Па сутнасці, эканамічныя спрэчкі і войны кружацца вакол аднаго і таго ж пытання: размеркавання сусветнай дабаўленай вартасці. Глабалізацыя падзяліла планету на рэгіёны з рознай спецыялізацыяй: сыравінныя, з высокімі паказчыкамі працоўных рэсурсаў, прамысловым патэнцыялам і высокім тэхналагічным развіццём. Буйныя дзяржавы і макрарэгіёны, па сутнасці, не могуць забяспечыць усе чатыры фактары. Таму эканамічнае супрацоўніцтва непазбежна. З іншага боку, востра стаіць пытанне аб падзеле прыбытку ад гэтага ўзаемадзеяння. Класічная схема капіталізму — «цэнтр — перыферыя» не працуе. А новай формулы пакуль няма. Пратэкцыянізм усіх відаў і масцяў, гандлёвыя войны, бар’еры ў выглядзе стандартаў і ўмоў доступу на рынак і іншы інструментарый — гэта фактычна зброя сусветнай эканамічнай рэвалюцыі. Лідары мінулай эпохі імкнуцца захаваць свой статус і яго ўмацаваць, іншыя рэгіёны не хочуць з’яўляцца другараднымі.
Велізарная заслуга Карла Маркса, што ён першым ва ўсіх падрабязнасцях вывучыў капіталізм і апісаў механізмы яго функцыянавання. Розныя сацыялістычныя плыні скарысталіся гэтымі ведамі і паклалі іх у аснову сваіх разнастайных эканамічных мадэляў. Калі ісці па класіцы, то вылучаецца тры фактары вытворчасці: капітал, праца і зямля. У нашым стагоддзі дадаўся яшчэ чацвёрты элемент — інфармацыя, пад якой разумеецца шырокі спектр ведаў: ад навуковых адкрыццяў да даных аб рынках і спажыўцах.
Велізарная заслуга Карла Маркса, што ён першым ва ўсіх падрабязнасцях вывучыў капіталізм і апісаў механізмы яго функцыянавання. Калі ісці па класіцы, то вылучаецца тры фактары вытворчасці: капітал, праца і зямля. У нашым стагоддзі дадаўся яшчэ чацвёрты элемент — інфармацыя
Ключавая супярэчнасць нашай эпохі, мабыць, — у тым, што ні адна краіна, нават самая вялікая і багатая, не можа ў належнай ступені забяспечыць усе чатыры фактары. У лепшым выпадку толькі тры. У ЗША ёсць прыродныя рэсурсы, тэхналогіі і капітал. Але катастрафічна не хапае работнікаў. Зрэшты, іх дэфіцыт меў месца і ў мінулыя стагоддзі. Але недахоп папаўняецца за кошт міграцыйных хваль, якія сёння спрабуюць знізіць. Адна адміністрацыя — у большай ступені, іншая — у меншай. Але да сябе, як у пачатку ХХ стагоддзя, усіх жадаючых ужо не запрашаюць. І міграцыйнае заканадаўства толькі ўскладняецца і губляе прыязнасць да грамадзян іншых рэгіёнаў. Дональд Трамп і ў першы, і ў другі свой тэрмін прыкладае неймаверныя намаганні для рэіндустрыялізацыі Штатаў. Але натыкаецца на адсутнасць рабочых, каб выпускаць задуманыя ім аб’ёмы тавараў на сваёй тэрыторыі. Менавіта з гэтай прычыны тарыфныя войны падымаюць шмат інфармацыйнага шуму, але насамрэч не заканчваюцца значнымі наступствамі. Спачатку ўводзяцца драконаўскія тарыфы, а потым праз выключэнні яны зводзяцца амаль на нішто. Таму што занадта шмат прадукцыі для амерыканскага рынку вырабляецца ў тым жа Кітаі і Індыі. Іншае пытанне, што праз павышэнне тарыфаў Белы дом спрабуе выключыць на сваю карысць частку дабаўленай вартасці, якая дастаецца краінам-вытворцам. Іншымі словамі, пытанне перагавораў зводзіцца фактычна да таго, як будзе размяркоўвацца маржа паміж вытворцам і пакупніком. Вакол гэтага факта і круціцца ўся тарыфная палітыка.
У Еўропе з працоўнымі рэсурсамі трохі лепей, чым у ЗША. Але таксама ёсць вялікія праблемы. Акрамя таго, Стары Свет адчувае дэфіцыт у частцы рэсурснай базы. У Кітаі дастаткова працоўных рэсурсаў, як і ў Індыі. Але не хапае прыродных рэсурсаў. Акрамя таго, хоць гэтыя дзяржавы актыўна развіваюць тэхналогіі і інавацыі, але пакуль не дамагліся безумоўнага лідарства. Афрыка — адзін з нямногіх рэгіёнаў на планеце са станоўчай дэмаграфіяй. Там шмат свабоднай зямлі і велізарная колькасць карысных выкапняў. Але няма ні капіталу, ні тэхналогій. А калі такія з’яўляюцца, то валодаюць замежным паходжаннем.
Рана ці позна глабальны эканамічны канфлікт скончыцца выпрацоўкай новай канфігурацыі. І трэба ўжо праглядаць яе контуры. Зыходзячы з рэалій жыцця, а не амбіцый асобных краін і рэгіёнаў.
І да пары да часу здавалася: гэта нармальная гісторыя. Глабалізацыя прадугледжвае падзел працы і спецыялізацыю. Адны здабываюць карысныя выкапні, іншыя іх перапрацоўваюць, трэція распрацоўваюць тэхналогіі і вырабляюць абсталяванне. Гэтакая вялікая сусветная мануфактура. Зноў жа, з класічным капіталістычным ланцужком «цэнтр — перыферыя». Не будзем хітраваць: глабалізацыя з’яўлялася эфектыўнай канструкцыяй з пункту гледжання павышэння эканамічнай эфектыўнасці. І бенефіцыярамі з’яўляліся ўсе краіны. Іншае пытанне, што цэнтр атрымліваў выгод значна больш, чым ускраіны. Адпаведна, канфлікт быў непазбежны. У XІX — пачатку XX стагоддзя рэвалюцыйныя рухі сацыялістычнага толку захапілі практычна ўсе дзяржавы. Пытанне справядлівай прапорцыі падзелу дабаўленай вартасці паміж усімі фактарамі вытворчасці стала рубам, паламаўшы і трансфармаваўшы ўсю палітычную сістэму.
Глабалізацыя па сваёй сутнасці развівалася па капіталістычных законах. У ёй удзельнічалі краіны з розным сацыяльна-эканамічным кіраваннем, але на міжнародным узроўні дзейнічалі хутчэй капіталістычныя прынцыпы. І крызіс сістэмы ў пэўны момант быў, мабыць, наканаваны і непазбежны. І цяпер кожная краіна і рэгіён спрабуюць стаць максімальна самастойнымі. Паняцце «эканамічная бяспека» сёння пераважае над эканамічнай або фінансавай выгадай. З пункту гледжання эфектыўнасці рэгіяналізацыі — адкат назад. Але за кошт павышэння сваёй лакалізацыі кожная дзяржава і рэгіён спрабуюць заняць больш выгадную пазіцыю нават не ў новай, а ў будучай рэальнасці і нармальнасці. Падазраю, што яна будзе зусім іншай. І глабалізацыя не знікне, але трансфармуецца. Іншае пытанне — на якіх канцэптуальных асновах? І яно, відаць, самае цікавае. Ідэалогія глабалізацыі мінулага стагоддзя ўжо сябе зжыла. Хоць бы па той прычыне, што рэалізоўвалася ва ўмовах лішку працоўных рэсурсаў, актыўнай распрацоўкі рэсурсаў. Цяпер, аб’ектыўна, на экстэнсіўнае развіццё няма ні чалавечага капіталу ў рамках планеты (насельніцтва старэе), ні прыродных багаццяў (каб усіх зрабіць заможнымі, як залаты мільярд), накладвае сваё абмежаванне і экалагічны складнік. Рана ці позна глабальны эканамічны канфлікт скончыцца выпрацоўкай новай канфігурацыі. І трэба ўжо праглядаць яе контуры. Зыходзячы з рэалій жыцця, а не амбіцый асобных краін і рэгіёнаў.
А што ў свеце?
- У ЗША ёсць прыродныя рэсурсы, тэхналогіі і капітал. Але катастрафічна не хапае работнікаў.
- У Еўропе з працоўнымі рэсурсамі трохі лепей, чым у ЗША. Але таксама ёсць вялікія праблемы. Акрамя таго, Стары Свет адчувае дэфіцыт у частцы рэсурснай базы.
- У Кітаі дастаткова працоўных рэсурсаў, як і ў Індыі. Але не хапае прыродных рэсурсаў.
- Афрыка — адзін з нямногіх рэгіёнаў на планеце са станоўчай дэмаграфіяй. Там шмат свабоднай зямлі і велізарная колькасць карысных выкапняў. Але няма ні капіталу, ні тэхналогій. А калі такія з’яўляюцца, то валодаюць замежным паходжаннем.
Аляксей КЛІМАЎ
