У мінулую пятніцу, 13 чэрвеня, Ізраіль і Іран пачалі найбуйнейшы за апошнія дзесяцігоддзі абмен ракетнымі ўдарамі. У адказ на серыю авіяўдараў, нанесеных ВПС Ізраіля ў рамках аперацыі «Народ як леў», Іран выпусціў па тэрыторыі яўрэйскай дзяржавы сотні ракет і дронаў. Узаемныя атакі працягваюцца ўжо пятыя суткі, памнажаючы ахвяры і разбурэнні. Прэм’ер-міністр Ізраіля Біньямін Нетаньяху і члены яго ўрада заяўляюць, што аперацыя завершыцца толькі пасля знішчэння ядзернага патэнцыялу Ірана. Пры гэтым у Тэль-Авіве падкрэсліваюць: калі праціўнік працягне адказваць, то яго сталічны рэгіён будзе сцёрты з зямлі. Прэзідэнт ЗША Дональд Трамп, які раней дапускаў хуткае заключэнне здзелкі паміж бакамі, зараз гаворыць аб вялікай вайне.

Аб мэтах аперацыі «Народ як леў», гатоўнасці іранскага грамадства да эскалацыі і магчымых наступствах канфлікту выданню «Лента.ру» расказаў навуковы супрацоўнік Цэнтра арабскіх і ісламскіх даследаванняў Інстытута ўсходазнаўства РАН, намеснік дэкана Усходняга факультэта Дзяржаўнага акадэмічнага універсітэта гуманітарных навук (ДАУГН) Рыгор Лук’янаў.

— Чаму Ізраіль пачаў аперацыю супраць Ірана менавіта цяпер?

— Ізраіль рыхтаваўся да гэтай аперацыі як мінімум з восені 2023 года. З самага пачатку вайны ў сектары Газа ізраільскія ваенныя і палітычныя колы афіцыйна заяўлялі: прамую адказнасць за тэракт 7 кастрычніка і наступныя дзеянні ХАМАС і «Хезбалы» нясе Іран. А значыць, без яго нейтралізацыі гарантаваць бяспеку Ізраіля немагчыма

Планамерная падрыхтоўка да накаўціруючага ўдару па Іране пачалася яшчэ ў 2024 годзе, пасля ўзаемных ракетных абстрэлаў. Канкрэтны час пачатку аперацыі залежаў ад ступені гатоўнасці ізраільскіх спецслужбаў.

• Яшчэ адзін фактар — развіццё сітуацыі ўнутры Ірана пасля падзення сірыйскага рэжыму. Іран быў вымушаны тэрмінова перабудоўваць сваю стратэгію нацыянальнай бяспекі, пазбавіўшыся ключавых саюзнікаў.

Актывізацыя ізраільскіх спецслужбаў на тэрыторыі Ірана і заявы ізраільскага кіраўніцтва аб неабходнасці звяржэння ісламскага рэжыму прымусілі ўлады краіны фарсіраваць развіццё ядзернай праграмы

Гэта Ізраіль лічыць недапушчальным. Згодна з яго пазіцыі, ніхто на Блізкім Усходзе, акрамя Ізраіля, не павінен валодаць ядзернай зброяй. Іранская ядзерная праграма ўспрымалася як таймер са зваротным адлікам, які нельга спыніць інакш як сілай.

— А як аперацыя звязана з перамовамі па іранскай ядзернай угодзе? Чарговы раунд якраз планаваўся праз два дні пасля першых удараў...

— Працэс перагавораў, які быў ініцыяваны прэзідэнтам ЗША Дональдам Трампам, з самага пачатку не задавальняў Ізраіль. З пункту гледжання Ізраіля, ніякія дамоўленасці з Іранам немагчымыя, таму што яго ўрад недагаворны.

У Ізраілі перакананы, што Іран выкарыстоўвае любыя дыпламатычныя кантакты толькі для выйгрышу часу і нарошчвання сваіх рэсурсаў. Таму зрыў перамоваў па ядзернаму пагадненню быў найважнейшай задачай.

Акрамя таго, Ізраіль прынцыпова супраць легітымацыі Ірана на рэгіянальнай і глабальнай арэне. У гэтым кантэксце яго трывожаць як збліжэнне Ірана з Саудаўскай Аравіяй, так і заключэнне стратэгічнага пагаднення з Расіяй.

Гэта — вельмі неспрыяльны фактар, і для яго нейтралізацыі ізраільскія ўлады палічылі дапушчальным толькі адзін сродак — ваенны.

— Якія мэты мае тут Ізраіль? Ці ідзе гаворка пра змену рэжыму ў Іране?

— Так, менавіта пра гэта і ідзе размова. Ядзерная праграма — гэта толькі адзін з інструментаў. Мэта Ізраіля — радыкальнае змяненне палітычнага ладу Ірана. З моманту стварэння Ісламскай Рэспублікі Іран Ізраіль у яго афіцыйнай рыторыцы называецца выключна як сіянісцкае ўтварэнне, кое неабходна знішчыць

Гэта экзістэнцыйнае супрацьстаянне. Тут не можа быць кампрамісаў — толькі перамога аднаго з бакоў.

З улікам палітычных, ваенных і эканамічных страт апошніх двух гадоў ізраільскае кіраўніцтва лічыць, што зараз неабходна выкарыстоўваць сітуацыю і не ўпусціць гістарычны момант. Трэба не толькі выбіць зубы іранскаму праціўніку, але і знесці яму галаву.

Удары наносяцца не столькі па ядзернай інфраструктуры, колькі па цэнтрах прыняцця рашэнняў. Цалкам магчыма, што адной з мэт можа стаць вярхоўны лідэр Ірана аятала Алі Хаменеі, які і вызначае стратэгію.

Тую ж логіку Ізраіль ужыў да ХАМАС і «Хезбалы», абезгаловіўшы абодва рухі і фактычна абнуліўшы іх магчымасці. Цяпер ён можа паспрабаваць зрабіць тое ж самае з Іранам.

— А што можа адбыцца пасля?

— Ізраілю ўсё роўна, што стане з Іранам пасля — як гэта было ў выпадку з Сірыяй. Галоўнае, каб побач не было моцнага рэжыму. Фактычна гаворка ідзе аб палітыцы дэмадэрнізацыі дзяржаў, якія акружаюць Ізраіль. Яго стратэгія — не дапусціць з’яўлення побач ніводнай арганізаванай сілы, здольнай кінуць яму выклік

— Наколькі ізраільскае грамадства падтрымлівае дзеянні Біньяміна Нетаньяху? Ці можа канфлікт з Іранам кансалідаваць краіну?

— Ізраільскае грамадства традыцыйна гуртуецца перад вонкавай пагрозай. Гэта рэфлекс, выпрацаваны дзесяцігоддзямі

Уся гісторыя Ізраіля — гэта гісторыя выжывання перад тварам знешняй небяспекі.

У той жа час у грамадстве моцныя пазіцыі і крытыкаў урада. Цікава, што вяртанне Дональда Трампа ў Белы дом было аднолькава пазітыўна ўспрынята і прыхільнікамі, і сапернікамі Нетаньяху. Апаненты прэм’ера спадзяваліся, што толькі Трамп са сваім напорам зможа пакласці канец эпосе Нетаньяху.

Пасля заканчэння вострай фазы канфлікту крытыка можа ўспыхнуць з новай сілай — і ізраільцяне зноў выйдуць на вуліцы. Хаця сам Нетаньяху ўмее ўтрымліваць уладу ва ўмовах ціску і пратэсту.

— Наколькі нечаканай для Ірана стала гэтая аперацыя Ізраіля?

— Для палітыкаў, асабліва тых, хто быў уцягнуты ў перамовы з ЗША — перш за ўсё прэзідэнта Масуда Пезешкіана і яго каманды — удар стаў поўнай нечаканасцю

Пезешкіан ішоў да ўлады з абяцаннямі нармалізаваць адносіны з Захадам, дабіцца зняцця санкцый і вырашыць унутраныя праблемы шляхам перамоваў. Цяпер гэтая лінія канчаткова правалена.

Перамовы з Захадам — ​​пахаваныя.

Нават для спецслужбаў і вайсковага камандавання гэта быў моцны і нечаканы ўдар. Гэта сведчыць аб высокім узроўні падрыхтоўкі Ізраіля і яго разведкі, якой удалося захаваць планы аперацыі ў тайне.

— Ізраіль паведамляе аб гібелі многіх прадстаўнікоў іранскага ваеннага кіраўніцтва ў першыя гадзіны аперацыі. Чаму гэта адбылося? Наколькі гэта крытычна для Ірана?

— За дзесяцігоддзі існавання Ісламскай Рэспублікі ў Іране выпрацаваліся механізмы ратацыі і змяняльнасці кіраўніцтва, якія забяспечваюць устойлівасць рэжыму

У першыя гады свайго існавання краіна перажыла серыю тэрарыстычных актаў і дыверсій з боку ўнутранай апазіцыі і Ірака. Ужо тады была створана сістэма дубліравання ўлады і аператыўнай замены забітых кіраўнікоў ці тых, якія выбылі са строю.

У Іране дзейнічае глыбока інстытуцыяналізаваная сістэма падрыхтоўкі кадраў, дзякуючы якой рэжым здольны захоўваць кіравальнасць нават пры сур’ёзных стратах.

Безумоўна, ізраільскія ўдары часова запаволілі працэсы прыняцця рашэнняў. Аднак сістэма хутка аднавілася і перайшла да рэалізацыі загадзя адпрацаваных сцэнарыяў у адказ дзеянняў.

У параўнанні з мінулым годам рэакцыя на ізраільскую аперацыю аказалася не толькі хутчэйшай, але і лепш скаардынаванай. Іранская палітыка-ваенная машына працягвае функцыянаваць нават пасля «абезгалоўлівання» — і пры гэтым захоўвае легітымнасць у вачах упраўленцаў на месцах.

— Наколькі гэтая сістэма ўстойлівая ў доўгатэрміновай перспектыве?

— Гэта спрэчнае пытанне. На сённяшні дзень яна працуе. Але ўсё можа змяніцца — напрыклад, у выпадку ліквідацыі вярхоўнага лідара

Пост аяталы Алі Хаменеі — ключавы элемент усёй палітычнай канструкцыі Ірана. Яго ўхіленне можа пацягнуць за сабой сістэмны калапс.

— Тым не менш у Іране ёсць сілы, якія выступаюць супраць ісламскага рэжыму..

— Гэта так. Менавіта таму Ізраіль актыўна дзейнічае на тэрыторыі Ірана, выкарыстоўваючы разгалінаваную агентурную сетку. Значная частка ўдараў здзяйсняецца з тэрыторыі самога Ірана, пры ўдзеле дронаў і дыверсійных груп. Наяўнасць гэтай сеткі — не сакрэт. Размова ідзе не толькі аб зборы разведдадзеных, але і аб прамым удзеле ў падрыўных дзеяннях. І хоць такія элементы нешматлікія, яны выконваюць ролю актыўнага авангарду.

— Ці была адміністрацыя Дональда Трампа ў курсе ізраільскай аперацыі, якая рыхтавалася супраць Ірана?

— Ваенна-палітычнае кіраўніцтва ЗША, безумоўна, ведала аб ёй. Але ў адміністрацыі Трампа існуе ўнутраны раскол — паміж прыхільнікамі аднаўлення ядзернай здзелкі і тымі, хто арыентаваны на жорсткае супрацьстаянне з Іранам у інтарэсах амерыкана-ізраільскага альянсу

Гэты раскол захаваецца і ў будучыні. Трамп будзе лавіраваць паміж двума лініямі — па сітуацыі.

Ён захоўвае свабоду манеўру, выбіраючы то бок «ястрабаў», то бок «ўмераных».

— У апошні час шмат кажуць аб напружанні паміж Дональдам Трампам і Біньямінам Нетаньяху. Наколькі гэта ўплывае на саюзніцкія адносіны? Ці адрозніваецца цяперашняя падтрымка ЗША ад ранейшай?

— Амерыкана-ізраільскае партнёрства фарміравалася дзесяцігоддзямі. Яно абапіраецца не толькі на палітычныя дамоўленасці, але і на ўстойлівыя двухбаковыя механізмы ў розных сферах — ад абароны да спецслужбаў

Незалежна ад змены адміністрацый, стратэгічная аснова амерыкана-ізраільскага супрацоўніцтва застаецца нязменнай.

• Тым не менш фактар ​​асобы важны. Для ізраільцян Трамп — цяжкі партнёр. У яго ўласныя прыярытэты, і дамаўляцца з ім складана. Пры гэтым для Трампа Блізкі Усход — не прыярытэт. Усе прапановы здзелак — гэта спроба зарабіць хуткія ачкі для палітычнага іміджу.

Акрамя таго, знешнепалітычная стратэгія ЗША на Блізкім Усходзе да гэтага часу не сфарміравана. Унутры адміністрацыі — розныя погляды, а Трамп толькі манеўруе паміж імі.

— Наколькі верагодны прамы ўдзел ЗША ў вайне?

— Калі Ізраіль дасягне поспехаў, Трамп цалкам можа адмовіцца ад любых перамоваў — акрамя як аб канчатковай і безумоўнай капітуляцыі Ірана

Калі, на думку Трампа, Ізраілю будзе спадарожнічаць поспех, ЗША змогуць далучыцца да актыўных ваенных дзеянняў на фінальным этапе кампаніі.

У такім выпадку ЗША будуць дапамагаць не толькі лагістыкай, але і непасрэдным удзелам у баявых дзеяннях — як у абароне, так і ў нападзенні.

Ужо цяпер Ізраіль мае патрэбу ў вялізным аб’ёме авіяцыйнага паліва. У яго свайго няма — у дастатковай колькасці, як і многіх іншых неабходных рэсурсаў і матэрыялаў. Застаецца пытанне: ці перададуць ЗША Ізраілю супрацьбункерныя боепрыпасы, здольныя прабіць падземныя ядзерныя аб’екты. Такую дапамогу будзе цяжка схаваць, у адрозненне ад запраўкі самалётаў.

— Чым можа абярнуцца прамое ўмяшанне ЗША? Што атрымае ад гэтага Дональд Трамп?

— Калі казаць аб нацыянальных інтарэсах ЗША, то будзе ўмацавана бяспека іх найважнейшага саюзніка — Ізраіля. Падтрымка Ізраіля ўзмоцніць амерыканскую рэпутацыю ў вачах Паўднёвай Карэі, Украіны і іншых саюзнікаў

— А хто зараз аказвае падтрымку Ірану? Ці ён аказаўся ў ізаляцыі на Блізкім Усходзе?

— Пытанне аб ізаляцыі Ірана складанае. З аднаго боку, у Савеце Бяспекі ААН Расія і Кітай могуць прасоўваць выгадны для яго парадак дня, але ўсё гэта, хутчэй за ўсё, будзе заблакіравана заходнімі краінамі

Аднак на рэгіянальным узроўні сітуацыя іншая.

Краіны Персідскага заліва прадэманстравалі зараз максімальна праіранскую пазіцыю.

Яны не падтрымалі дзеянні Ізраіля адкрыта, хоць і былі вымушаны ўдзельнічаць у адбіцці іранскіх ракет — у сілу саюзніцкіх абавязацельстваў перад ЗША. Тым не менш ідэю знішчэння Ірана як дзяржавы яны не падтрымліваюць. Гэта гульня не па іх правілах.

Для краін Персідскага заліва важна як мага хутчэй спыніць эскалацыю. З іх пункту гледжання, Іран павінен існаваць як стрымліваючая Ізраіль сіла.

— якія існуюць сцэнарыі развіцця канфлікту? Што хутчэй за ўсё будзе далей?

— Першы сцэнарый — гэта развіццё ваеннага поспеху Ізраіля. Ён можа паспрабаваць ліквідаваць не толькі ядзерную, але і эканамічную інфраструктуру Ірана, а таксама ягонае вышэйшае кіраўніцтва. Але гэты варыянт нельга лічыць спрыяльным

Іран можа ператварыцца ў цяжкакіраваную канфліктную прастору — з рызыкамі для ўсяго рэгіёну.

Мільёны іранцаў шчыра вераць у ідэалы ісламскай рэспублікі, а таму не жадаюць і не будуць адмаўляцца ад сваіх перакананняў — яны гатовыя да супраціўлення, а таму планы Ізраіля ўсталяваць новы свецкі палітычны рэжым хутчэй нязбытныя.

• Другі сцэнарый — гэта паўтарэнне логікі 2024 года. Абмен ударамі, за якім наступіць дээскалацыя і дыпламатычная паўза. Такі варыянт запатрабуе гіганцкіх намаганняў — і палітычных, і дыпламатычных.

І нарэшце, трэці сцэнарый — гэта маштабны і паспяховы адказ з боку Ірана. Калі Ізраілю будзе нанесены сур’ёзны ўрон, які не дазваляе завяршыць канфлікт у кароткія тэрміны, ён зацягнецца. Бакі будуць спрабаваць знішчыць інфраструктуру адзін аднаго, у тым ліку ядзерныя аб’екты. Гэта можа прывесці да маштабнай гуманітарнай і экалагічнай катастрофы.

Гэта па-сапраўднаму апакаліптычны сцэнарый. І, нажаль, ён таксама застаецца магчымым.