Мера веры

Мастакі, па сутнасці, дзеляцца на дзве катэгорыі: на тых, хто ўмее маляваць і на ўсіх астатніх. "Усе астатнія" ў сваю чаргу — на абстракцыяністаў, канцэптуалістаў, майстроў супрэматызму, поп-арту, інсталяцый, перформансу... ну і гэтак далей. "Астатнія" дадаюць да выяўленчых вобразаў расповеды пра сваё светаадчуванне, філасофскія погляды, сацыяльную значнасць і прагрэсіўнасць, адным словам, напускаюць туману, як кажуць некаторыя скептыкі. Іншым разам за іх гэта робяць тыя, хто зацікаўлены ў фарміраванні ўражанняў гледачоў. Гэтыя мастакі, як ім здаецца, разнасцежваюць сваю душу, каб глядач наўпрост пабачыў, што на ёй набалела, што яе абудзіла, усхвалявала, змаркоціла ці абрынула ў смутак. Божаму рэчаіснаму свету, па сутнасці, адмоўлена ў першаіснасці. Такі эгаізм. Пры гэтым іх гучна ўхваленыя творы няблага прадаюцца.

"Усе астатнія" мастакі не могуць намаляваць абраз для царквы, бо ў людзей не ўзнімецца рука перахрысціцца на адлюстраванне грэшнай душы.

Мой сябар Барыс маляваць умее. Змалку, як сябе памятае, — з алоўкам у руцэ. Яго, вясковага хлапчука, пасля пяці класаў узялі ў сталічную школу-інтэрнат для адораных дзяцей, потым — вучоба ў тэатральна-мастацкім інстытуце, гады і гады работы прафесійным мастаком...

Барысу скарылася лінія, стала зусім падуладнай, паслухмянай і абгінае выгіны ягоных думак, як вада дробныя каменьчыкі. Такія мастакі добра бачныя сярод людзей, рэкламаваць іх не трэба.

Дык зусім натуральна, што Барысавы здольнасці заўважыў і ацаніў і адзін духоўны айцец, святар, карацей кажучы. Яшчэ даволі малады чалавек, ён атрымаў пад сваё апекаванне новы храм у нядаўна заселеным мікрараёне горада і пачаў клапаціцца аб аздабленні пакуль не надта намоленага духоўнага прытулка. Аднойчы на сваю рызыку ён узяў і замовіў Барысу абраз свяціцеля Васіля Вялікага. Не маленькі, які прыладжваюць у куце хаты, а храмавы, вышынёй звыш двух метраў. Барыс з ахвотай пачаў ладзіцца да незнаёмай дагэтуль творчасці. Можна сказаць, з пакорлівай паслухмянасцю веруючага чалавека. Узяўся вывучаць даўнейшыя ўзоры адпаведных абразоў свяціцеля і выбраў з іх той, які найбольш уразіў, гаючым святлом лёг на душу — абраз візантыйскага пісьма.

Васіль Вялікі сядзіць на шыкоўным, з дзівоснай дэкаратыўна-скульптурнай аздобай троне. Пасуе да гэтай багатай аздобы і яго царкоўнае ўбранне — шытае залатымі ніткамі, упрыгожанае крыжовым арнаментам ды выявамі святых. У руцэ ў яго — разгорнутая кніга Святога пісання. Пальцы другой рукі складзены для блаславення: здаецца, якое імгненне — і свяціцель блаславіць схіленага перад іконай верніка на добрыя справы і пачуцці.

Верхнюю прастору палатна Барыс пакрыў сусальным золатам, якое ззяла за спінай святога нягасным святлом.

Глядзіш на гэтае выяўленчае хараство — і ловіш сябе на нязвыклай думцы: і багаты па свецкіх мерках убор Васіля Вялікага, і высокі яго трон зусім не ўспрымаюцца як звыклыя знакі зямнога валадарства, а толькі як пацвярджэнне валадарства духоўнага, адлюстраванне перавагі свяціцеля ў веданні навобмацак выбрукаванага Збавіцелем шляху. Ён павядзе — за ім пойдуць.

Цудоўным чынам для мяне на абразе выявілася і метамарфоза золата, гэтага спрадвечнага сімвалу зямнога багацця і сквапнасці. Разгладжанае танюткім слоем, яно тут, як ужо казаў, усяго толькі святло. От жа схібіў: не "ўсяго толькі", а нязводная крыніца Святла, якое выпраменьваецца з мінулага, азоранага духоўным подзвігам святых айцоў, і, як гэта ні дзіўна, — і са светлага куточка тваёй, неадрынутага імі спаткаемца, душы. Святло Крыніцы і крынічкі перанітоўваюцца ў вышніх промнях, звязьмоўваюцца, каб, калі заўгодна, ім падперазаўся Бог.

Барыс стварыў абраз так імкліва, так упэўнена, што здавалася, ён задумваў яго на працягу ўсяго свайго папярэдняга жыцця, а цяпер толькі вадзіў рукой па завучаных лініях.

Вернікі храма сустрэлі абраз як доўгачаканую радасць, былі вельмі ўсцешаны і адразу пачалі намольваць яго шчырымі шапатлівымі словамі. А руплівы настаяцель, як толькі нацешыўся са свайго набытку, замовіў Барысу новы абраз — Божай Маці Усецарыцы з Дзіцяткам на руцэ і анёламі за спінай. Мастак таксама намаляваў яе ў візантыйскім стылі, на троне, толькі інакшым, чым у Васіля Вялікага. І ў іншай каляровай гаме.

Калі Барыс працаваў над абразом, я колькі разоў на тыдзень прыходзіў да яго ў майстэрню. Так часта, што пачаў быў саромецца сваёй залішняй прысутнасці: няёмка ж стаяць над душой творцы. Але мне дужа карцела хаця б у якасці назіральніка саўдзельнічаць у мастакоўскім чарадзействе.

Прыходзячы раніцай у майстэрню, Барыс штораз хрысціўся, прашэптваў малітвачку, а потым, перад тым, як узяцца за пэндзаль, перахрышчваў і палатно. Такім чынам ён спадзяваўся далучыць да саўдзелу ў сваёй творчасці і неадухоўленае, абыякавае да яго задумы льняное палатно.

А я чакаў моманту, калі яно, наадварот, адпрэчыцца ад творцы і зажыве сваім, удыхнутым у яго жыццём. Але гэтага ўсё ніяк не здаралася. З кожным разам заўважаў: колькі б ні зрабіў Барыс — роўна на столькі работы і прыбаўлялася. Нібыта час спыніўся, пясчынкі ў адліковым гадзінніку страцілі вагу і аніяк не маглі пасыпацца ўніз з верхняй колбы. Так бывае: чалавек ідзе і не заўважае сваёй хады, пакуль не прыйдзе. Мне здалося, што і я іду поплеч з Барысам.

І вось аднойчы, калі творца адклаў у бок пэндзаль і мы, прыгатаваўшы гарбату, селі пагутарыць, адбылося доўгачаканае.

Я папіваў гарбату, размаўляў і ўвесь час пазіраў на Барысаў твор — вочы ў вочы з Божай Маці. І раптам прыкмеціў, што не так вольна, як раней, пачаў гаварыць з сябруком — больш абачліва падбіраючы словы, каб не трапіла ў іх якое моўнае шалупінне. І гэта не ўсё. Нечакана прыкрай і залішняй падалася мне цыгарэта ў руцэ, дым ад яе, і я адчуў сябе прысаромленым хлапчуком, якога маці ўпершыню заўважыла за нікчэмным заняткам.

І тады я зразумеў: перада мной — абраз! Але Барысу пра гэта не сказаў.

Каб у тралейбуснай таўханіне не страціць у ахоўным гарлачыку душы залатое святло толькі што народжанага абраза, дадому я вяртаўся ціхімі вечаровымі вулкамі пешкі. І думаў пра цудадзейную творчасць. Я пераканаўся, што абраз спачатку нараджаецца ў душы зацікаўленага чалавека, а тады ўжо (а можа гэта здараецца ў адно імгненне) праясніваецца святлом і фарбамі ў выяве мастака. Абраз здаўся мне малекулярна тонкай мембранай душы, праз якую толькі і прасейваюцца ў незямныя сферы нашы светлыя памкненні.

І другую работу натхнёнага Барыса вернікі прынялі з радасцю. І я ўсцешыўся за сябрука: не кожнаму мастаку выпадае так шчасліва спраўджвацца. А тут яшчэ прыемна ўражаны настаяцель храма не памарудзіў з новай замовай. На гэты раз ён папрасіў Барыса напісаць абраз Збавіцеля ў атачэнні Божай Маці і Іаана Хрысціцеля. А гэта ўжо вымагала куды большых высілкаў ад узрадаванага, але і спакушанага пашырэннем і ўзвышэннем прасцягу свайго выяўлення Барыса. Ён ведаў, што стварэнне абраза найперш — паслухмяны духоўны шлях па цясніне канонаў, заўсёднае прымерванне свайго быцця да ідэалаў хрысціянства. Але ж Барыс не мог цалкам перарадзіцца і заставаўся сучасным мастаком. Яму заманулася ўкласці ў такі асноватворны абраз як мага больш сваёй індывідуальнасці, зрабіць яго пераканаўча непаўторным, каб уразіць наведнікаў храма.

Мастак перагледзеў безліч абразоў задуманага сюжэту і ўпадабаў выявы Хрыста, Божай Маці, Іаана Хрысціцеля не на адным каторым, а на розных. Дык з іх і вырашыў перамалёўваць святыя вобразы, аб'ядноўваючы фігуры стылёвым графічным абагульненнем ды вытанчаным спалучэннем фарбаў.

Напачатку я не звярнуў на гэта ўвагі і, як заўсёды, захоплена назіраў за нараджэннем твора. Толькі з цягам часу пачаў здзіўляцца з таго, што Барыс, у адрозненне ад папярэдніх абразоў, новы зноў і зноў перарабляе — мяняе адзін колер на другі, падпраўляе графіку, мудрагеліць з арнаментам... А потым і наогул, нічога не сказаўшы, на колькі дзён з'ехаў у вёску, нібыта штосьці згубіў на травяных сцежках і спешна трэба знайсці.

Калі ж вярнуўся і зноў узяўся за работу, я тут жа завітаў да яго ў майстэрню ды пачаў уважліва ўглядвацца ў недапісаны абраз, усё адно як у спадзяванні на тое, што адбыўся цуд, і лініі ды фарбы самі арганізаваліся ў адзіна магчымую суладнасць. Але цуд не адбыўся. Незавершанасці было яшчэ так шмат, што, здавалася, можна не працягваць работу, а пачаць яе нанова.

Барыс працягваў. І тады мне стаў зразумелы яго аблудны творчы захад.

"Дык гэта ж не спіс абраза, а "цытаванне" з розных першакрыніц, кампіляцыя — па сутнасці, не што іншае, як постмадэрнісцкі прыёмчык!" — агаломшыла мяне... Душу агарнуў сум і яе цесна, да анямення, спавіла пялюшка адзіноты. Мне здалося, што час раптам абмялеў з акіянскай глыбіні да дажджавой лужыны. Але куды ісці, навошта яе пераходзіць?.. Як перахрысціць лоб перад такім абразам, няхай сабе слабому, але трохі дасведчанаму ў выяўленчым мастацтве верніку?..

І я перастаў наведваць такую вабную і светлую для душы майстэрню, усё адно як пасля балючай незагойнай крыўды.

А мусіць жа, Барыс і сапраўды пакрыўдзіў мяне тым, што не спраўдзіў светлыя спадзяванні і чаканую радасць саўдзелу ў блаславёнай творчасці. Расчараванне было такім моцным, што я гатовы быў выракчыся сяброўства ці звесці яго да звычайна прыяцельства.

Калі праз колькі дзён я, стомлены гэтымі душэўнымі згрызотамі, шчыра расказаў пра іх сябру, ён нечакана папрасіў у мяне прабачэння.

Няўжо разумеў, за што? Не ведаю. Але з маёй душы дагэтуль усё яшчэ не выпетрылася цяжкая прыкрасць.

Сяргей Рублеўскі