Часам здаецца, што яшчэ ледзь-ледзь і чалавецтва зробіць канчатковы крок у светлую будучыню. На прадпрыемствах застануцца адны робаты, па палях будуць ездзіць беспілотныя сельскагаспадарчыя машыны, тавары да дзвярэй пачнуць дастаўляць дроны, а разумныя дамы разам з разумным транспартам і іншымі інтэлектуальнымі сістэмамі пазбавяць нас нават ад дробных бытавых клопатаў. Такую светлую будучыню малююць нам многія эксперты і публічныя спікеры. Праўда, нярэдка карані іх аптымізму хоць бы ўскосна грунтуюцца на прагнозах высокатэхналагічных кампаній. А такія карпарацыі павінны трансліраваць веру ў прагрэс па вызначэнні: інакш каціроўкі на біржы ўпадуць. У рэаліях цывілізацыя цяпер перажывае супярэчлівы перыяд, прычым вельмі неадназначны ў тэхналагічным разрэзе. Аб праблемах развіцця сучаснай навукі, яе значэнні ў развіцці грамадства, магчымасцях тэхналагічных прарываў і праблемах захавання канкурэнтаздольнасці краіны казалі на Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі «Сістэма „навука — тэхналогіі — інавацыі“: метадалогія, вопыт, перспектывы», арганізаванай Цэнтрам сістэмнага аналізу і стратэгічных даследаванняў Нацыянальнай акадэміі навук.
Навука заўсёды была дарагім ці вельмі дарагім кірункам. А сёння, калі казаць аб перадавых распрацоўках, яна становіцца недасягальнай калі не для большасці, то для вельмі многіх дзяржаў. Каб валодаць хоць бы прыкладной (не кажучы ўжо пра фундаментальную) навукова-даследчай базай, неабходныя каласальныя рэсурсы.
— Навука становіцца ўсё больш складанай і дарагой, — адзначыў галоўны вучоны сакратар Нацыянальнай акадэміі навук Васіль Гурскі. — У выніку ўзмацняецца дыферэнцыяцыя дзяржаў па ўзроўні даследаванняў і інавацый.
З яго слоў, усё больш навуковы працэс залежыць ад наяўнасці аналітычнага абсталявання, прыборнай базы і наяўнасці ўнікальных сродкаў вымярэння, узроўню кваліфікацыі навукоўцаў. Словам, сучасная навука патрабуе каласальных чалавечых і тэхналагічных рэсурсаў. І імі валодаюць вельмі нешматлікія краіны. Фактар, які прыводзіць да тэхналагічнага разрыву паміж перадавымі і іншымі дзяржавамі, што, на думку Васіля Гурскага, паступова набывае непераадольны характар.
Генеральны дырэктар ДНВА «Оптыка, оптаэлектроніка і лазерная тэхніка» (уваходзіць у структуру Нацыянальнай акадэміі навук) Максім Багдановіч прывёў канкрэтны прыклад: традыцыйныя крамянёвыя тэхналогіі вытворчасці паўправаднікоў, фактычна, ужо ўперліся ў столь, абумоўлены фізічнымі абмежаваннямі. Апошнія некалькі дзесяцігоддзяў ідуць актыўныя пошукі матэрыялаў — заменнікаў з больш высокімі тэхнічнымі характарыстыкамі. Выдатна сябе зарэкамендаваў нітрыд галію — матэрыял, які дазваляе ствараць шырокі спектр электронных прыбораў з новымі характарыстыкамі, недаступнымі ў крамянёвым выкананні. Гэтыя тэхналогіі вельмі перспектыўныя для мікраэлектронікі, але яны адсутнічаюць у адкрытым доступе: не прадаюцца, а тым больш — не перадаюцца бязвыплатна.
— Яны лічацца крытычнымі для абараназдольнасці і эканамічнай незалежнасці любой краіны, — адзначыў Максім Багдановіч. — Нашы навукоўцы навучыліся працаваць з гэтым матэрыялам. Ёсць цэлае сямейства высокатэхналагічных распрацовак. Яны ўкараняюцца на профільных беларускіх прадпрыемствах. І гэта з’яўляецца адным з фактараў павышэння канкурэнтаздольнасці беларускай мікраэлектронікі.
- Яшчэ адзін сусветны трэнд — павышэнне патрабаванняў да аддачы ад навукі. Яна стала не толькі сферай атрымання новых ведаў, але, фактычна, фабрыкай тэхналогій. На думку Васіля Гурскага, ёсць спробы і імкненні ва ўсім свеце навуковыя адкрыцці паставіць на паток, падпарадкаваць прынцыпам планавання, уласцівым вытворчым прадпрыемствам. У нейкай ступені ў навукова-даследчай дзейнасці, у сілу яе дарагоўлі, пачынае пераважаць эканамічны, камерцыйны складнік. Гэта абумоўлена змешаным фінансаваннем навуковых даследаванняў у многіх краінах. Выкарыстоўваюцца не толькі бюджэтныя грошы, але таксама сродкі бізнесу і нават прыцягненне капіталу на адкрытым рынку, па аналогіі з акцыянернымі кампаніямі. Натуральна, інвестары хочуць забяспечыць высокую і хуткую акупнасць сваіх укладанняў. Таму, адзначыў Васіль Гурскі, цяпер назіраецца дысбаланс паміж фундаментальнымі і прыкладнымі даследаваннямі ў бок апошніх, бо іх можна больш хутка камерцыялізаваць і атрымаць фінансава-эканамічны вынік.
А вось да фундаментальнай навукі цікавасць падае. Тэарэтычныя даследаванні дазваляюць зразумець сутнасць рэчаў, даць штуршок да адкрыццяў, якія могуць перавярнуць свет. Але адбудзецца гэта не заўтра, і нават не ў гэтым дзесяцігоддзі. Фундаментальная навука — гэта не толькі дорага, але і вельмі доўга з пункту гледжання атрымання канкрэтнага выніку. Нярэдка праходзіць некалькі дзясяткаў гадоў, перш чым тэарэтычныя адкрыцці атрымоўваецца рэалізаваць у практычнай плоскасці.
Таму, як адзначыў акадэмік-сакратар аддзялення хіміі і навук аб зямлі Нацыянальнай акадэміі навук Аляксей Труханаў, у апошнія 10–15 гадоў назіраецца сусветны трэнд на зніжэнні актыўнасці ў фундаментальнай навуцы.
І гэта ўжо пачынае адбівацца на інавацыйным асяроддзі.
— Без тэарэтычнага падсілкоўвання выраджаюцца прыкладныя даследаванні, — адзначыў ён.
Несумненна, лічбавыя тэхналогіі імкліва крочаць па планеце. І робяць пэўныя поспехі. Але ў нейкай ступені гэта тлумачыцца павышанымі інвестыцыямі ў лічбавы сектар апошнія некалькі дзесяцігоддзяў. Па банальнай камерцыйнай прычыне: гэтыя ўкладанні прыносілі найбольш хуткую аддачу, прынамсі, яшчэ нядаўна. У цэлым цяпер высокатэхналагічныя кампаніі значна пераацэнены. А інавацыйны пасыл у іх выдыхаецца: зноў жа,
з-за вычэрпвання фундаментальнага багажу. І той жа штучны інтэлект пакуль больш карысці прыносіць сваім распрацоўшчыкам і сумежным кампаніям, чым іншым галінам. Прынамсі, магчымасці ШІ вельмі моцна пераацэнены — мабыць, зрабіў справу масіраваны піяр. У той жа медыцыне пры распрацоўцы новых рэчываў нейрасеткі робяць цуды, але толькі калі гэта датычыцца малекул, якія добра даследаваны. З інавацыйнымі матэрыяламі, як адзначыў дырэктар інстытута стратэгічных даследаванняў Рэспублікі Башкартастан Уладзімір Савічаў, у электроннага мозгу ўзнікаюць праблемы. Пэўныя вынікі ён выдае, але працэнт памылак непрымальна высокі. І множацца правалы новых лекавых прэпаратаў, распрацаваных з шырокім выкарыстаннем штучнага інтэлекту. Прычым, па словах Уладзіміра Савічава, 70–80 % няўдач адбываюцца пры клінічных выпрабаваннях прэпаратаў на людзях, а не на жывёлах. Зноў жа, адбіваецца спецыфіка разумовай дзейнасці штучнага інтэлекту.
Як ні парадаксальна, але свет сёння перажывае адначасова два працэсы. З аднаго боку, трансфармацыі ў сілу вельмі бурнага развіцця ІT-сектара. З іншага — крызіс новых ідэй па шырокім спектры кірункаў. І ў найбліжэйшы час ім няма адкуль узяцца: прынцыпова новыя кірункі дае фундаментальная навука. Гэта сфера ведаў сёння знаходзіцца не на вышыні, таму абвастраецца канкурэнцыя і міжрэгіянальная, і краінавая, якая выліваецца як у ваенна-палітычнае, так і эканамічнае
супрацьстаянне — пошліны, санкцыі, абмежаванні, зніжэнне ўзроўню супрацоўніцтва. Па словах Васіля Гурскага, узмацняецца і барацьба за інтэлектуальныя рэсурсы. Перш за ўсё — носьбітаў высокіх ведаў. Перавабліванне навукоўцаў на сваю тэрыторыю адбываецца з выкарыстаннем самага разнастайнага інструментарыю: ад фінансавага да шантажу і маніпуляцый. Трэнд, які таксама не можа не ўплываць на сферу даследаванняў. Прынцыповым сёння з’яўляецца пытанне, як яе захаваць, бо навука як сфера фарміравання новых ведаў з’яўляецца падмуркам для інтэлектуальнага развіцця краіны, а адпаведна, і яе эканамічнай устойлівасці.
Аляксей КЛІМАЎ
