Не, я не такая... Чорная сукенка з аголенай спінай ажно да таго месца, дзе пачынаюцца ногі, — усё ж занадта. Хоць і эфектна... Але не маё. Я добрая: мне шкада забітых немаўлят, пра якіх гаворыцца ў Евангеллі ад Мацвея. І я люблю маму (чуеш, родненькая?). І яшчэ: мне не 3000 гадоў (згодна з пашпартам).
Можна выдыхнуць: я не вядзьмарка. Але логіка не ратуе, таму што недзе глыбока свярбіць пытанне, колькі гэтай вядзьмарскай энергіі можа насіць у сабе асобна ўзятая істота, нават не здагадваючыся. Але пры пэўных абставінах яна можа і выбухнуць, атручваць свет, псаваць жыццё іншым, прыводзіць да вялікіх чалавечых трагедый. Можна збягаць ад пытання ці хаваць адказ для сябе. Але яно прагучала ад імя рэжысёра Яўгена Карняга ў спектаклі «Інтэрв'ю з вядзьмаркамі» Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек і ўсё не адпускае. Нібыта разважанні на жаночую тэму (так падаецца па ходзе спектакля) выглядаюць лагічным працягам карнягаўскіх «Латэнтных мужчын», але разам яны ўтвараюць дыпціх, паводле якога М+Ж далёка не заўсёды можа азначаць Л. Наадварот, пачварнажаночае ў камплекце з латэнтнамужчынскім вядуць да разбурэння любові. Усё, «хана» чалавечай гармоніі ў такім свеце.
Нездарма ж нават вонкава ўсё чорнае ў спектаклі «Інтэрв'ю з вядзьмаркамі». Як ні дзіўна, чарната адзення нават падкрэсліваецца цёмным фонам. Сцэнаграфія Таццяны Нерсісян пакідае толькі галоўнае — саміх гераінь, стол-трансформер і тое-сёе з вядзьмарскага антуражу. На нейкай хвіліне, наогул, прыгадалася байка з дзяцінства, якую мы любілі распавядаць у піянерлагерах, калі выключалі святло і клаліся спаць: «У чорным-чорным горадзе, на чорнай-чорнай вуліцы...» Напрыканцы такіх гісторый, як правіла, гучаў смех. І насамрэч, гэта цудоўная зброя разумных людзей, каб перамагаць (маральна) у, здавалася б, безнадзейных бітвах. Перамога дабра — закон любой байкі-казкі, дзе можа быць некалькі злых герояў адначасова. Тут іх тры. Сучасныя, прывабныя.
Яны распавядаюць гісторыі, вельмі падобныя на казкі. Толькі ў казках злосныя персанажы не галоўныя, а тут ім раздолле, процілеглых наогул няма. Асновай спектакля сталі казкі братоў Грым, некаторыя з іх вядомыя, але ў іх дабаўлены спасылкі на рэальную гісторыю, дзе зло праяўляла сябе з розных бакоў і вызначала паводзіны людзей (дастаткова ўзгадаць толькі адно мінулае стагоддзе з яго войнамі). Гісторый гучыць шмат, у кожнай з трох актрыс нібыта жыве некалькі персанажаў адначасова, хоць усё ж пазначаны архетыпы. Тры ўмоўныя гераіні — своеасаблівыя носьбіты жаночага: гром-баба, жанчына-маці і дзеўка, зацыкленая на ўласнай прыгажосці. Адна ненавідзіць дзяцей (варыць з іх ежу), другая шчасце мацярынства прамяняла на магчымасць шантажу караля забойствам яго (і сваіх) дзяцей дзеля выгады, трэцяя настолькі занята сабой, што на сустрэчы з мужчынамі не мае часу, таму ніяк не пазбавіцца ад цнатлівасці, хоць і сапраўдная ведзьма — як жа яна заварожвае самой магчымасцю ўзляцець на стойцы мікрафона (мётлы даўно саступілі месца сучасным прыладам, таксама як і карэты для папялушак).
Мікрафон трэба было яшчэ адбіць у сябровак, якім таксама хацелася падзяліцца сваімі поглядамі на жыццё. У пачатку спектакля вам будзе здавацца, што гераіні наогул пазнавальныя і рэальныя. Але гэтая гульня ў пазнавальнасць дае прастору для вольнасцей: рэплік, дзеянняў, эпізодаў, якія расстаўляюць патрэбныя сэнсавыя акцэнты і не даюць патануць у чарнаце дзякуючы гумару, разраджаюць сітуацыю (чытанне гараскопа ўспрымаецца як гумарэска, напой з трэцяй станоўчай выглядае як сок, пошук цнатлівай жанчыны ў зале пераадрасуе пытанне: і хто тут вядзьмаркі?).
Форма інтэрв'ю дазваляе персанажам раскрыцца ва ўсёй іх шматаблічнасці, таму што жанчыны гавораць шчыра, як на духу, а з сярэдзіны размова наогул ідзе як з даўнімі знаёмымі. Тым не менш, інтэрв'юер кожны, хто прысутнічае на спектаклі, а пытанні маюцца на ўвазе (вядзьмаркі іх вымаюць з нашых галоў дзякуючы сваім звышзлосным магчымасцям). А вось звышчалавечымі магчымасцямі павінны валодаць актрысы, якія выконваюць складаныя рэжысёрскія задачы: спяваюць, кантактуюць з залай, іграюць драму, ператвараюць яе ў камедыю. Гэта актрысы Ганна Гаспадарык, Наталля Кот-Кузьма, Святлана Цімохіна.
Вераснёўская прэм'ера Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек мела поспех адразу (можна сказаць, на стадыі продажу квіткоў), спектакль быў адабраны для паказу ў рамках фестывалю «ТэАрт». Хто ведаў папярэднія працы Яўгена Карняга, той разумеў, на што ідзе. У рэжысёра ўжо ёсць свая публіка, якая такі тэатр прымае раз і назаўсёды. А калі не прымае адразу, то прыходзіць яшчэ, каб усё ж зразумець: ну пра што гэта? Таму што чапляе ўсё роўна — цісне на падсвядомасць, выцягвае эмоцыі, правакуе разумовую дзейнасць (нават калі думаеш, што прыйшоў расслабіцца), ужо самой формай гледача ўключаюць у дзею.
Тут няма выразнага сюжэту, дзе закручваецца інтрыга, таму што інтрыга ў кожнай дробязі, дэталі, у асобных слоўцах — іх трэба лавіць. Дзея складваецца з кавалачкаў, з маналогаў, кожны з якіх можа існаваць сам па сабе, як і гераіні. Яны нагрувашчваюць гісторыі, павышаюць тэмпературу напалу, і калі адна з іх выходзіць з бітай, то зразумела: у гэтым, відаць, тая першасная эмоцыя, з прычыны якой добрая дзяўчынка і дачка стала вядзьмаркай.
Усе гісторыі трэба складваць у карцінку, у якой звязваюцца не толькі асобныя маналогі, а кантэксты, эпохі. Яўгену Карнягу хацелася даследаваць вядзьмарскую сутнасць з розных бакоў, разгледзець яе пад лупай ва ўсіх падрабязнасцях. Ён прэпарыруе самыя розныя праявы зла, выварочвае, паказвае нутро і тлумачыць, адкуль яно бярэцца. Нараджаецца разам з чалавекам, вырастае з яго дзіцячых праблем, прыходзіць з адваротнага боку люстэрка, у якое глядзіцца прыгожая жанчына, якая бачыць наогул толькі сябе. Зло можа і не выглядаць злом, яно можа быць мілым, прыкідвацца дзіўнаватасцю і дурасцю, якую ў дробязях прасцей не заўважыць, вось так і культывуецца. Аднойчы не заўважыць, потым прамаўчаць, не спыніць — і канцэнтрацыя зла на душу насельніцтва спараджае вялікую глабальную бяду для чалавецтва, калі адны імкнуцца выжыць цаной жыцця іншых.
Нельга сказаць, што рэжысёр вядзе нас да канкрэтызацыі і гэта яго галоўная мэта. Але без канкрэтызацыі сама тэма была б вельмі абстрактнай і таму выключна забаўляльнай. На гэты спектакль прыходзяць не для таго. Сюды трэба прыходзіць думаць пра тое, як быць асцярожнымі і разгледзець вядзьмарскае ў сабе. Таму выкарыстоўваецца гіпербалізацыя: у некаторых сітуацыях нават вядзьмаркі могуць зніякавець. Сам рэжысёр, каб не стала зусім тужліва, расстаўляе нажыўкі для гледача, умее спыніць слязу і справакаваць смех, які і ёсць той самы напамін пра дабро, якога няма на сцэне (можа быць Карняг робіць так дзеля таго, каб яно перамагло ў нашых галовах).
У выніку зло не столькі прыцягвае, колькі надакучвае, відаць, і самім гераіням. Душа памерлай мамы, якая з'яўляецца дачцэ, адлятае на паветраных шарыках пад песню «На трибунах становится тише...». Яна можа зноў вярнуцца, ведаюць вядзьмаркі. І кожная з іх разумее, што, гуляючы з іншымі, сама рызыкуе аказацца лялькай у руках лёсу. Ад гэтай думкі неяк... хораша.
Але не, я ж не такая...
Ларыса ЦІМОШЫК
tsimoshyk@zviazda.by
«Дзесяцігоддзі школьнае харчаванне нашых дзяцей будавалася на аснове зборніка рэцэптур».
Што за таемнымі дзвярыма?
