«І швец і жнец і на дудзе ігрэц», — гаворыць прыказка. Ці гэта не пра беларускага пісьменніка Сяргея Давідовіча? Ён адзначыўся ў многіх сферах: дзяржаўная служба, літаратура, жывапіс, скульптура, кіно... І працягвае рупіцца, памнажаючы плён. Хутка пабачыць свет яго новая кніга казак у Выдавецкім доме «Звязда». На чым грунтуецца шматграннасць таленту творцы — у нашай гутарцы. 

— Сяргей Фёдаравіч, кажуць, усіх коней перагоніш, а гадоў не дагоніш. Ці задаволены вы жыццём?

— Я ўсё прымаю як дарунак, ласку Бога. Бо жыццё — цуд. Але патрабуе адказнасці: як распарадзімся гэтым цудам, залежыць ад нас. У мяне вельмі складаны лёс. На першым годзе свайго жыцця я павінен быў загінуць два разы. Не было шансаў. Ці Бог, ці анёл-ахоўнік для чагосьці мяне збераглі. Магчыма, таму я максімальна выкарыстоўваю тое, што ў мяне закладзена. У 1943 годзе, расказвала мама, немцы наляцелі на нашу вёску Карпілаўку ў Лагойскім раёне, сагналі ўсіх жыхароў, малых дзяцей паўраздзетых, у чым спалі, у калгасны свіран. Замкнулі, заставалася толькі падпаліць. 

Але потым адчынілі і сказалі: «Ідзіце ў лес і не азірайцеся». Мама казала, ішлі паміж двума радамі кулямётаў і былі ўпэўнены, што будуць страляць у спіну, бо вёска ўжо палала. Чаму нас выпусцілі? Я думаў, што гэта адзіны выпадак. Мой зямляк паэт Валерый Максімовіч адзначаў, што ў іх мясцовасці адбылося так сама. Я шукаў, чаму. Нас хацелі спаліць, бо мы жылі ў партызанскай зоне. Потым мне сказалі, што ў немцаў незадоўга да гэтага з’явіўся новы перакладчык: хударлявы, валасы светлыя, зачасаныя назад. І ён сказаў: «Пакуль я перакладчык, людзі гарэць не будуць». Але неўзабаве яго ў Заслаўі павесілі. Ды, магчыма, дзякуючы яму я сёння з вамі размаўляю.

У нашай сям’і было дзевяць дзяцей, я самы малодшы. Прыбіліся да партызан. А ў 1943 годзе немцы праводзілі аперацыю — сагналі ўсіх партызан да возера Палік у Барысаўскім раёне. (Я пасля вайны ездзіў пакланіцца гэтаму месцу.) Усе вырываліся з катла як маглі. І мая мама са мной на руках і з астатнімі дзецьмі. Спатыкаліся аб забітых людзей — столькі было крыві. Вырываліся гуртком. А я малы плакаў у мамы на руках. Нехта абурыўся: «Зося, праз яго мы ўсе загінем! Кінь яго, ты маладая». Маме сорак гадоў было. Яна паклала мяне пад ёлку і пайшла з астатнімі. Але сэрца мацярынскае не дазволіла пакінуць дзіця. І яна цішком вярнулася. Расказвала, што з цяжкасцю мяне знайшла. «А ты на мху ляжыш і салодзенька спіш», — успамінала яна. Так два разы цудам выратоўвалася маё жыццё.

Мы вярнуліся дадому, а вёска спалена. Прыйшлося жыць у зямлянцы. Не было нічога: ні лыжкі, ні міскі, ні пасцелі, спалі на яловых лапках. Толькі ў 1950 годзе ў нас з’явілася хлеба ўдосталь.

— Галеча не азлобіла?

— Сваё маленства памятаю з трох гадоў, з 1945-га. Лёталі самалёты, неба было чорнае. Жывучы ў зямлянцы, галадалі так, што я не мог спаць: голад загрызаў. Есці хацелася, хацелася, хацелася... Летам было лягчэй. Але якія цікавыя былі пасляваенныя гады, таму што прыпалі на маленства. Як ні дзіўна, гулялі ў вайну. Мы былі самыя бедныя і да таго ж пагарэльцы. Пашчасціла тым, хто вярнуўся ў сваю хату: лыжка на месцы, міска на месцы, ёсць дах, печ. Можна пачынаць жыць. У нас у Мінску было шмат сваякоў, дзякуй богу. Яны нам перасылалі мяхамі сухары. А ў нас жа хлеба не было ўвогуле. Нягледзячы на гэтую галечу, я не памятаю злосці. Людзі хоць у нястачы, але былі добразычлівыя, таму што нагараваліся, нагаладаліся, набаяліся. Гэта мяне ўражвала ўсё жыццё. Пра гэта я шмат пішу. 

— Адкуль такое добрае валоданне роднай мовай?

— Хаця школа ў мяне была руская, я быў дапытлівы, мне хацелася ўсё ведаць. Любіў чытаць. Мне траплялася шмат сусветнай літаратурнай класікі: Майн Рыд, Джэк Лондан, Вальтэр Скот, Жуль Верн. А пачынаў з Эміля Заля: «Жэрміналь», «Кар’ера Ругонаў». З айчынных — «На ростанях» Якуба Коласа. Чытаў пры газоўцы. Зімой ночы доўгія, вёска глухая. Блізка падыходзілі ваўкі і пачыналі жахліва выць. І я хаваўся пад коўдру. Гэтыя імгненні адкладваліся ў душы. У нашай Карпілаўцы размаўлялі на беларускай мове па-сялянску, ад зямлі. Мова гэтая хоць не літаратурная, аднак больш багатая. Мая мама была вельмі гаварлівая, выказвалася вобразна: «А камлюк стоць носам!», «Вуліца ад людзей ломіцца». Я думаў: «Якому б пісьменніку завесці маму, каб паслухаў яе?» А тата быў сціплы. Я ў маму. Маё вуха ўлоўлівала мову продкаў. Я і сёння захапляюся вяскоўцамі. Пра гэта — мае вершы: «Я плынню стаў жыцця ракі, // Часцінкай вашай, землякі, // Стаў рэхам вашай мовы». Беларуская мова грунтуецца на мове вёскі, народа.

— У кнізе «Душы маёй бяссонніца» выкарыстоўваеце цікавае слова «мезін»: «Мезін, жабрак, быў звычайны чалавек, толькі перамолаты аднаму яму вядомымі жорнамі нястачы і пакутаў»... 

— Так, я яго памятаю. Ён стаіць перад вачыма як сёння, ды ў жудасных лахманах. Хто што мог давалі паесці. Ён не прасіў. Ён ішоў як Ісус. Такая чысціня ў гэтых лахманах.

— Ці ёсць такія сёння?

— Прапала беднасць — прападае дабрыня. Упіваючыся дастаткам, часам забываюць, што некаму не хапае. У маім вершы «Шчасце» ёсць такія радкі: «Ці можа быць шчаслівы чалавек, // Калі ёсць недзе хоць адзін няшчасны?». Як ні дзіўна, але кожны павінен прайсці праз выпрабаванні. У нас на парозе стаіць вайна. І ў чым вінаватая моладзь, якая не зведала голаду? Можа, з-за гэтага не ацэніць дастатку. Але дай Бог, каб не зведала.

— Ці хацелі б вы абмінуць свае жыццёвыя выпрабаванні?

— Гэта быў дарунак маёй душы, дапамога ў жыцці, асабліва творчым. У мяне звыш 40 выдадзеных кніг, больш чым 5 тысяч вершаў, 130 паэм, дзясяткі аповесцей, апавяданняў і казак. Хутка пабачыць свет 18-ы том Збору твораў.

— Ці можна сумясціць колькасць з якасцю?

— Творчы чалавек не можа не быць цэнзарам, жорсткім у адносінах да сябе. Наконт якасці: па-першае, гэта як Бог даў, па-другое — як ты сам ставішся да творчасці. З маіх 130 паэм 15 на рускай мове, астатнія — на беларускай. Я жыву ў мінулым, дзе для мяне ўсё было найлепшае, бо там — маё маленства, усе маладыя, яшчэ жывыя родныя. Мне не хапае таго часу — 1950–1970-х гадоў. Якая была моладзь прыгожая, дзяўчаты — натуральныя! А цяпер новы час... Адзін стандарт для моладзі — інтэрнэт. Яны залазяць туды, і спрацоўвае сіндром натоўпу: ты павялічыла губы — і я. Як вірус. 

— А ў маладосці што-небудзь расчароўвала?

— Калі я вярнуўся ў 23 гады з арміі, доўга не мог знайсці сабе прымяненне. Мне стала крыўдна: няма прапіскі — я нікому не патрэбны. Ды ўрэшце ўладкаваўся шафёрам. Тады найлепшых супрацоўнікаў ад працоўнага калектыву накіроўвалі вучыцца. Так у маім лёсе з’явілася школа міліцыі, потым — акадэмія МУС, якую скончыў з чырвоным дыпломам. Даслужыў да палкоўніка. 

— Першыя вашы кнігі выйшлі ў 50 гадоў. Прызнайцеся, надакучыла служыць у органах?

— Я пісаў і падчас службы. Быў белай варонай. «І званне з году ў год атрымлівае, і вершы піша, яшчэ і малюе...» — зайздросцілі нядобразычліўцы. Міністр унутраных спраў Віктар Піскароў вельмі любіў мяне за творчасць, чытаў мае публікацыі і ганарыўся. А ўвогуле я пачынаў як паэт-песеннік: Яўген Глебаў, Ігар Лучанок, Валерый Іваноў, Леанід Захлеўны, Эдуард Зарыцкі, Уладзімір Буднік — сузор’е кампазітараў таго часу, якія пісалі на мае вершы. У 1970-я гады кожны дзень па радыё гучалі мае песні. І Генадзь Бураўкін, старшыня Белтэлерадыёкампаніі ў той час, таксама паэт-песеннік, здзіўляўся гэтаму.

Першы ж верш я напісаў у 14 гадоў у глухой галоднай вёсцы. Штосьці вымагала, штосьці непакоіла і выходзіла на паперу. Але баяўся нават уявіць, што буду паэтам. Паэт — гэта штосьці святое. У мяне пытаюцца: «Як вы так шмат напісалі? Гэта ж планаваць трэба?» У паэзіі планаваць немагчыма. Гэта як бутон кветачкі, які ў свой час не можа не распусціцца. Кожны верш — чарговы бутончык. І, пакуль не прыспее, не распусціцца. Калі бярэшся пісаць на пэўную тэму, а ў цябе не стаіць камяк у горле і не макрэюць вочы, твор не адбудзецца. Я ў творчасці працую праз шчырыя эмоцыі. Такія ж шчырыя Міхась Пазнякоў, Віктар Шніп. Алесь Пісьмянкоў быў адкрыты, без другога дна. З ім ідзі хоць куды, нават у разведку. Але кожны творчы чалавек па-свойму цікавы. Бо, можа, ён сам яшчэ не ведае, што ў яго вялікі патэнцыял, які раскрыецца...

— А што для гэтага рабіць?

— Працаваць, працаваць, працаваць! Паэзія — прадукт глыбокага роздуму, аналізу жыцця, паводзін сваіх і іншых. Я даўно напісаў у паэме «Люстэрка лёсу»: «не толькі я гляджу — яшчэ і бачу». Можна глядзець, але не бачыць. Так бывае, калі ты не заглыблены ў жыццё.

— Сёння большасць у інтэрнэт заглыбляецца... 

— А ў мяне нават камп’ютара няма. Заглыбляцца трэба ў сябе, у душу. Калі чалавек удумлівы, гэты працэс не спыняецца. Творцу сілкуе жыццё. Я ў сваім узросце абняў бы ўвесь свет. Інтэрнэт — гэта чужыя мазгі, чужыя меркаванні, шаблоны. Ёсць у ім і шмат карыснага, але, каб гэта знайсці, трэба напружыцца. А на паверхні тое, што само да цябе ліпне, але ці карыснае яно? А сапраўднае хаваецца. Яго трэба знайсці, прыкласці намаганні, а потым, калі знайшоў, даць ацэнку. І ў сваім сэрцы пакінуць нішу для гэтага. Ды ці ёсць там месца? Заўсёды лёгка плысці па цячэнні. А трэба толькі супраць. Так і ў паэзіі. Верш я пішу 15 хвілін, максімум паўгадзіны, калі ён сюжэтна складаны. Пішацца само. Некалі заўважыў, што мне нехта дыктуе і я толькі паспяваю запісаць. Напрыклад, мая першая паэма «Люстэрка лёсу». Лета ў вёсцы было спякотнае, я ішоў па ваду да калодзежа паліваць агарод. Прайду паўдарогі — адна страфа, другая страфа, трэцяя, чацвёртая. Кідаю вёдры і лячу дадому, каб запісаць. 

— У вас, пэўна, такі тэмперамент, што ўсё робіце хутка? Гэта заўважна і на прыкладзе вашых ілюстрацый да кніг: малюнкі пераважна эскізныя, схематычныя. Вы быццам спяшаецеся, каб больш паспець?

— Калі нахлыне тэма, пішацца запоем, бо не адпускае. Навошта катаваць сябе і расцягваць? Калі пачынаю пісаць паэму, ужо бачу, чым закончу. Бывае, малюнак больш важны за верш. Навошта выпісваць? Перадаў настрой — і ўсё! У жывапісе інакш. У мяне ёсць карціны па тры метры. Падыходжу да палатна — адразу ўяўляю кампазіцыю.

— Маляваннем вы пачалі займацца, ілюструючы свае кнігі?

— Не, я ўсвядомлена пачаў займацца жывапісам, а ілюстрацыяй — калі стаў выдаваць свае кнігі.

— Каб аблегчыць задачу, не шукаць мастака-ілюстратара?

— Паўтаруся: у мяне ёсць малюнкі, якія раскрываюць верш больш, чым словы.

— У паэзіі ваш лірычны герой гаворыць пераважна ад першай асобы множнага ліку «мы», абагульняючы: «Што нас не пускае да мэты ісці?», «Мы ў жыцці імкнёмся, каб працаваць ударна»... Хочаце вырашыць калектыўныя праблемы соцыуму, усіх людзей, прамаўляючы за іх?

— Мы адно цэлае. Бачу, што пакутую не толькі я і не толькі мне баліць. У людзей тыя ж праблемы, што ў мяне. Мы — значыць, і ты за гэта адказны, кожны з нас. Мы — каб аб’яднаць, каб не быць разрозненымі. Паэзія — цяжкі крыж, бо гэта як дарунак Бога, так і пакуты і адказнасць. Часам не разумееш, як верш з’явіўся. Пішацца лёгка радок за радком. Калі б вы паглядзелі мае чарнавікі — ніводнай праўкі. 

— Таму не аддаяце карэктарам і рэдактарам? 

— Наадварот, было б здорава, каб карэктары правілі. Па-першае, гэта час, па-другое, грошы. Я беларускую мову ведаю добра, не выдатна. Безумоўна, карыстаюся слоўнікам, а рускую ведаю дасканала. Мне не хапае беларускага асяроддзя. Жонка мая руская, з Курыльскіх астравоў. Наша любімая тэлеперадача — «Спокойной ночи, малыши», яшчэ — мультфільмы. Маё ўнутранае дзіця жывое. Трэба людзей правяраць такім тэстам: чытае казкі — душа яго жывая, не чытае — абыдзі яго за вярсту. Алесь Марціновіч, моцны, дасведчаны, глыбокі крытык, калі ў «Полымі» пісаў першую рэцэнзію на мае казкі, адзначаў: чытаеш — і не можаш дачакацца, чым скончыцца. Героі маіх казак сучасныя, сярод іх — старшыня райвыканкама. Як праверыць майстэрства творцы? Папрасіць напісаць казачку. Тут асаблівая мова, трэба валодаць адначасова і мудрасцю дарослага, і непасрэднасцю дзіцяці.

— Як Андэрсен?

— З ім, вядома, не параўнацца. Як і з братамі Грым. Важны складнік казкі — павучальнасць, мараль, але якая непрыкметная, не ў лоб, а фарміруецца ў падсвядомасці. Мараль як лекі ад сённяшняй атруты — эгаізму. Раней былі больш трывалыя каноны, устоі, каштоўнасці, калі паважалі старэйшага ў сям’і. Сёння эгаізм упіраецца ў адвечныя тэмы — патрыятызму, духоўнасці, адносін да старэйшых, бацькоў, Радзімы. 

— Патрыятызм можна атаясаміць з духоўнасцю?

— Можна. Як спяваў Высоцкі: «Значит, нужные книжки он в детстве читал». Я здзіўляўся сабе: чаму я такі неруш, наіўны, даверлівы? Я ж столькі сербануў ад жыцця!.. А ўсё таму, што ў маленстве чытаў... У тым ліку казкі пра рускіх асілкаў: Ілью Мурамца, Дабрыню Мікіціча, Алёшу Паповіча, Святагора-багатыра, Мікулу Селянінавіча. Гэта вельмі патрыятычныя кнігі. 

— Сёння мы перакормленыя, думаць не хочацца. Ці могуць з’явіцца ў наш час творцы ўзроўню Дастаеўскага?

— Геніі з’яўляюцца не ад сытасці і беднасці, гэта штучныя адзінкі з ужо закладзенымі здольнасцямі. У генія ёсць нейкі код, як ён будзе развівацца па жыцці. Але ўсё роўна патрэбны талент, праца, намаганні. Талент — 90 % працы. Я сплю вельмі мала — Напалеон пазайздросціў бы, сам здзіўляюся, але адчуваю бадзёрасць. Кладуся спаць, а думкі ў галаве віруюць, і адна яркая як засвеціцца! Бывае, адзін цікавы радок за сабой цягне цэлы верш або паэму.

— Вас дакладна не зможа пераўзысці штучны інтэлект!

— Што б інтэлект ні напісаў, што б ні намаляваў, ёсць паняцце «намоленасць». Мая ўласная «намоленасць» — добрымі справамі, шчырасцю — перадаецца на паперу. Інтэлекту гэта не пад сілу. Разумных людзей многа. Але калі чытаеш паэзію, бачыш: гэта ад розуму напісана або ад сэрца. 

— Ці даводзілася вам здраджваць сабе і сваім прынцыпам?

— Згадваецца думка з аднаго майго верша: трэба страціць дзень, каб уратаваць год, або адзін верш — каб уратаваць усю паэзію. Канечне, я не бязгрэшны, праяўляў слабасці. Сорам за гэта нясеш усё жыццё. Такая своеасаблівая споведзь сабе. Нездарма Пастарнак сказаў: «Оставлена вакансия поэта. // Она опасна, если не пуста». Калі ты сапраўдны паэт, да таго ж прынцыповы, асуджаеш сябе на выгнанне, бо праўда не ўсім па душы. 

Гутарыла Наталля СВЯТЛОВА