быць арганізаваны ў самасвядомасці і разуменні, дзеля чаго ён працуе — для разбурэння ці стварэння. Свабода ці разгул могуць дасягнуць такіх узроўняў, што чалавек губляе межы і адпаведна пачынае разбураць. Паняцце самацэнзуры павінна быць у свядомасці чалавека, для гэтага яна і існуе — для кантролю.
— Вы былі суарганізатарам Цэнтра сучасных мастацтваў...
— Тады ўсе гаварылі пра такую ўстанову і ўсе яе жадалі, але ніхто нічога не распачынаў. Памятаю, Прэзідэнт прыйшоў у Нацыянальны мастацкі музей на сустрэчу з дзеячамі культуры. Мы звярнуліся да яго па падтрымку, у выніку быў створаны Цэнтр сучасных мастацтваў. У кожнай краіне ёсць такія эксперыментальныя цэнтры, што дапамагаюць арыентавацца ў тым, што адбываецца і як развіваецца, паказваюць, куды ісці далей. Я два гады шукаў у Мінску пляцоўку для Цэнтра, разглядаў усе будынкі, што пуставалі, у выніку знайшоў на вуліцы Якуба Коласа былы завод імя Арджанікідзэ, восем тысяч квадратных метраў. Я зрабіў праект, распісаў канцэпцыю, уклаў у ідэю ўсе віды мастацтваў. Там павінна было быць усё — фільмы, відэаарт, вядома ж, толькі калі ёсць мэтазгоднасць. Калі ў мяне запыталіся, колькі грошай трэба на рэканструкцыю, я сказаў, хоць бы пару мільёнаў долараў, каб усё прывесці ў парадак і запусціць работу, бо стаяла задача зрабіць найлепшы артцэнтр не проста ў краіне, але і каб Масква сюды прыязджала. Я меркаваў, што ў гэтай установе цэлыя суткі будуць працаваць усе віды мастацтва, з'явіцца пастаянная база для эксперыментаў. Сёння гэта ўжо магло б перарасці ў нешта цікавае, мы маглі б імкліва развіваць усе кірункі мастацтва, больш за тое, яно ўвайшло б у кантэкст развіцця грамадства. Як Акадэмія мастацтваў, якой неабходна трансфармавацца і ўвесці новыя дысцыпліны, што былі б неяк звязаныя з тым, якім сёння з'яўляецца свет. На сённяшні дзень Цэнтр сучасных мастацтваў — проста пляцоўка, якая вяла арганізуе нейкія выстаўкі. Я не кажу, што ён нецікавы, бо кожны праект нечым цікавы, але гэта павінна было стаць міжнароднай прасторай, якая б за кароткі час справакавала прагрэс у мастацтве, дызайне, прамысловасці. Як я казаў, давайце зробім выстаўку: хай кожны малюе на сценах, апранаецца, выносіць з дома старую мэблю, распісвае яе — усе разам будуць працаваць над агульным арт-праектам. Трэба шукаць нестандартны шлях зрабіць акрыццё. Нават з фанеры можна стварыць нешта выключнае. Вось такім павінен быў быць Цэнтр сучасных мастацтваў.
— А чаму ён такі не атрымаўся?
— Як чаму? Таму што ёсць такая асаблівасць у людзей — ёсць стваральнікі, а ёсць разбуральнікі. Адзін нешта зрабіў, і яго пачынаюць «шліфаваць», маўляў, «гэта не так». Калі мы з Паўлам Латушкам усё зрабілі, мяне нават у самім прафесійным асяродку пачалі біць з усіх бакоў. Следам прыйшоў новы міністр, сказаў, што ў Акадэміі мастацтваў няма памяшканняў, трэба даць месца студэнтам, потым прыйшла адна праверка, другая... Паставілі таго, каго хацелі. А ў дырэктара такой установы павінна быць прасторавае мысленне, гэта толькі здаецца — узяў і зрабіў. У адным з апавяданняў Маруа персанаж кажа, што няма ўмоў, каб напісаць кнігу. Яму даюць палац і ўсе выгоды, а ён у ім месяц пабыў і, бедны, ледзь не памёр ад бяздзеяння. Не можа чалавек стварыць тое, што ён не здольны стварыць, нават з грашыма.
— А той Цэнтр сучасных мастацтваў, якім вы яго апісалі, вы думаеце, магчымы? На 24 гадзіны працы ў суткі хапіла б і сіл, і мастакоў, і ідэй?
— Канешне. Калі нам далі пляцоўку, сабраліся прадстаўнікі самых розных галерэй і пачалі гаварыць, прычым разумна, пра будучы праект, але нічога не прадпрымаць. Я кажу, усё, хлопцы, вызваліце прастору, я сам усё зраблю. Я аб'яднаў рэгіёны, і пачалася вайна, «чаму ты гэтага не ўзяў», «чаму мяне не ўзяў». А толькі ў Саюзе мастакоў больш за тысячу чалавек. Кажу, давайце наступную выстаўку рабіць на стадыёне. Немагчыма ўсіх адразу выставіць. Павел Латушка даведаўся, як выставіцца ў парыжскім Гран-Пале. Мы знайшлі спонсараў, я зрабіў канцэпцыю, сабраў прадстаўнікоў з кожнай вобласці. З адзінаццаці чалавек з Беларусі два атрымалі прэстыжную прэмію Тэйлара. У мяне пыталіся, чаму менавіта я гэтым займаюся і адбіраю работы, і я адказваў, што зрабіць гэта мог любы іншы, але чамусьці не стаў. Так і з Цэнтрам сучасных мастацтваў: ідэя была маштабная, але мастакі пачалі бегаць, казаць, што я хачу адабраць у іх Палац мастацтваў, а я і не збіраўся нічога забіраць, хоць, думаю, не пашкодзіла б. Увогуле, у нас няма арт-рынку. Там, дзе ён ёсць, можна знайсці тэхналогію як стварэння, так і падачы мастацтва, прадстаўлення яго каштоўнасці. Калі рынку няма, нібыта і мастацтва няма. Але я лічу, у гэтым вінаваты самі прафесійныя арганізацыі, і праекты знікаюць, як вада ў пяску...
Гутарыла Ірэна КАЦЯЛОВІЧ
Спасылкі
[1] https://zviazda.by/be/tags/irena-kacyalovich-0
[2] https://zviazda.by/be/kultura
[3] https://zviazda.by/be/tags/viktar-alsheuski
[4] https://zviazda.by/be/tags/zhyrandolya