«Я сам вінаваты, я гэта заслужыў» — такая ўстаноўка можа сфарміравацца ў дзіцяці, якое стала ахвярай сістэматычнага здзекавання, або булінга. Яшчэ больш дзіцячая жорсткасць раскрываецца пад маскай ананімнасці ў інтэрнэце. Чым небяспечны булінг, асабліва ў сацсетках, і чаму яго нельга ігнараваць, тлумачыць медыцынскі псіхолаг, загадчыца псіхалагічнай лабараторыі Мінскага гарадскога клінічнага цэнтра дзіцячай псіхіятрыі і псіхатэрапіі Вольга НАВУМЕНКАВА.
— Вольга Васільеўна, у чым прынцыповая розніца паміж булінгам і звычайнай дзіцячай ці падлеткавай сваркай?
— Сварка, як правіла, спантанная, без папярэдняга намеру. Да таго ж яна дастаткова хутка вырашаецца альбо самімі дзецьмі, альбо з дапамогай дарослых. Пасля такога канфлікту бакі або працягваюць мець зносіны, або аддаляюцца адзін ад аднаго. Як кажуць, сёння пасварыліся, а заўтра ўжо гуляюць разам.
А вось булінг мэтанакіраваны і сістэмны. Гэта не «бяскрыўдныя абзывалкі», як часам лічаць дарослыя, а агрэсіўныя паводзіны, ігнараванне, знявага ў адносінах да дзіцяці, якія ніколі не праходзяць самі. Аб’ектам цкавання часта становяцца па нейкай прычыне заіканне, знешні выгляд дзіцяці, яго інтэлектуальныя ці фізічныя асаблівасці, нават банальнае раздражненне і зайздрасць да яго поспехаў і дасягненняў. Сістэматычная траўматызацыя адбываецца на ўсіх узроўнях: інтэлектуальным, эмацыйным, асобасным, сацыяльным.
— Для якой узроставай групы характэрна з’яўленне булінгу?
— Часцей за ўсё цкаванне пачынаецца з малодшых падлеткаў, у 10–12 гадоў. У пачатковай школе дзеці яшчэ больш-менш аднолькавыя, дастаткова моцны бацькоўскі кантроль. Калі сацыяльная іерархія становіцца больш прыкметнай, запускаюцца механізмы булінгу. Дарэчы, у яго ёсць тры складнікі: агрэсар (той, хто буліць), ахвяра (каго буляць) і сведкі. Прычым апошнія, як і ахвяра, атрымліваюць псіхалагічную траўму. Яны назіраюць за тым, што адбываецца, і, так ці інакш, становяцца ўдзельнікамі працэсу. Увагі з боку бацькоў і спецыялістаў патрабуе і дзіця-агрэсар.
— Чаму дзіця наогул ім становіцца?
— У нейкі момант ён разумее, што ролю лідара класа можна атрымаць за кошт цкавання больш слабага — зарабіць такім чынам «ачкі». У класе, дзе ўсе вучацца прыкладна аднолькава, чым яшчэ вылучыцца? Затым паступова вакол такога дзіцяці фарміруецца група падтрымкі. Іх логіка таксама простая: так складаней самому аказацца на месцы ахвяры.
— А як распазнаць ахвяру?
— Па-першае, пакутуе эмацыйны стан дзіцяці: ахвяра цкавання часта становіцца альбо вельмі замкнёнай, альбо, наадварот, залішне плаксівай, няўпэўненай у сабе. Дзіця можа пачаць сябе крытыкаваць: «са мной ніхто не сябруе, таму што я вось такі», «мяне крыўдзяць, таму што я дрэнна вучуся/нязграбны» і г. д. Па-другое, рэзка круг зносін — ажно да поўнай ізаляцыі. У рэшце рэшт пагаршаецца вучоба: у стане хранічнага стрэсу і трывогі вучыцца на ранейшым узроўні становіцца вельмі складана.
— Якія наступствы школьнага цкавання?
— Патуранне з боку дарослых, пазіцыя «дзеці самі разбяруцца» толькі пагаршаюць сітуацыю. Калі агрэсара ніхто не спыняе і не заве рэчы сваімі імёнамі, у яго замацоўваецца наступная мадэль паводзін: «я магу атрымаць жаданае такім спосабам, фізічнай сілай». Ён не шукае іншых шляхоў для ўзаемадзеяння са светам.
Калі ж не працаваць з ахвярай, у яе фарміруецца пазіцыя: «я сам вінаваты, я гэта заслужыў, бо недастаткова добры, разумны, моцны». Гэта можа праецыравацца і на дарослае жыццё. Такі чалавек не ўмее казаць «не», робіць тое, што яму не падабаецца. Таму ахвярам булінгу часта патрэбна дапамога спецыялістаў. Вырашыць праблему часам дапамагае і перавод у іншую навучальную ўстанову.
Са сведкамі, каб тыя не заставаліся ў гэтай маўклівай ролі па жыцці, таксама трэба працаваць: тлумачыць, што добра, а што дрэнна, што такое агрэсія, чаму важна дапамагаць, не заставацца ўбаку. Увогуле, булінг з’яўляецца не ў адзін дзень, і таму не за адзін дзень праблема і вырашаецца.
— У чым сутнасць і небяспека кібербулінгу?
— Пад аватаркай у сацыяльнай сетцы можа быць хто заўгодна. Таму і агрэсіі ад «ананіма» больш, эфект нечаканасці — мацнейшы. На пэўных стадыях агрэсар у сетцы збірае дастаткова шмат асабістай інфармацыі аб дзіцяці, і потым менавіта ёй яго запалохвае і нават шантажыруе. Гэта могуць быць асабістыя фатаграфіі, любая іншая кампраметуючая інфармацыя.
Варта адзначыць, што, як гэта ні парадаксальна, фізічны булінг у шэрагу выпадкаў пераносіцца лягчэй, чым псіхалагічны. Дзіця праводзіць у школе вялікую колькасць часу, і калі з дня ў дзень яно падвяргаецца прыніжэнням, ігнараванню, слоўным здзекам — гэта на парадак цяжэй і траўматычней для яго псіхікі. Тое ж самае датычыцца і булінгу ў інтэрнэце. З дзецьмі, якія сталі яго ахвярамі, таксама павінны працаваць псіхолагі, і, вядома, ім проста неабходна падтрымка і разуменне з боку бацькоў.
— Як дзіцяці не стаць аб’ектам цкавання ў інтэрнэце?
— Тут вельмі важная прафілактыка, прычым пачынаць трэба з бацькоў. Справа ў тым, што сёння значная частка нашага жыцця праходзіць анлайн, і дарослыя часта самі легкадумна ставяцца да ўласнай бяспекі. Таму трэба спачатку навучыцца самім, а потым навучыць сваё дзіця базавым правілам паводзін у сацыяльных сетках. Што датычыцца кібербулінгу, галоўнае — гэта не выкладваць канфідэнцыяльныя фота і відэа ў інтэрнэт. Ні ў агульны доступ, ні ў асабістых перапісках. Трэба разумець: усё, што трапіла ў інтэрнэт, застанецца там назаўжды.
І, канешне, павінен быць давер паміж бацькамі і дзецьмі. Ніхто не адмяняў і бацькоўскі кантроль на тэлефоне або камп’ютары — гэта не залішняя апека, а неабходнасць. У дзіцяці яшчэ няма жыццёвага вопыту, тых унутраных маркераў, якія падказваюць, што бяспечна, а што не. Да пэўнага ўзросту гэту бяспеку павінны забяспечваць бацькі.
— Па вашых назіраннях, ці дастаткова ўдзяляецца ўвагі праблеме з боку дарослых?
— Сучасныя бацькі і выкладчыкі значна больш уважлівыя да дзяцей і іх узаемаадносін паміж сабой. І гэта нядзіўна: шмат інфармацыі для вывучэння пытання ёсць у адкрытым доступе. Бацькам больш не трэба ісці ў бібліятэку, любую параду ён можа «загугліць». Ды і самі дзеці змяніліся: цяперашняе пакаленне схільна часцей вербалізаваць свае пачуцці, эмоцыі. Дзеці імкнуцца расказаць, што з імі адбываецца, падзяліцца перажываннямі ў тых жа сацсетках, калі з бацькамі няма «кантакту». Па тых жа сацыяльных сетках і перапісках дарослыя — у тым ліку і праваахоўныя органы — могуць вылічыць крыўдзіцеляў. Такім чынам, праблема булінгу — і ў рэальным свеце, і ў віртуальным — становіцца бачнай. А значыць, на яе можна і трэба рэагаваць.
Аміна НАЗАРАВА
Фота з адкрытых крыніц
