І кожны перыяд пакінуў пасля сябе пэўны вопыт. Савецкая эканоміка — таксама. Яна на самай справе была не аднастайнай у часе, яе мадэль трансфармавалася ў залежнасці ад абставін. Былі ўдалыя падыходы, меліся памылкі і нават правалы. І яны, мабыць, заслугоўваюць уважлівага навуковага вывучэння і ўсведамлення. Без эмоцый, палітычных штампаў, але выключна з пункту гледжання выбудоўвання эканамічных працэсаў.

Пасля Другой сусветнай вайны глабальны ландшафт падзяліўся на два полюсы: сацыялістычны і капіталістычны. У кожным лагеры прысутнічалі шырокія варыяцыі сацыяльна-эканамічных мадэляў. 

А значная колькасць дзяржаў фармальна цалкам не ўваходзіла ні ў якія блокі. Таму нават падчас «халоднай вайны» глабальны палітычны і сацыялістычны калейдаскоп выглядаў складана і страката.

Фрагментацыя сусветнай эканомікі, ізаляцыя сацыялістычнага лагера капіталістычным (ці наадварот) уяўлялі сабой вельмі неадназначную з’яву. І ў гэтых рамках эканоміка Савецкага Саюза і перамолвала ўсе шматлікія рызыкі, і знаходзіла адказы на выклікі і пагрозы. Не толькі ўдарнымі будоўлямі, дзяржаўным планаваннем і жорсткай адміністрацыйна-каманднай сістэмай. Механізмы і інструменты таксама адрозніваліся досыць шырокай разнастайнасцю. Іншае пытанне, што многія аспекты эканамічнага жыцця таго перыяду чакаюць яшчэ сваіх даследчыкаў, ацэнкі і асэнсавання. Перш за ўсё, з пункту гледжання эканамічнай тэхнакратыі, пакінуўшы за дужкамі ідэалагічную і палітычную абвязку.

І можа высветліцца мноства цікавых падрабязнасцяў. Напрыклад, што дэ-факта ў сталінскія пяцігодкі новую эканамічную палітыку цалкам не знішчылі. Калектывізацыя і індустрыялізацыя знішчалі прыватную ўласнасць у сельскай гаспадарцы і цяжкай прамысловасці. У сталінскую эпоху займаліся жорсткім планаваннем толькі стратэгічных галін: металургіі, машынабудавання, вытворчасці асноўных прадуктаў харчавання... Выпуск спажывецкіх тавараў адбываўся на ўмовах, больш набліжаных да рынкавых канцэпцый. Вытворчасцю мэблі, адзення, цацак і многіх іншых тавараў аж да прымусаў, радыёл, пыласосаў, халадзільнікаў, будматэрыялаў займаліся арцелі, якія ў сучасным разуменні былі вельмі блізкія да малых і сярэдніх акцыянерных прадпрыемстваў. Менавіта арцелям больш-менш удалося насыціць савецкія крамы спажывецкімі таварамі нават ва ўмовах паслярэвалюцыйнай, а ў 40–50-х — і ваеннай разрухі. Іх лебядзіная песня прыйшлася ўжо на хрушчоўскія часы, калі арцелі пераўтварылі ў прадпрыемствы, іх нацыяналізавалі і падпарадкавалі адпаведным міністэрствам і ведамствам, уключыўшы ў сістэму строга дзяржаўнага планавання. Але кейс выкарыстання малых формаў вытворчасці і прыватнай ініцыятывы як элемент устойлівасці эканомікі варты ацэнкі. Прычым гэта ініцыятыва функцыянавала ў рамках вельмі жорсткай палітычнай сістэмы. І цалкам паспяхова.

Яшчэ больш важным з’яўляецца вопыт выбудоўвання вытворчых і тэхналагічных ланцужкоў пры нестабільным і далёка не заўсёды дружалюбным знешнім контуры. Рэалізоўваючы ядзерны і ракетны праекты, не саромеліся ў поўнай ступені выкарыстоўваць чужыя распрацоўкі. Зрэшты, як і ў іншых галінах. Прамысловы шпіянаж — з’ява не нашага стагоддзя. Іншае пытанне, што кожная чужая ідэя патрабуе як уласнага навуковага асэнсавання, расшыфроўкі і, што самае галоўнае, укаранення — стварэння сыравіннай, вытворчай, кадравай базы. Плюс — сістэмы мадэрнізацыі і развіцця новых вытворчасцяў. Першыя ракеты Сяргея Каралёва з’яўляліся копіямі вырабаў Вернера фон Браўна, дастаўленых з пераможанай Германіі. Але потым у касмічнай тэматыцы СССР вырваўся нашмат наперад многіх канкурэнтаў.

Дарэчы, Савецкі Саюз не быў цалкам ізаляваны ад капіталістычнай эканомікі. У 1930-я гады тэхналагічнае супрацоўніцтва асабліва актыўна працякала з ЗША. Ідэалагічныя супярэчнасці з’яўляліся непераадольнымі. Але Вялікая дэпрэсія (як і ў цэлым крызіс у сусветнай эканоміцы) падштурхоўвала Вашынгтон да гандлю, не зважаючы на партыйную афарбоўку. І досыць шмат абсталявання і тэхналогій закуплялі ў Штатах. Напрыклад, у грузавога машынабудавання глыбокія заходнія карані. Так, Савецкі Саюз набываў тэхналогіі. Але потым у іх старанна разбіраліся і развівалі ўласныя ноу-хау.

Савецкая эканоміка не была лінейнай і аднастайнай: прымяняліся розныя падыходы, меры стымулявання, выбудоўвання вытворчых сувязяў, навуковага суправаджэння... І гэты вопыт як ніколі можа спатрэбіцца сёння. У тым ліку замяніць знакамітыя міжнародныя практыкі, на якія нярэдка любяць спасылацца і публіцысты, і прафесійныя эканамісты. Але ўласны вопыт каштоўны тым, што развіваўся на нашай тэрыторыі, людзьмі з нашым культурным кодам, эканамічным менталітэтам і светапоглядам. Несумненна, яны памяняліся за апошнія дзесяцігоддзі. Але, паводле глыбіннай псіхалогіі і светапогляду, сучасныя беларусы, як бачыцца, бліжэй да сваіх продкаў, чым амерыканцаў, англічан ці аргенцінцаў. Усе нацыі розныя, а значыць, не ідэнтычна паводзяць сябе ў эканамічнай сферы. Таму нацыянальны гістарычны вопыт важны ў эканоміцы.

Інтэлект ШТУЧНЫ