Кастынг для альтар-эга, альбо Каханне ў сутарэннях
Калі пачынаецца кніга? Калі завяршаецца кніга? Раман Джойса «Уліс» пачаўся яшчэ ў Старажытнай Грэцыі і дагэтуль не завяршыўся. «Авантуры Пранціша Вырвіча» сустрэлі свет у 2012 годзе, але пачаліся нашмат раней і не збіраюцца завяршацца. Размовы часам як кнігі — колькі ні прыкладай намаганняў, а ўсё сціснуць у пэўныя межы не атрымаецца, бо шмат сказана раней, шмат будзе сказана пасля, і як вынік атрымліваецца гутарка без канца і краю.
— …І што табе сказаць, калі я сама нічога не ведаю і мне ніхто не скажа?
— Ну, вы ж бачылі перадпаказ.
— Так, перадпаказ быў. Гэта, ведаеш, класна, што паспелі яго, дарэчы. Паспелі яшчэ выпусціць рэкламную прадукцыю. Тут толькі глядзець і плакаць. (Паказвае каляндар да прэм’еры фільма «Авантуры Пранціша Вырвіча».)
— Першае і асноўнае пытанне: а чаму менавіта Вырвіч? Чаму яго экранізавалі?
— Гэта пытанне не да мяне, таму што я сама ініцыятывы не праяўляла. Я не хадзіла, нічога не насіла, не прасіла, сцэнар не пісала, а толькі ціха пісала Вырвіча.
— Але ж нечым гэты выбар тлумачылі?
— Тлумачылі тым, што наспела патрэба менавіта ў такім кіно і што вакол Вырвіча ўжо ўтварылася пэўнае кола чытачоў-фанатаў, якія неаднойчы агучвалі жаданне ўбачыць экранізацыю. Як вынік — хтосьці зачапіўся і, як я зразумела, для першай спробы стварэння беларускага авантурна- прыгодніцкага кіно, можна сказаць гістарычнага фэнтэзі, Вырвіч падышоў надзвычай: фактура добрая, нават шыкоўная, — васямнаццатае стагоддзе, закручаны сюжэт, шмат выйгрышных для кінематографа момантаў, якія можна вельмі класна абыграць. І, можа, тое, што гэта не проста раман, а серыял практычна, таксама сыграла ролю, бо напачатку, калі ішла толькі размова, калі мяне ўпершыню запрасілі на студыю, гаворка і вялася пра магчымасць вялікага серыяла, з працягам. Чаму не?
— А вы ўплывалі на гэта ўсё? На падборку акцёраў, напрыклад? Ці былі якія-небудзь сутычкі, канфлікты, калі вам гаварылі, як збіраюцца здымаць, а ў вас у кніжцы зусім не так?
— Стасункі пісьменніка з кінаіндустрыяй ніколі не былі простымі і лёгкімі. Па-першае, трэба адразу ўсведамляць, што мова кіно — гэта іншая мова і перакласці адзін у адзін немагчыма: нават калі стваральнікі будуць моцна старацца, усё роўна застануцца разыходжанні і ад нечага дарагога адразу трэба будзе адмовіцца, ад нейкіх сюжэтных ліній — яны мусяць быць скарочанымі. Калі мяне пазнаёмілі з чалавекам, які планаваў пісаць сцэнар па маім рамане, Валянцінам Залужным, я шчыра яму сказала, што не веру ў гэты праект. У мяне былі раней стасункі з «Беларусьфільмам», калі мяне ўгаворвалі, казалі, што мой раман кінематаграфічны (размова пра іншы раман). Напішыце, маўляў, сцэнар, і я нават паддавалася, а заканчвалася гэта нічым. Таму і тут я была ўпэўненая, што скончыцца зноў на ўзроўні энтузіястых размоў. Я сказала: пішыце, спрабуйце, я не супраць. Я наогул проста стаўлюся да выкарыстання сваіх твораў. Бярыце. Выкарыстоўвайце. Прыходзіцца сутыкацца і з тым, што нехта іх яшчэ і крадзе. Ну, крадзіце, так і быць. Таму сцэнар пісала не я, але пачытаць мне яго далі. Спачатку была дамоўленасць, што фільм будзе зняты на беларускай мове, пасля — што на дзвюх мовах: на беларускай і для продажу. У тое, што фільм будзе, я паверыла на якім этапе… Усе, хто казаў пра кінематаграфічнасць кнігі, рабілі агаворку: «Хто табе зробіць тую жалезную чарапаху па чарцяжах да Вінчы?» Дык вось, калі яе зрабілі… Калі мяне прывялі ў цэх і я пабачыла, што яна амаль гатовая, што з ёй працуе цэлая брыгада майстроў, што гэтая машына дзейная, можа ездзіць, страляць…
— З’явілася жаданне не ўстаўляць больш у творы такія элементы? Ці наадварот?
— (Смяецца.) Можна яшчэ што прыдумаць. Раз так узяліся, то і яшчэ што-небудзь зрабілі б. Насамрэч, тады я зразумела, што калі паўгода брыгада майстроў атрымлівала зарплату за тое, што робіць маю машыну, якую я прыдумала, значыць, гэтую справу павінны давесці да канца. А пасля пачалася сур’ёзная частка — кастынг. Вось паглядзі. (Паказвае фотаздымкі.) Вось гэта я сяджу.
— Штосьці вы не радасная…
— Мякка кажучы. (Паказвае далей.) Усе вельмі хваляваліся.
— А кастынг паўплываў на вашы адносіны да персанажаў? Вы арыентуецеся цяпер на акцёраў ці вашы героі засталіся для вас толькі вашымі?
— Мае героі засталіся толькі маімі. Я не магу іх дастаць з галавы. Па-першае, галоўны герой — гэта я, маё альтар-эга. Як гэта можна сыграць? Акцёры — гэта толькі варыяцыі. Безумоўна, я вельмі рада, што ў мяне была гэтая вялікая прыгода, авантура, былі гэтыя кастынгі, нават з бранхітам я прыязджала іх паглядзець. Бо калі на ролю Пранціша мы лёгка знайшлі Пятрэнку… Хоць шмат людзей спрабавалася. Большасць проста прыходзіла са здымак расійскіх серыялаў, а там пастаянныя здымкі пра розных кадэтаў і мухтараў, хлопцы ўдзельнічалі ў нашым кастынгу проста паміж сваімі дублямі. Гошка, ён і па характары падобны да Вырвіча. Ёсць у ім юнацкі максімалізм і тое, што мы шукалі, каб з’ядналіся рамантызм і прайдзісвецтва, хітрунства. А вось калі шукалі акцёра на ролю Баўтрамея, было вельмі складана. Акцёраў дваццаць перабралі, але справа ў тыпажы. Мой улюбёны тыпаж, які пераходзіць у мяне з рамана ў раман (і ім жа я выпісала Баўтрамея) — ён, відаць, не зусім тыповы для Беларусі. Гэта такі іранічны, дэманічны, высокі, хударлявы, з пранізлівым позіркам цёмных вачэй інтэлектуал… Тут згодна з жанрам я пайшла крыху па стэрэатыпах, тым не менш яскрава ўявіла, у мяне былі некаторыя прататыпы, і я хацела, каб Баўтрамей, які быў зусім маё альтар-эга, мой улюбёны герой, у якога многія чытачкі закаханыя, меў гэтае спалучэнне: інтэлекту, моцы, рэфлексіўнасці, таго, што называюць «агонь пад лавай», стрыманасці, самаедства, навуковага фанатызму, пэўнага эгаізму і наяўнасці надзвычайных здольнасцей. Гэта вельмі складаны персанаж, вакол яго ўсё закручваецца. Загалоўны персанаж Вырвіч, але фокус на Баўтрамеі. Знайсці такое? Спрабаваліся выдатныя артысты. Яны маглі сыграць, але не супадалі псіхафізіялагічныя даныя. Не хацелася, каб карцінка адразу абламала чаканні фанатаў рамана. Таму я нават у інтэрнэце ладзіла кастынг, вывешвала фоткі з проб і запрашала прагаласаваць. Гэта было цяжка. Выбралі для пробы артыстаў вельмі складаную сцэну, калі Баўтрамей вісіць і яго катуюць. Сэнс быў у тым, каб паказаць мужнага чалавека, які пераадольвае боль. Высветлілася, што для некаторых гэта няпроста, бо, калі балюча, трэба ж гарлаць. (Уздыхае.)
— Давайце ад канкрэтыкі пяройдзем да агульнага. Вы зачапілі ўжо дзве тэмы, крыху развернем іх. Фільм выходзіць на беларускай і рускай мовах. Гэта не першая такая з’ява, і можна нават назваць яе тэндэнцыяй. Марціновіч пастаянна так свае кніжкі выдае. Гэта нармальна?
— Калі прадукт гатовы, то перакладайце яго хоць на ўсе мовы свету. Гэта ж зразумела.
— Але тут патрэбна ўлічыць тэму.
— Так. Мне часта кажуць, што я мовацэнтрычная. Сапраўды, беларуская мова ў сазе пра Вырвіча — гэта фактычна самы галоўны персанаж. Я над ёй вельмі шмат працую, і яна нават адрозніваецца ад мовы іншых маіх твораў, таму што там ёсць элементы стылізацыі, я шукаю рэдкія слоўцы ў якіх-небудзь хроніках, слоўніках, нейкія цікавыя выразы. Сама мелодыка своеасаблівая. Калі я яшчэ толькі пачынала пісаць, то наогул стылізавала пад мову мемуараў васямнаццатага стагоддзя. Але гэта было настолькі цяжка чытаць, што прыйшлося адмовіцца. Ёсць мяжа паміж эксперыментам (творам-маніфестам) і творам, які будзе весці дыялог з чытачом на зразумелай яму мове. Таму я наступіла на горла свайму эксперыменту, пачысціла пачатак рамана і спрабую ўлавіць тую мяжу і на ёй застацца. Для таго, каб засталося адчуванне, што гэта не сучасная мова, і адначасова — каб было зразумела і захапляльна. Акрамя таго, шмат постмадэнісцкай гульні, адсылак і алюзій. Напрыклад, у другой кнізе ёсць цэлая частка як сцёб з Гары Потэра.
— Я вось якраз думаю пра Гары Потэра. Ці не з’яўляецца пазбаўленне свету Вырвіча беларускай мовы раўназначным пазбаўленню свету Гары Потэра магіі? Бо беларуская мова, асабліва ў гістарычных рамантычных творах, — гэта вельмі важны маркер. Таму выпускаць фільм пра мову не на мове — вычварэнства.
— Я вельмі спадзяюся, што ўсё ж такі здзейсніцца пераагучка на беларускую мову. Пра гэта было дагаворана перад прэм’ерай. Я спадзяюся. Але гэта кіно. Гэта іншая мова. Таму, у прынцыпе, маюць права зняць фільм, дзе ўвогуле не будуць гаварыць. Хоць і хацелася б, каб там гучала беларуская. Я для сябе знаходжу прычыны і апраўданні. Бо хоць так, але атрымалася здзейсніць хоць штосьці. Паказалі Беларусь як краіну замкаў. Паказалі беларусаў не ў лапцях. Паказалі пераможную бойку беларусаў у фінале. Здзейснілася — і дзякуй Богу. Галоўнае, гэта было.
— Вы казалі, што з’явілася патрэба ў такім фільме. Якім такім? Чаму яна з’явілася? Як увогуле выглядае сёння беларускае кіно і ці выглядае яно хоць неяк? На якой глебе, на якім фоне спатрэбіліся «Авантуры Пранціша Вырвіча»?
— Ты ў мяне пытаешся гэта?
— Проста калі возьмем ну хоць бы маё ўяўленне пра расійскія фільмы, то гэта збольшага дастаеўшчына. А беларускае кіно? Што можа быць названа беларускім стылем?
— Каб рабіць нейкія высновы, патрэбна колькасць матэрыялу. А па чым у нас рабіць высновы? Уся сутнасць Купалы і Вырвіча была ў тым, каб зрабіць беларусацэнтрычнае кіно.
— Настальгічна-рамантычнае?
— Купала — там сваё. А з Вырвічам — менавіта гістарычна-прыгодніцкае кіно, якое будзе зразумелае ўсім. Вобраз беларуса, якім можна ганарыцца, які можна пераймаць. Каб які-небудзь хлопец з Валожына глядзеў і бачыў, як наш галоўны герой, шляхціц, прыходзіць да раздарожжа і там, напрыклад, слуп з указальнікам на Валожын. Гэта цэнтр Еўропы. Проста патрэбна яшчэ настолькі праводзіць гістарычны лікбез. Часам нават выпадковая гутарка прымушае падумаць, што ўсе гэтыя дзесяцігоддзі, якія я пішу, каб давесці беларусам, што ў нас была свая дзяржава, рыцары, дамы і ўсё такое, не прынеслі яшчэ выніку. Можа, крыху каго і ўдалося пераканаць, але разумееш, што патрэбна яшчэ пахаць і пахаць. Быў спадзеў, што гэты фільм выканае такую папулярызатарскую ролю, каб прыбраць кагнітыўны дысананс. Злучыць гэтага дарэвалюцыйнага мужыка ў лапцях і нашы прыдворныя балі, шляхту.
— Збіраўся спытаць у вас не «што хацеў сказаць аўтар», а «навошта гэта ўсё робіцца», але вы самі вельмі дакладна адказалі і растлумачылі, таму спытаю, што змянілася ва ўспрыманні гэтай задачы. За гэтыя шэсць кніжак вашы адносіны да першай змяніліся? І наогул, ці выконваюць яны ўскладзеныя на іх функцыі? Ці вы хацелі б пачаць з пачатку і напісаць усё інакш і не так?
— Вось гэтыя шкадаванні абсалютна бескарысныя. Тут гаворка не пра тое, што я пісала, а што я з гэтым перажывала. Гэта рэальна перажыта. Кніга выйшла ў 2012-м, але ж пісаць я пачала раней. Гэта вялізны часавы пласт. Я не магла вызначыць адразу аўдыторыю, для якой пісала. Выдаўцы таксама многа думалі. Нічога падобнага на той час не мелася, ці што, але дзесяць гадоў дакладна я правяла з Вырвічам, дакладней з Баўтрамеем, і ўжо без гэтай часткі жыцця сябе не ўяўляю. І я не шкадую, што, нягледзячы на мае сур’ёзныя кнігі, большасць ведае мяне як стваральніцу авантур Вырвіча, бо гэта таксама я. У рэшце рэшт, можна толькі пашкадаваць Андэрсана, які стаўку рабіў на свае маралізатарскія раманы.
— Дойл туды ж.
— Так. І расійскі паэт Някрасаў, і многія іншыя. Не заўсёды больш сур’ёзным і важкім для творчай спадчыны з’яўляецца тое, што з’яўляецца найбольш сур’ёзным і важкім па форме, часам большы ўплыў на чалавецтва робяць лёгкія казачкі.
— Дакладна так і ў музыцы, калі выпадкова хітамі робяцца песні, якія першапачаткова нават не збіраюцца ставіць у альбом. То давайце завяршаць. Што далей? Ці збіраецеся завяршаць? Прыбіць галоўнага героя дзе-небудзь, каб вас раз’юшаныя чытачы закідалі лістамі?
— Я пасля кожнай кнігі хацела яго прыбіць. То бок не яго, а проста ўсё завяршыць. Я ніколі не думала, што гэта зацягнецца так надоўга. Другая і трэцяя часткі з’явіліся, пакуль не магла надрукавацца першая. Калі я закончыла трэцюю, выйшла першая. Што будзе цяпер — не ведаю. Шостая кніга, якая друкуецца ў часопісе «Полымя», з’явілася таму, што ішлі здымкі. Гэта быў вельмі пакутлівы працэс, лічы, два гады. Я зразумела, што не магу думаць ні пра што іншае. А паколькі мне заўсёды патрэбны нейкі паралельны свет, у які я буду ўцякаць, то выбару асабліва ў мяне не было — і я пачала пісаць шостую кнігу. Што будзе далей? Паглядзім. Сёння таксама дэпрэсіўны стан, з якога можна ўцячы ў такі вось свет. Сублімацыя. Так шмат пражыць у іншых умовах, там, дзе сам дэміург. Паглядзім. А кіно мяне таксама шмат чаму навучыла, і розніца паміж тым, што ты напісаў, і тым, як гэта будзе ўспрымаць глядач, як гэта могуць здзейсніць рэжысёр і артысты, — яна істотная. Ты можаш распісваць што заўгодна, а ў фільме гэта трэба паказаць. Толькі паказаць не ўсё і не заўсёды мажліва, прыходзілася над гэтым шмат працаваць, пачынаючы з нейкага этапу я перапісвалася з артыстамі перад кожнай сцэнай, дасылала ім свае рэмаркі, распісвала гістарычны кантэкст…
— Рабілі пераклад.
— Так. Пераклад… А чаму гэта паненка вядзе сябе не так, а гэтак? Бо ўсё абумоўлена пэўнымі грамадскімі ўстаноўкамі, пэўнымі правіламі па- водзін. Імкнулася як мага больш размаўляць. Я не магла пакамандаваць аператарам ці рэжысёрам. Мая справа была назіраць і гаварыць, калі заўважала гістарычныя недакладнасці, анахранізмы, якія можна пры магчымасці выправіць. Добра, што людзі былі неабыякавыя і мы разам адсочвалі ўсялякія рэчы, каб ніякіх ляпсусаў на атрымалася. Але ўсё роўна была страшэнная напруга. Памятаю, я сядзела са зламанай нагой: ехала на здымкі, садзілася ў таксі, падвярнула нагу. І вось сядзела за зламанай нагой і нікому пра гэта не сказала, бо і так хапала перажыванняў у нас, перазвоньвалася кожны дзень, каб даведацца, як там што адбываецца, учытваліся-перачытваліся… Памятаю, як лютніста шукалі. Патрэбны быў лютніст, і менавіта хлопчык. Аказалася, што ў Беларусі ў крытычнай большасці на лютні граюць дзяўчаты. Нарэшце знайшлі. А яшчэ балет. Спрэчка, як павінны быць апранутыя артысты балета. Касцюмерка настойвала на белым цюлі, але ў той час не танчылі балет у белым, гэта з’явілася нашмат пазней. Захаваліся карцінкі, дзе ўсё прыгожае, каляровае, пышнае. Знайшлі цудоўнага харэографа і зноў перазвоньваліся, каб вызначыць, што лютніст будзе граць, бо Моцарта, напрыклад, ён граць не мог, Моцарту на той час было два годзікі. Разумееш, колькі ўсяго патрэбна было звесці? Кожны дзень, увесь час. Я спрабавала дыстанцыявацца, бо кіно — гэта ж быў не мой твор. Але атрымалася, што не ўлазілі ў бюджэт, і патрэбна было скарачаць, і мяне папрасілі скарачаць, і я сядзела і прыбірала карэты і коней, масавыя сцэны. А пасля скарачэння — зноў перапрацоўваць, бо знікалі звязкі паміж сцэнамі, гублялася матывацыя, тлумачэнні, адкуль пэўныя персанажы ведаюць пэўныя рэчы. І гэта ўсё дома са зламанай нагой. Вельмі-вельмі напружаныя два гады, але я дужа рада, што яны ў мяне былі, што я разам са здымачнай групай мерзла ў снягах, грэлася ля вогнішча, не спала ноччу ў замках, дымам труцілася ў сутарэннях.
— Гады напружаныя, але ж вынік атрымаўся ці яшчэ атрымаецца.
— Так. Што будзе, тое будзе.
— Але яно ёсць.
— Яно ёсць. Найперш, зразумела, трэба глядзець серыял, бо фільм быў выразаны з чатырох серый серыяла, дастаткова ўрыўкавы. Я думаю, усе выклаліся. Гэта сапраўды класны праект. Апошні дзень здымак завяршыўся вельмі рамантычна: наш Пранціш Вырвіч проста ў кадры зрабіў прапанову рукі і сэрца сваёй дзяўчыне. Падрыхтаваўся. Уся група была пасвечаная, я таксама. Яго нявеста таксама актрыса, але яна не здымалася ў нашым фільме, і ён яе запрасіў нібыта па той прычыне, што касцюмершы патрэбна выгуляць новы касцюм — каб яна папазіравала ў ім, зрабіць з ёю нейкія кадры. Дзяўчына, Каця, прыехала, хадзіла цэлы дзень у прыгожай сукенцы, ні аб чым не падазраючы. У гэты дзень мы здымалі сцэну, калі герой заходзіць у полацкія сутарэнні. І пасля апошняга кадра рэжысёр сказаў: «Апошняя праходка Вырвіча». Вырвіч увайшоў у кадр, прывялі Кацю ў прыгожай старажытнай сукенцы, ён пачаў гаварыць, стаў на калена. Каця плакала, прыкрывала твар рукамі ад узрушэння і сказала: «Так, так, так!». Пасля…
Дзмітрый ШУЛЮК