Ужо самі назвы вуліц у Нясвіжы гавораць пра «літаратурны характар» старадаўняга месца. Мяркуйце самі: гарадская тапаніміка звязана тут з імёнамі Янкі Купалы і Якуба Коласа (да вуліц можна дадаць яшчэ і завулкі, якія названы ў гонар народных песняроў Беларусі), Францыска Скарыны і Мікалая Някрасава, Адама Міцкевіча і Уладзіміра Маякоўскага, Максіма Горкага і Андрэя Макаёнка, Міхаіла Лермантава і Фёдара Дастаеўскага, Максіма Багдановіча. Шкада, праўда, што няма ў горадзе вуліцы Канстанціна Паўстоўскага. Рускі празаік лячыўся ў ваенным шпіталі ў Нясвіжы ў Першую сусветную вайну. Літаратурная тапаніміка Нясвіжа так ці іначай, але таксама сведчыць аб тым, што горад аднолькава важны для краязнаўства ў звязцы як з беларускай, так і з рускай літаратурай.
З ураджэнцаў Нясвіжа — і польскі літаратар, а таксама польскі і расійскі чыноўнік Адам Станіслававіч Ржавускі (1760–1825). Нарадзіўся ў замку як родавым маёнтку свайго дзеда (па маці) Міхаіла Рыбанькі. Ужо ў 27 гадоў быў паслом у Даніі. Пакінуў пасля сябе творы палітычнага характару. Вядомасць маюць яго «Запіска пра царстваванне караля Станіслава-Аўгуста», а таксама такія творы, як «Размовы пра царства мёртвых», «Заўвагі на польскія законы». Адам Ржавускі — і аўтар лірычных вершаў, перакладаў элегій і трагедый старажытнарымскага пісьменніка Альбія Цібула. Увогуле сям’я Адама Ржавускага — партрэт і часу, і двух стагоддзяў у розных праявах. Унучка палітыка і пісьменніка Кацярына Радзівіл стала вядомым для свайго часу літаратарам. Гэта пра яе як пра пісьменніцу і вялікую авантурыстку расказаў у сваёй гістарычнай мініяцюры Валянцін Пікуль — «Дама з Гоцкага альманаха». Дачка Адама Ржавускага — Эвеліна Канстанцыя Вікторыя (1803–1882) вядомая як жонка Анарэ дэ Бальзака. Другая дачка — Караліна (1795–1885) — валодала вядомым адэскім салонам, у яе былі закаханыя адразу два класікі: рускі паэт Аляксандр Сяргеевіч Пушкін і польскі мастак слова Адам Міцкевіч. Сын Адама Ржавускага — Генрых — з’яўляецца аўтарам гістарычных раманаў на польскай мове.
Амаль равеснік Адама Ржавускага — польскі драматург Міхаіл Іеранім Бжастоўскі, які нарадзіўся ў Нясвіжы ў 1760 годзе. Маршалак Завілейскага павета (1795), у 1801–1805 гг. ён быў на чале шляхты Віленскай губерні. Аўтар некалькіх драматычных твораў. Найболей вядомая п’еса — «Рыцары Лебядзя» — рыцарская драма ў пяці актах, якая напісана арыгінальнымі вершамі. За дзяржаўную, палітычную дзейнасць адзначаны Мальтыйскім ордэнам, кавалер ордэна Белага Арла. У Нясвіжы ў дамініканскай школе вучыўся пісьменнік Уладзіслаў Сыракомля — з 1833 да 1836 года. А закончыў вучобу таксама ў дамініканскай школе, але ўжо ў Навагрудку — у 1837 годзе. Пра тое, якой была гэтая адукацыя, захавалася і такое дакументальнае сведчанне Уладзіслава Сыракомлі:
«...Нашых дзядоў сцябалі езуіты, нашых бацькоў хвасталі айцы піяры, і мы паспыталі базыльянскай розгі або дамініканскай дысцыпліны. Але няхай за гэтыя розгі ўшануюць іх нябёсы! Так, здорава яны лупцавалі, калі было за што, але і любілі яны дзяцей сардэчна і шчыра, старанна настаўлялі іх у навуцы і веры і строга сачылі за маральнасцю — шмат каго дала нашаму краю іх уважлівая апека».
Расказваючы пра літаратурныя адрасы ў Нясвіжы, нельга не згадаць імя Юзафа Ігнацыя Крашэўскага («пружанскага Дзюма», які напісаў больш чым 600 тамоў раманаў, аповесцяў, гістарычных нарысаў!). Крашэўскі — аўтар рамана «Кароль у Нясвіжы», прысвечанага канкрэтнаму гістарычнаму эпізоду.
Вядома, калі будзе напісана ёмістая, а не фрагментарная літаратурна-краязнаўчая гісторыя Нясвіжа, то ў гэтым летапісе будуць згаданыя імёны літаральна сотняў паэтаў, празаікаў, драматургаў. А большасць старонак дакументальнага аповеду будзе звязана з Нясвіжскім палацава-замкавым комплексам. У яго сценах калісьці, ужо ў XX стагоддзі, працаваў санаторый, адпачываць у які прыязджалі многія пісьменнікі. У час адпачынку ў санаторыі пайшоў на вечны спачын народны паэт Беларусі Аркадзь Куляшоў. У Нясвіжы працаваў некалькі дзесяцігоддзяў — з 1945 да 1978 года — настаўнікам беларускай мовы і літаратуры паэт Паўлюк Прануза, імя якога носіць цяпер Нясвіжская раённая бібліятэка.
Ужо ў блізкі да нас час шмат для развіцця нясвіжскага гістарычнага, літаратурнага краязнаўства зрабіла настаўніца беларускай мовы і літаратуры, краязнаўца Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая (1935–2005), аўтар кніг «Музы Нясвіжа», «Паданні Нясвіжа», «Скарбы Нясвіжа», «Нясвіж і Радзівілы», «Чорная дама Нясвіжскага замка».
...Дарэчы, калі адмотваць гісторыю назад, то з 1984 года ў горадзе працавала Нясвіжскае педагагічнае вучылішча. А яшчэ раней — у 1944–1956 гадах педагагічнае вучылішча імя Якуба Коласа (у 1956 годзе навучальную ўстанову скарацілі, адправіўшы навучэнцаў у Пінскае педвучылішча). А ў 1875 годзе сваю працу ў Нясвіжы распачала Нясвіжская настаўніцкая семінарыя. Сярод яе выпускнікоў — этнограф, бацька Максіма Багдановіча Адам Ягоравіч Багдановіч, Якуб Колас, Кузьма Чорны.
Шкада, што ў Нясвіжы няма вуліцы Адольфа Янушкевіча — паэта, этнографа, рэвалюцыйнага дзеяча, які нарадзіўся ў 1803 годзе. Дарэчы, наш зямляк — прататып Адольфа ў ІІІ частцы «Дзядоў», сябра Адама Міцкевіча. Нарадзіўся Адольф Янушкевіч у самім замку, у сям’і небагатай шляхты, якая жыла пры двары Радзівілаў. Хлопчыка хрысціў Міхаіл-Іеранім Радзівіл. Адольф Янушкевіч вучыўся ў дамініканскай школе ў Нясвіжы. У 1821–1823 гадах — студэнт літаратурнага факультэта Віленскага ўніверсітэта. Першая публікацыя — сентыментальная паэма «Мелітон і Эвеліна». Розныя жыццёвыя перыпетыі прывялі Янушкевіча ў Сібір, а затым у Казахстан... Выпісаў наш зямляк з родных мясцін уласную бібліятэку. Пасябраваў з Густавам Зялінскім, рускім паэтам і дзекабрыстам Аляксандрам Адоеўскім. У жніўні 1841 года пераехаў у Омск. Вывучыў казахскую мову. Шмат падарожнічаў па казахскіх стэпах. Запісваў казахскі фальклор. У час экспедыцыі 1846 года склаў «Дзённік паездкі ў Сібір». Матэрыялы Адольфа Янушкевіча, прысвечаныя Казахстану і казахам, выйшлі асобнымі кнігамі на польскай, рускай і іншых мовах. У гарадах Казахстана — Астане, Алматы, Усць-Каменагорску ёсць вуліцы, якія носяць імя нясвіжчаніна.
Яшчэ адно цікавае літаратурнае імя згадваецца ў звязцы з Нясвіжам: у 1881 годзе ў старажытным горадзе нарадзіўся Іосіф Бекер. Ён закончыў Сімферопальскую гімназію. Быў вольным слухачом Пецярбургскага ўніверсітэта. Працаваў у газетах «Новая жизнь» і «Ленинградская правда». Друкаваўся ў розных пецярбургскіх, ленінградскіх перыядычных выданнях. Напісаў некалькі кніг — «Вялікая расійская рэвалюцыя» (Вільня, 1920), «Барацьбіты рэвалюцыйнага друку» (Масква, 1929), «Акадэмія Мастацтваў: гістарычны нарыс» (Ленінград, 1940; у суаўтарстве з І. Бродскім, С. Ісакавым), «Міцкевіч у Пецярбургу» (Ленінград, 1955).
Літаратурны Нясвіж — імёны, лёсы і шмат каго яшчэ з іншых пісьменнікаў. У 1876 годзе нарадзіўся празаік, перакладчык, драматург Фальк Гальперын. Працаваў настаўнікам у Мінску, Вільні, Варшаве. Напісаў шмат кніг для дзяцей. Уражвае такі факт: Ф. Гальперын выдаў каля 100 (!) кніг на іўрыце і ідыш. Нахем Ліпоўскі, які нарадзіўся ў Нясвіжы ў 1874 годзе, заснаваў у Вільні яўрэйскі народны тэатр, напісаў некалькі п’ес. Родам з Нясвіжа і яўрэйскія літаратары Макс Рэйзін і Нісан Тураў.
Кастусь ЛЕШНІЦА
Старыя паштоўкі з калекцыі лаўрэата Прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «За духоўнае адраджэнне» Уладзіміра ЛІХАДЗЕДАВА
З мастацтвам па жыцці.
Баявое ўзаемадзеянне найвышэйшага ўзроўню.
«Дзесяцігоддзі школьнае харчаванне нашых дзяцей будавалася на аснове зборніка рэцэптур».
