На лірычным беразе Алеся Пісьмянкова

У беларускай паэзіі мы дэбютавалі адначасова, у 1975 годзе, калі ў штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва» з лёгкай рукі незабыўнага аўтара «Ручнікоў» Веры Вярбы былі надрукаваны нашы першыя паэтычныя творы. А розніца ва ўзросце паміж пачаткоўцамі была прыкметная — мне тады было ўжо дваццаць пяць гадоў, а Алесю — на сем гадоў меней. 

Гэта было наша завочнае знаёмства, а рэальнае, якое з цягам часу перарасло ў сяброўства, адбылося толькі праз дваццаць гадоў, у 1995 годзе, калі мы ў складзе беларускай дэлегацыі разам адправіліся ў Алма-Ату на святкаванне 150-годдзя класіка казахскай паэзіі Абая Кунанбаева.

Добра памятаю, што тады адразу прыцягнула мяне да Алеся — яго душэўная адкрытасць, бязмежная шчырасць і сардэчная цеплыня. Усё, што ён гаварыў, суправаджалася сонечнай, амаль дзіцячай усмешкай. У асобе Алеся Пісьмянкова нейкім дзіўным чынам арганічна спалучаліся і паэтычнае бачанне навакольнага свету, і рамантычная ўзнёсласць і чысціня душы, і сціпласць, сарамлівасць нават у сталыя гады.

Перад маімі вачыма часта паўстае воблік Алеся падчас той вандроўкі ў Казахстан. «Дык гэта ж ваш беларускі Ясенін!» — пачуў я тады ад казахаў, якія нас суправаджалі: густы бялявы чуб Алеся сапраўды меў падабенства да светлай чупрыны вялікага рускага паэта. Пазней, перачытваючы вершы Алеся Пісьмянкова, я нярэдка адчуваў у іх нешта па-ясенінску сумнае, ахвярнае, што ідзе ад аголенай, безабароннай шчырасці душы — ледзь улоўную сувязь паміж паэтамі ў прадбачанні свайго кароткага зямнога шляху.

Жнівеньская спёка ў казахстанскім стэпе была такой, што ратавацца ад яе толькі кумысам было недастаткова: хацелася акунуцца дзе-небудзь у ваду, хутчэй змыць з сябе пот і падарожную стому. І такая магчымасць з’явілася па дарозе на радзіму Абая, дзе працягваліся пачатыя ў Алма-Аце ўрачыстасці, — у Сяміпалацінску (сённяшняя назва Сямей). Вечарэла, але нагрэтае за дзень паветра палёгкі не давала. Мы ўсёй дэлегацыяй кінуліся ў Іртыш — не надта шырокі, але імклівы, вірлівы, з халоднай, зусім не па-летняму, вадой. Плынь тут настолькі моцная, што купанне было вельмі небяспечнае, і праз некалькі хвілін мы адзін за адным выйшлі на бераг. Алесь жа працягваў купацца. На мае просьбы скончыць купанне ён весела рагатаў: «Наўрад ці калі-небудзь яшчэ давядзецца адчуць летнюю прахалоду Іртыша...» Дзякаваць Богу, тады ўсё скончылася добра — Алесь пасля купання быў бадзёры і вясёлы. Потым я не раз пераконваўся, што ён усюды, дзе толькі мог, лез у ваду купацца. І тлумачыў гэта так: «Я ж Рыба, калі верыць знаку задыяка, — не магу без вады». Не ажыццявілася толькі наша дамоўленасць пакупацца разам у Нёмане, на маёй радзіме.

Запомніўся яшчэ адзін эпізод з той паездкі. На радзіме Абая, у стэпе, для шматлікіх гасцей свята былі ўстаноўлены і шыкоўна абсталяваны юрты, у адной з іх размясцілі і нас. Шчодрае застолле працягвалася да світання (летняя ноч кароткая!). Калі гаспадары папрасілі праспяваць беларускую песню, я, не доўга думаючы, зацягнуў «Касіў Ясь канюшыну...» Алесь падхапіў нашу песню-візітоўку, а потым не раз, жартуючы, прыгадваў мне той момант: «У нас на Беларусі яшчэ і пеўні ў гэты час не спявалі...»

Аднойчы, калі Алесь Пісьмянкоў рэдагаваў «Вожык», мы доўга гулялі з ім вечарам па Мінску, і я прапанаваў яму зайсці да мяне на кватэру на кубачак кавы. Ён доўга аднекваўся, але ў рэшце рэшт згадзіўся. 

Дома была толькі цешча, якая, як вопытная гаспадыня, добра ведала, што кавай мужчынская размова не абмяжуецца, і хуценька выставіла на стол усё, што ў той вечар магла, каб пачаставаць госця. Мы вырашылі пасядзець-пагаманіць на кухні.

Гутарка за чаркай пайшла жывей і, як часта ў такіх выпадках бывае, зацягнулася амаль да апоўначы. Цешча, вядома, захацела спаць і, лічачы патрэбным яшчэ раз падкрэсліць сваю павагу да госця, зайшла ў кухню, але з нечаканым для нас паведамленнем:

— Вам, госцейка, я ўжо паслала. Будзеце спаць у зале на канапе. Там у нас лёгка спіцца. На світанні з Камсамольскага возера струменіць свежае паветра, настоенае на травах...

— Дзякуй, але я паеду начаваць дадому, — разгублена і расчулена сказаў Алесь. — Я жыву ў Мінску...

— А я думала, што наш госць прыехаў з вёскі. Па-беларуску гаворыце, — паціснула плячыма цешча.

Мы з Алесем доўга рагаталі. 

Начаваць ён паехаў дадому.

Гэты эпізод ён часта згадваў, перадаючы маёй цешчы нізкі паклон і найлепшыя пажаданні за яе «беларускую» гасціннасць.

Дарэчы, прызначэнне на пасаду галоўнага рэдактара «Вожыка» самому Алесю падабалася. Рэдакцыя знаходзілася недалёка ад яго дома, і на працу ён дабіраўся пешшу ўсяго за некалькі хвілін. Але галоўным было не гэта: тонкае пачуццё гумару — неад’емная рыса пісьмянкоўскага характару. Расказваючы той ці іншы анекдот, ён сам не мог стрымаць смеху. Любіў знаёміць са свежымі «вожыкаўскімі» нумарамі чытачоў часопіса і ў сталіцы, і ў глыбінцы. Неяк распавядаў мне, што на творчай сустрэчы ў Маладзечне чытаў мой верш «Калыханка для п’яніц», апублікаваны ў адным з нумароў «Вожыка». 

У 2002 годзе быў абвешчаны конкурс на стварэнне Дзяржаўнага гімна Рэспублікі Беларусь, удзел у якім прыняў і я. Калі «нарадзіўся» мой варыянт тэксту, вырашыў паказаць яго Алесю Пісьмянкову. Абмеркаванне было па-сяброўску і шчырым, і прынцыповым. Алесь не пагадзіўся з тым, што можна рыфмаваць словы «імя» і «Радзіма», таму што ў слове «імя» націск павінен быць на другім складзе. Прыслухаўшыся да яго парады, я перапрацаваў тэкст, і ён стаў зусім іншым...

У памяці назаўсёды застанецца і наша сустрэча з Алесем напярэдадні чарговага з’езда пісьменнікаў, які адбыўся ў 2002 годзе. Па маёй прапанове мы сустрэліся ў парку Чалюскінцаў. Быў прыгожы сонечны дзень — нібы спецыяльна падораны для няспешнай, грунтоўнай размовы. Я папрасіў Алеся даць згоду на вылучэнне яго кандыдатуры на з’ездзе для абрання кіраўніком пісьменніцкай арганізацыі. На мой погляд, у той час гэта была адна з самых аўтарытэтных сярод літаратараў асоб, вакол якой магло адбыцца ажыўленне літаратурнага працэсу і згуртаванне пісьменніцкіх сіл, што мела выключна важнае значэнне для кансалідацыі грамадства ў перыяд будаўніцтва суверэннай беларускай дзяржавы. Сваю просьбу я аргументаваў тым, што за плячыма ў яго — і вопыт папярэдняй працы сакратаром творчага саюза, і шматгадовая практыка ўзаемадзеяння з пісьменнікамі ў рэдакцыях літаратурных выданняў, і асабістыя, ухваленыя літаратуразнаўцамі, поспехі на паэтычнай ніве, і высокія лаўрэацкія ўзнагароды. 

Аднак ніякія мае аргументы на Алеся не падзейнічалі: ён катэгарычна адмовіўся і нават працягваць размову на гэтую тэму не хацеў. Сваё цвёрдае «Не!» тлумачыў проста: «Не маю маральнага права займаць гэтую высокую пасаду, бо ў нашай пісьменніцкай арганізацыі яшчэ шмат жывых класікаў, імёны якіх сталі хрэстаматыйнымі, і менавіта ім трэба даверыць адказную працу кіраваць творчым саюзам».

Пісьмянкоўская сціпласць, як непрыступная крэпасць, была непахіснай. 

Ён з вялікай павагай ставіўся да старэйшага пакалення літаратараў. Калі ж гаворка заходзіла пра любімых паэтаў, то Алесь найчасцей цытаваў мне Максіма Танка, Пімена Панчанку, Аляксея Пысіна, Анатоля Вялюгіна ...

У 2004 годзе, калі ў Маскве стваралася газета «Белорусы России», рыхтаваўся да выхаду ў свет яе першы нумар, галоўны рэдактар выдання Анатоль Дожын прапанаваў мне падумаць, якім чынам можа быць прадстаўлена нашым суайчыннікам, што жывуць у Расіі, беларуская паэзія. Ідэя прыйшла адразу: стварыць рубрыку «На лірычным беразе Радзімы», друкаваць вершы на роднай мове, без перакладу. Так і зрабілі, мяркуючы, што паэтычная рубрыка будзе ў газеце пастаяннай. Заставалася падабраць для першага нумара вершы. 

Якраз у гэты час газета «Звязда» надрукавала нізку вершаў Алеся Пісьмянкова, якая і кінулася мне ў вочы. Для літаратурнай старонкі новага выдання я выбраў два вершы, што найбольш спадабаліся.

Патэлефанаваў Алесю з Масквы, папрасіў дазволу на публікацыю. Ён шчыра ўзрадаваўся, некалькі хвілін згадваў пра свае шматлікія сустрэчы з рускімі паэтамі, найперш з Мікалаем Старшынавым. Потым галоўны рэдактар «Вожыка» з горкім сумам выдыхнуў у тэлефонную трубку: 

— Цяпер беларускую паэзію ў Расіі амаль не ведаюць. Рэдка хто перакладае нашых сучасных паэтаў на рускую мову. Дык няхай хоць да супляменнікаў паэтычнае слова на роднай мове даходзіць...

Адзін з тых двух вершаў і сёння не выходзіць з маёй галавы:

Адзімую —

Адсумую,

Размінуся з бедамі,

І калі перазімую,

Бог дасць, пералетую.

Ды чамусьці верыцца,

Што яшчэ наперадзе

Баравік у верасе,

Вогнішча на беразе,

Песня лебядзіная

Пра цябе, 

Адзіная.

Першы нумар газеты «Белорусы России» пабачыў свет у пачатку красавіка 2004 года, а адзін з яе першых аўтараў — паэт Алесь Пісьмянкоў пакінуў гэты свет напрыканцы красавіка.

Ён перазімаваў, адсумаваў, але, на вялікі жаль, не пералетаваў. Хворае сэрца паэта, які перанёс тры інфаркты, не вытрымала: зямны шлях яго скончыўся ў рабочым кабінеце рэдакцыі часопіса «Вожык», дзе незадоўга да гэтага трагічнага дня мы абмяркоўвалі рукапіс маёй кнігі сатыры і гумару «Аўтографы на сметніку», якая рыхтавалася да выхаду ў «Бібліятэцы «Вожыка».

Яму яшчэ трэба было летаваць ды летаваць, бо толькі поўдзень яго чалавечага веку наступіў бы праз тры гады.

Пра смерць Алеся я даведаўся са спазненнем: у дзень пахавання мне ў Маскву, дзе тады працаваў у нашым пасольстве, патэлефанаваў Навум Гальпяровіч. У тую ноч я доўга не мог заснуць. У бяссонні і нарадзіліся паэтычныя радкі развітання са шчырым сябрам і выдатным паэтам. Верш «Запозненыя кветкі» заканчваецца так: «Паэты паміраюць без пары. // Яны — святыя вартавыя часу... // ...Шчыруйце на іх ніве, друкары, // Каб свет засеяць дабрынёй і шчасцем!»

І ў першы ж прыезд у Мінск з запозненымі кветкамі я пайшоў на скрушную сустрэчу з Алесем на Кальварыйскія могілкі. З таго часу на пісьмянкоўскі пагост я хаджу як на споведзь перад сябрам, за шчырай парадай. Ведаю, што на сумнае спатканне з незабыўным Алесем 
Пісьмянковым часта ходзяць паэты Навум Гальпяровіч, Людміла Рублеўская, Віктар Шніп, а таксама шматлікія прыхільнікі яго паэтычнага слова.

Таленавіты паэт пакінуў нам сваю маладую, шчырую мару і пра «баравік у верасе», і пра «вогнішча на беразе». Трымаючы восеньскай парою ў руках духмяны баравік, я заўсёды ўспамінаю Алеся з яго шчымлівай марай-верай. А каля вогнішча на беразе нашага хуткаплыннага жыцця ўсе мы будзем доўга грэцца ад цеплыні яго непаўторнай, надзіва пачуццёвай і адначасова спакойна-разважлівай, прасякнутай дабрынёй паэзіі.

У памяці амаль штодня ўсплываюць яго лаканічныя, але па-філасофску заглыбленыя лірычныя радкі: «Табе, мой век, я не суддзя...», «Мой сад у снезе па калена...», «Зноў дождж над Бацькаўшчынай хворай...», «Вялікі грэх не быць паэтам...», «Я веру, Божа, што нас не кінеш...», «Трывогаю лоб узараны...», «Мёдам на ўсю Еўропу пахнуць стагі і копы...» і шмат якія іншыя.

Упэўнены: імя Алеся Пісьмянкова, яго мастакоўскі талент назаўсёды застануцца яркай зоркай на небасхіле беларускай паэзіі, асвятляючы і наша сённяшняе жыццё, і дарогу ў будучыню. 

Іван КАРЭНДА