Новы праект у сферы медыцыны рэалізуюць вучоныя Беларусі і Расіі. Праграма «Саюз-Біямембраны» прадугледжвае распрацоўку фармакалагічна актыўных злучэнняў, тэхналогій клетачнай тэрапіі і метадаў ідэнтыфікацыі тэрапеўтычна значных мішэняў для лячэння анкалагічных, аўтаімунных, сардэчна-сасудзістых, інфекцыйных і нейрадэгенератыўных захворванняў. Гэта прататыпы інавацыйных лекаў для барацьбы з невылечнымі сёння хваробамі.

Знайсці мішэні

Перспектыўная саюзная праграма нацэлена стварыць тэхналагічную платформу для вытворчасці ў будучым такіх лекаў. З беларускага боку ў праекце ўдзельнічаюць вядучыя арганізацыі НАН Беларусі і медустановы, у прыватнасці РНПЦ дзіцячай анкалогіі, гематалогіі і імуналогіі і РНПЦ псіхічнага здароўя. З расійскага боку — шэраг арганізацый падведамасных Міністэрству навукі і адукацыі РФ. Першапачатковая мэта вучоных — вывучэнне мембран.

— Сучасныя падыходы да распрацоўкі лекаў называюць рацыянальнымі. Гэта звязана з тым, што даследчыкі шукаюць малекулы, якія выбарачна звязваюцца з пэўнай мішэнню (як правіла, гэта пэўны бялок) нашага арганізма ці мішэнню патагеннага арганізма — калі гаворка ідзе аб распрацоўцы антыбіётыкаў. Пры гэтым такія малекулы павінны аказваць мінімальнае дзеянне на бялкі, якія адрозніваюцца ад мішэні, — расказвае навуковы кіраўнік праграмы з беларускага боку, вядучы навуковы супрацоўнік лабараторыі малекулярнай дыягностыкі і біятэхналогіі Інстытута біяарганічнай хіміі НАН Беларусі Андрэй ГІЛЕП.

На сёння фармацэўтычныя кампаніі распрацавалі эфектыўныя алгарытмы для стварэння тэрапеўтычных сродкаў у адносінах да вядомых мішэняў. Пры гэтым асноўнай перашкодай для лячэння шматлікіх захворванняў з’яўляецца недастатковасць ведаў аб механізмах іх развіцця і адсутнасць пэўных мішэняў, змена функцыянавання якіх магла б прывесці да выздараўлення. І тут вялікая роля адводзіцца мембранным бялкам. У адрозненне ад большасці іншых, яны вельмі складаныя, таму што іх складана вылучыць і вывучаць. Але менавіта яны найбольш перспектыўныя мішэні для новых лекаў. Мэта выканання праграмы якраз і нацэлена на вырашэнне дадзенай праблемы — ідэнтыфікацыю новых мішэняў з ліку мембранных бялкоў, якія асацыіраваны з канкрэтнай паталогіяй або канкрэтнай формай патагеннага арганізма.

У сусветнай фарміндустрыі такія задачы вырашаюць у асноўным шляхам стварэння міжнародных кансорцыумаў. Таму і ў нас прынята рашэнне аб’яднаць намаганні ўсіх вядучых спецыялістаў Саюзнай дзяржавы ў гэтай галіне. Улічваючы, што імі напрацаваны вялізны вопыт за дзесяцігоддзі работы ў гэтай галіне, а беларуска-расійскі кансорцыум «Біямембраны» дзейнічае з 2019 года, ёсць усе перадумовы апярэдзіць замежных калег.

— Прыярытэт праграмы — развіццё імпартаапераджальных тэхналогій. Хаця, безумоўна, шэраг задач па імпартазамяшчэнні таксама будзе вырашаны, — падкрэслівае навуковец.

Апошняя надзея

Праграма будзе выконвацца ў 2026 — 2030 гг. Як адзначае Андрэй Гілеп, 5 гадоў — занадта малы тэрмін для поўнага цыкла стварэння фармпрэпаратаў. Ад моманту ідэнтыфікацыі мішэні да выхаду фармпрэпарату на рынак праходзіць у сярэднім 10-15 гадоў.

— У сувязі з гэтымі задачамі праграмы з’яўляюцца ідэнтыфікацыяй мішэняў, іх дэталёвы структурна-функцыянальны аналіз і дызайн, стварэнне прататыпаў лекаў, накіраваных на канкрэтныя мішэні. Акрамя фармпрэпаратаў будуць распрацоўвацца альтэрнатыўныя тэрапеўтычныя сродкі — клетачная імунатэрапія, — пералічвае Андрэй Гілеп.

Трэба сказаць, што вучоныя і раней працавалі над гэтымі праблемамі і рэалізоўвалі падобныя распрацоўкі ў рамках іншых праграм. Як адзін з вынікаў — цяпер у Беларусі паспяхова ўкаранёна ў клінічную практыку CAR-T тэрапія пацыентаў з лімфабластным лейкозам. Дадзены тып тэрапіі прымяняецца, калі іншыя спосабы лячэння не дапамагаюць. Пілотны праект быў рэалізаваны сумесна з РНПЦ дзіцячай анкалогіі, гематалогіі і імуналогіі.

Сутнасць метаду ў тым, што бярэцца кроў пацыента, з яе вылучаюць Т-клеткі імуннай сістэмы — так званыя «клеткізабойцы». Іх «навучаюць» знаходзіць ракавыя клеткі, размнажаюць і вяртаюць пацыенту. Паколькі гэта яго ўласныя клеткі, арганізм спакойна рэагуе на іх. Для многіх пацыентаў такі метад — апошняя надзея, калі хіміятэрапія і перасадка коснага мозга не працуюць. У рамках праграмы «Саюз Біямембраны» асобны кірунак работ накіраваны на развіццё менавіта гэтага тэрапеўтычнага падыходу — клетачнай імунатэрапіі.

Асабісты падыход

Безумоўны прыярытэт сучаснай медыцыны — персаналізаваная тэрапія. Яна забяспечвае эфектыўнае і бяспечнае лячэнне канкрэтнага пацыента. У рамках праграмы плануецца вырашыць шэраг задач у галіне персаналізаванай медыцыны. Адна з іх — распрацаваць падыходы для персаналізацыі фармакатэрапіі пацыентаў з нейрадэгенератыўнымі захворваннямі.

Падобныя работы і раней праводзіліся. Напрыклад, у супрацоўніцтве з РНПЦ псіхічнага здароўя ўжо створана тэхналогія персаналізаванай фармакатэрапіі для расстройстваў шызафрэнічнага спектра. Справа ў тым, што ў псіхіятрыі нельга прызначаць лекі метадам перабору, як пры лячэнні іншых хвароб. Гэта небяспечна таму, што многія прэпараты выклікаюць цяжкія ўскладненні.

Навукоўцы аналізуюць генетычныя асаблівасці пацыента, вывучаюць, як яго арганізм рэагуе на тыя ці іншыя лекі, і выдаюць рэкамендацыі ўрачам: якія лекі супрацьпаказаны, а якія падыдуць і ў якой дозе. Гэта зніжае рызыку цяжкіх ускладненняў і павышае эфектыўнасць лячэння. Такі падыход у рамках праграмы будзе распаўсюджаны і на нейрадэгенератыўныя захворванні.

Чытайце таксама: Спецыялісты расказалі пра распрацоўку айчынных лекаў і перспектывы імпартазамяшчэння