Навукасфера вельмі своеасаблівая і далікатная. З аднаго боку, менавіта ў рамках даследчых работ нараджаюцца інавацыі, якія становяцца рухальнай сілай для эканомікі, вытворчага сектара. На базе ноу-хау ствараюць новыя паслугі, якія павышаюць і эфектыўнасць многіх працэсаў, і якасць жыцця грамадзян. З другога боку, навуковая дзейнасць з’яўляецца сферай інтэлектуальнай. Вучоны — гэта не прафесія, а стан душы і асаблівы светапогляд. І для многіх сапраўдных даследчыкаў матэрыяльны бок пытання не з’яўляецца безумоўна дамінантным. Для яго ў прыярытэце — атрымаць новыя веды, здзейсніць адкрыццё, якое праславіла б і яго, і краіну ў стагоддзях. Гэта, калі заўгодна, і інтэлектуальнае спаборніцтва з калегамі з іншых дзяржаў, своеасаблівы інтэлектуальны спорт, у якім усе хочуць стаць чэмпіёнамі, узысці на п’едэстал пераможцы. Нават калі за чэмпіёнскі тытул не будзе выплачана мільённага ганарару. Навука не толькі адлюстроўвае магчымасці эканомікі, але і з’яўляецца інтэлектуальным люстэркам краіны, адлюстроўваючы яе патэнцыял і развіццё.
У Беларусі ўдалося захаваць дух савецкай навукі, якая не толькі магла і рабіла адкрыцці сусветнага ўзроўню, але і несла функцыю інтэлектуальнага развіцця грамадства, фарміравання маральна-этычных сэнсаў. Большасць савецкіх навукоўцаў (зрэшты, як і іх дарэвалюцыйных папярэднікаў) можна было смела назваць сумленнем соцыуму.
Зрэшты, тады навукоўцы ва ўсіх дзяржавах прытрымліваліся палітыкі сваёй павышанай адказнасці за лёс і суграмадзян, і чалавечай цывілізацыі ў цэлым. Складваўся нават своеасаблівы парадокс. У гады беспрэцэдэнтнага сусветнага палітычнага і ідэалагічнага супрацьстаяння, калі кантакты паміж дзяржавамі супрацьлеглых блокаў былі абмежаваныя, а даследчая сфера і ў Вашынгтоне, і ў Маскве, і ў Лондане, і ў Парыжы і ў іншых сусветных сталіцах была пастаўлена на службу павышэння бяспекі, менавіта навуковая супольнасць выступала адной з рухальных сіл як дээскалацыі міжнароднай абстаноўкі, так і закліку палітыкаў і вайскоўцаў да большага гуманізму. У тым ліку ў галіне выкарыстання фундаментальных адкрыццяў у ваеннай сферы. Усю трагічнасць эксплуатацыі ведаў ва ўзброенай сферы людзі навукі разумелі лепш за ўсё. Несумненна, вядомыя навукоўцы не прымалі лёсавызначальных рашэнняў, але сваім аўтарытэтам яны ўплывалі на палітыкаў па абодва бакі жалезнай заслоны.
З фарміраваннем аднапалярнага свету адбыўся цікавы парадокс: рухавікамі навукова-тэхнічнага прагрэсу сталі не ваенныя бюджэты, а грамадзянскі сектар.
У мінулым стагоддзі сучасныя тэхналогіі спачатку рэалізоўваліся ў частцы вытворчасці новых узбраенняў. Складана сказаць, з'явіўся б мірны атам, калі б сусветныя дзяржавы не трацілі каласальныя сумы на стварэнне ядзернай бомбы. Магчыма, выхад чалавецтва на касмічныя арбіты адбыўся б значна пазней, калі б не была патрэба ў сродках дастаўкі ядзерных боегаловак на тэрыторыю патэнцыяльнага праціўніка. Першы спадарожнік, а затым і Юрый Гагарын паляцелі ў космас фактычна на міжкантынентальных стратэгічных ракетах. Легенды нашай касманаўтыкі ўспаміналі, што сродкі на даследаванні, пошукі, канструяванне ў галіне ракетабудавання ішлі па лініі абароннага бюджэту. І хоць Сяргей Паўлавіч Каралёў і мроіў аб кіраваных палётах з малалецтва, у сталым узросце яму давялося ствараць баявыя ўзоры, а потым ужо мадэрнізаваць іх пад мірныя мэты. На даследаванне космасу, зыходзячы з грамадзянскай цікаўнасці, грошай бы тады не вылучылі. Прычым ні ў СССР, ні ў ЗША, ні ў іншых краінах.
Пасля заканчэння «халоднай вайны» навука паступова з забеспячэння сферы нацыянальнай бяспекі дрэйфавала ў бок грамадзянскага бізнесу. І ў выніку ў рамках заходняй мадэлі фактычна ператварылася ў адзін з сектараў прадпрымальніцкай дзейнасці і з навукі трансфармавалася ў стартапы. Несумненна, яны таксама нясуць у сабе значную долю даследчых складнікаў, фарміруюць ноу-хау. Але змяніліся мэты: з адкрыцця новых ведаў на атрыманне прыбытку.
А гэта, як кажуць, зусім іншая гісторыя. Несумненна, і на Захадзе адбываецца бюджэтнае фінансаванне навукі. Толькі яно таксама ў значнай ступені камерцыялізавалася. Прычым значныя субсідыі з казны атрымліваюць кірункі, якія, хутчэй, з'яўляюцца не навуковымі, а эканамічна палітызаванымі. Напрыклад, не розныя пошукі ў галіне змены клімату, дасягненні нулявога вугляроднага следу і развіцця «зялёнай» энергетыкі (па гэтым вектары ёсць яшчэ шмат незразумелага і непазнанага). Даследаванні ў асноўным накіраваны на абгрунтаванне палітычных і эканамічных канструкцый. Фактычна вынік такой навуковай дзейнасці вядомы. І калі хтосьці з навуковай супольнасці рызыкне прапанаваць нейкую альтэрнатыўную гіпотэзу, нават глыбока абгрунтаваную, яго засунуць у далёкі кут.
І не толькі сродкаў на дзейнасць не дадуць, але яшчэ і зробяць усё, каб маргіналізаваць і адлучыць ад навуковых мерапрыемстваў.
У гэтых адносінах у Беларусі захаваўся прынцып былых стагоддзяў. Несумненна, распрацоўкі і адкрыцці навукоўцаў павінны ўвасабляцца ў жыццё і прыносіць у тым ліку эканамічны вынік. Безумоўна, рэальны сектар — і дзяржаўны, і прыватны — павінен больш цесна супрацоўнічаць з даследчыкамі. У частцы і практычнай, і фінансавай. Аднак наша навука ў такой ступені не ператварылася ў сухі і бязлітасны бізнес. У тым ліку і па той прычыне, што шэраг фундаментальных кірункаў, якія не могуць быць хутка рэалізаваны ў канкрэтным вырабе, фінансуюцца з дзяржаўнага бюджэту.
Несумненна, заработная плата навукоўцаў магла б быць і вышэйшай. Але не варта забываць: даследчык — гэта пэўная жыццёвая філасофія.
І для яго вельмі важна самарэалізоўвацца, імкнуцца да адкрыццяў, непазнанага, зазіраць за гарызонт. Гэта з'яўляецца дамінантным фактарам. Хоць і годная заработная плата таксама пажаданая, але не з'яўляецца вызначальнай.
І гэта — вельмі каштоўная якасць нашых навукоўцаў. Не варта іх лічыць ужо поўнымі бяссрэбнікамі, але яны захоўваюць дух маральна-этычна адказнай інтэлектуальнай супольнасці.
У нейкай ступені нават з'яўляюцца люстэркам соцыуму і выступаюць маральнай асновай грамадства. Што, як бачыцца, вельмі важная функцыя, якую згубілі навукоўцы ў многіх краінах. На вялікі жаль.
Інтэлект ШТУЧНЫ
