Рас­пыт­ва­ю­чы ста­ра­жы­лаў...

Гіс­то­рыя… Коль­кі за­гад­ка­ва­га то­іц­ца ў гэ­тым сло­ве. Коль­кі яшчэ не рас­ка­за­на, не вы­свет­ле­на. О, каб камя­ні маг­лі га­ва­рыць!.. Ча­сам гіс­то­рыя ля­жыць на па­верх­ні, а мы яе не за­ўва­жа­ем.

Бяс­спрэч­на, не кож­ны ці­ка­віц­ца гіс­то­ры­яй свай­го краю, маў­ляў, ха­пае ся­мей­ных тур­бот. Бы­ва­ла, за­да­еш­ся пы­тан­нем: што мы рас­па­вя­дзём сва­ім на­шчад­кам, ка­лі яны за­ці­ка­вяц­ца мі­нуў­шчы­най? Каб мець ад­каз, трэ­ба спя­шац­ца рас­пы­таць у ста­ра­жы­лаў свай­го краю, сва­іх мяс­цін, у якіх мы жы­вём, пра тыя та­ям­ні­цы, якія ча­сам з'яў­ля­юц­ца най­каш­тоў­ней­шым скар­бам у лё­се бе­ла­ру­саў. Ме­на­ві­та ста­рыя з'яў­ля­юц­ца нось­бі­та­мі края­знаў­чай ін­фар­ма­цыі.

Мая вёс­ка Кру­па­ва ўмоў­на па­дзе­ле­на на ста­рую, цэнт­раль­ную і но­вую част­кі. Як уз­гад­ва­юць ста­ра­жы­лы-кру­паў­ча­не, ка­лісь­ці ўсе жы­лі на не­вя­лі­кім участ­ку, зу­сім ма­ла бы­ло два­роў, але з ця­гам ча­су вёс­ка па­ча­ла па­шы­рац­ца, ма­ла­дзей­шыя па­ча­лі бу­да­вац­ца — ад­дзя­ляц­ца ад сва­іх баць­коў, а ўжо ў наш час, дзя­ку­ю­чы но­ва­бу­доў­лям, вёс­цы быў на­да­дзе­ны ста­тус аг­ра­га­рад­ка.

Ка­рэн­ных жы­ха­роў, на жаль, з кож­ным го­дам ста­но­віц­ца менш і менш. Не­ка­то­рыя пе­ра­яз­джа­юць у го­рад да дзя­цей і толь­кі час ад ча­су на­вед­ва­юць сваё спрад­веч­нае мес­ца жы­хар­ства. Ві­тольд Кар­ла­віч і Та­рэ­за Бра­ні­сла­ваў­на Паў­лю­ке­ві­чы ўжо шэсць га­доў жы­вуць у Лі­дзе. Сын Ві­тольд і дач­ка Іры­на так­са­ма жы­вуць у го­ра­дзе. А баць­коў­скую ха­ту ў Кру­па­ве да­гля­дае сын Ва­ле­рый, у якой і сам жы­ве. Ка­лі-ні­ка­лі Ві­тольд Кар­ла­віч на­вед­ва­ец­ца сю­ды — цяг­нуць яго род­ныя мяс­ці­ны. Мі­лы той ку­ток, дзе пе­ра­рэ­за­лі пу­пок! Упус­ціць шанц па­гу­та­рыць са ста­ра­жы­лам я не мог.

—У сям'і май­го дзе­да Анд­рэя (па баць­ка­вай лі­ніі) бы­ло 6 дзя­цей — 5 сы­ноў і ад­на дач­ка: Ка­зік, Вла­дак, Ка­роль, Мі­хась, Пят­рук і Ста­ся. Дач­ка па­мер­ла ра­на, ад ту­бер­ку­лё­зу, на­ват і за­муж не па­спе­ла вый­сці, — пры­зна­ец­ца мне Ві­тольд Кар­ла­віч. — А вось дзядзь­кі Ка­зік і Мі­хась бы­лі аду­ка­ва­ны­мі. Ка­зік на­ват ву­чыў­ся ў ду­хоў­най се­мі­на­рыі, ха­цеў стаць ксян­дзом. Але ж так склаў­ся лёс, што ка­лі за­кан­чваў ву­чо­бу, яго ўгле­дзе­ла ад­на дзяў­чы­на. За­ка­ха­лі­ся і згу­ля­лі вя­сел­ле. Прый­шло­ся хлоп­цу кі­даць «ксян­дзоў­ства», бо свя­та­рам-ка­та­лі­кам за­ба­ро­не­на мець сям'ю… А вось дру­гі сын, Мі­хась, ма­лод­шы за май­го баць­ку, пра­ца­ваў у го­ра­дзе па­моч­ні­кам у дзе­да на дэ­по. Дзя­жу­рыў дзядзь­ка на гэ­тай пра­цы роз­най па­рой, праў­да, не ве­даю якую меў па­са­ду, але не раз ба­чыў яго з ка­ра­бі­нам, у фор­ме… Пом­ню, як прый­шоў ва­ен­ны час, так зва­ныя «ла­пан­кі», ка­лі ха­па­лі лю­дзей на фронт. І ў ру­кі «ха­пу­ноў» тра­піў сын Вла­да­ка — Вац­лаў. Агле­дзеў­ся дзядзь­ка, што за­бі­ра­юць бра­та­ва­га сы­на на фронт, з яко­га мо­жа і не вяр­нуц­ца жы­вым. Та­ды не­як хіт­ра ўзбро­е­ны з ка­ра­бі­нам дзядзь­ка Мі­хась ад­вёў яго ў ра­ён Аст­роў­лі, быц­цам узяў­шы пад арышт, і ад­пус­ціў: так да­па­мог яму вы­жыць. Ня­даў­на толь­кі па­мёр. А ця­пер, што вель­мі пры­ем­на, унук Вац­ла­ва, Па­вел, за­кон­чыў Гро­дзен­скую ду­хоў­ную се­мі­на­рыю і шчы­руе ксян­дзом у Ашмян­скім кас­цё­ле. Ажыц­ця­віў ма­ру два­ю­рад­на­га дзе­да Ка­зі­ка.

Праз не­каль­кі хві­лін спа­дар Ві­тольд Паў­лю­ке­віч пра­мо­віў:

—А якія свя­та­ры бы­лі! Не ад­маў­ля­лі ў прось­бе лю­дзям.

І ў па­мя­ці Ві­толь­да Кар­ла­ві­ча ўсплы­ло, як яго, ма­ла­до­га на той час, па­пра­сі­лі стаць ку­мам — хры­шчо­ным баць­кам. Быў пе­рад­свя­точ­ны на­строй пе­рад Вя­лі­ка­днем. Ма­ла­до­га хры­шчо­на­га па­пра­сі­лі пры­вез­ці з го­ра­да, з фар­на­га кас­цё­ла, ксян­дза Ро­е­ка для пра­вя­дзен­ня хры­шчэн­ня ў кру­паў­скім кас­цё­ле. Пры­вез­лі яго на хут­кіх ко­нях, якія доб­ра слу­ха­лі­ся воз­ні­ка: ха­па­ла крыш­ку ту­за­нуць за лей­цы, і яны чу­лі ка­ман­ду. Свя­та­ру Ро­е­ку зда­ло­ся, што ко­ні за­над­та дзёрз­кія, аж за­бі­лі ка­пы­та­мі па мёрз­лай зям­лі, так рва­лі­ся ў да­ро­гу. Ксёндз толь­кі па­пра­сіў: «З мес­ца шпар­ка не пус­кай». Але да­ро­га, якая пра­ля­га­ла з Лі­ды да Кру­па­ва, не ста­мі­ла ксян­дза, па­езд­ка спа­да­ба­ла­ся, пас­ля яе пра­мо­віў: «Доб­ра кі­ру­еш. На­ват лей­ца­мі не за­ўва­жыў, як вы­ру­шыў».

—Ня­дрэн­ны быў ксёндз, хоць па на­цы­я­наль­нас­ці быў нем­цам. Той час быў на­пру­жа­ны: свя­та­роў са­джа­лі ў тур­мы, а вось ён змог пры­тры­мац­ца на во­лі. Ён і па­ха­ва­ны ля фар­на­га кас­цё­ла.

—Най­важ­ней­шай каш­тоў­нас­цю вёс­кі Кру­па­ва з'яў­ля­ец­ца наш кас­цёл, па­бу­да­ва­ны ў 1924 го­дзе. Мо­жа, уз­га­да­е­це што-не­будзь з гіс­то­рыі мяс­цо­вай свя­ты­ні?

—Ужо сем га­доў да май­го на­ра­джэн­ня ў кас­цё­ле пра­хо­дзі­лі на­ба­жэн­ствы. Вя­до­ма, пры­маць удзел у яго па­бу­до­ве не прый­шло­ся. А мая ма­ці, Ад­эля Ада­маў­на, ка­лісь­ці ўзгад­ва­ла, што ўдзель­ні­ча­ла на бу­даў­ніц­тве. Ёй, бед­най, да­вя­ло­ся пра­ца­ваць за хво­ра­га му­жа, за свай­го бра­та. Бы­лі ад­зна­ча­ны спе­цы­яль­ныя дні для аба­вяз­ко­ва­га ўдзе­лу на па­бу­до­ве хра­ма. Гэ­тыя дні на­гад­ва­лі ша­ра­вар­ку — бяс­плат­ную аба­вяз­ко­вую 6‑дзён­ную пра­цу на да­ро­гах. Ма­ці, дзя­куй Бо­гу, на свае га­ды бы­ла моц­най, вы­шы­ні не ба­я­ла­ся, ка­за­ла, што па дра­бі­нах ха­дзі­ла спа­кой­на, ад­важ­на і на­сі­ла цэг­лу. Так што тут за­кла­дзе­на і час­цін­ка пра­цы ма­ёй ма­ці.

—А што ве­да­е­це пра ксян­дза Гу­дэй­ку? — уз­нік­ла ў мя­не пы­тан­не.

—На­ша­му ксян­дзу прый­шло­ся не­за­слу­жа­на ад­бы­ваць зня­во­лен­не ў ла­ге­рах Сі­бі­ры. Да­рэ­чы, ён так­са­ма па­ха­ва­ны на кру­паў­скіх мо­гіл­ках. Толь­кі ня­даў­на ста­ла вя­до­ма, што ся­дзеў у тур­ме ён «дзя­ку­ю­чы» ар­га­ніс­ту. Да яго звяр­ну­лі­ся пар­ты­за­ны з мэ­тай па­спа­вя­дац­ца, каб па­мер­ці з чыс­тай ду­шой, бо ад­чу­ва­лі, што мо­гуць не вяр­нуц­ца з за­дан­ня. Гу­дэй­ка ім не ад­мо­віў: гэ­та яго аба­вя­зак спа­вя­даць. А ар­га­ніст гэ­та «пра­ню­хаў» і да­ла­жыў «на верх». Хут­ка на­еха­лі вя­лі­кія на­чаль­ні­кі, на ру­кі свя­та­ру на­кла­лі кай­дан­кі, зра­бі­лі яго бан­ды­там. Лю­дзі са­бра­лі­ся, пла­ка­лі, не ад­пус­ка­лі ксян­дза… За сем га­доў зня­во­лен­ня яго да­пыт­ва­лі, ха­це­лі да­знац­ца, што ка­за­лі пар­ты­за­ны яму пад­час спо­ве­дзі, але ён так і не пры­знаў­ся: грэх рас­кры­ваць тай­ну спо­ве­дзі. Як толь­кі Гу­дэй­ка вяр­нуў­ся са зня­во­лен­ня, ар­га­ніст ад­ра­зу, як ма­лан­кай, вы­ехаў у Літ­ву… Вель­мі хво­рым і зму­ча­ным вяр­нуў­ся ксёндз, але яшчэ не­каль­кі га­доў у шко­ле чы­таў муд­рыя лек­цыі з хрыс­ці­ян­ска­га жыц­ця.

—Ці па­мя­та­е­це ва­ен­ныя ча­сы? Ці пра­хо­дзі­лі нем­цы праз Кру­па­ва?

—Без­умоў­на! Тут, ка­ля лаз­ні і кас­цё­ла, бы­ла фран­та­вая да­ро­га, якая на­зы­ва­ла­ся Мыт­нян­скім гас­цін­цам, па ёй су­тка­мі пра­хо­дзіў абоз. Пом­ню, як праз яго зай­шлі нем­цы і раз­мяс­ці­лі­ся ў Аб­ру­бах. Цэ­лы па­лі­гон быў: зброя і роз­ная ва­ен­ная тэх­ні­ка. Дзесь­ці двое су­так нем­цы пра­жы­ва­лі там, на­ват і бы­ка за­рэ­за­лі на тым мес­цы. Бя­ды не на­ра­бі­лі, лю­дзей не ру­шы­лі ды і на­огул пас­ля ся­бе па­кі­ну­лі толь­кі па­ра­дак. Ка­лі што і трэ­ба бы­ло ім, то без да­зво­лу гас­па­да­ра не ча­па­лі і не бра­лі. Ка­лі па­еха­лі, доў­гі час за­ста­ваў­ся на гэ­тым мес­цы пах ад адэ­ка­ло­наў: гля­дзе­лі ся­бе, ад­ным сло­вам, куль­тур­ныя бы­лі… Пас­ля праз не­ка­то­ры час і «са­ве­ты» раз­мяс­ці­лі­ся на гэ­тым жа мес­цы, але, што ці­ка­ва, пас­ля іх за­ста­ло­ся толь­кі смец­це… Той час быў га­рот­ны. У Аб­ру­бы з'яз­джа­ла­ся га­рад­ское на­сель­ніц­тва, з Лі­ды. У ад­ной на­шай ха­це, у сям'і май­го баць­кі Ка­ра­ля бы­ло 6 сем'­яў: сва­я­коў і чу­жых. Дзя­лі­лі­ся ўсім, што бы­ло. Вя­до­ма ж, у бя­дзе не па­кі­неш. Ця­пе­раш­няе жыц­цё леп­шае. Але не кож­на­му да­го­дзіш — так бы­ло і бу­дзе. Усё ж, хто пра­цуе, той мае хлеб і да хле­ба. Жыць мож­на, ха­пае ця­пер уся­го. Трэ­ба імк­нуц­ца. Пра­ца сла­віць ча­ла­ве­ка.

Раз­ві­таў­шы­ся хут­ка з су­раз­моў­цам, я зла­віў ся­бе на дум­цы: як бы не бі­ла нас жыц­цё, але за­ста­вац­ца ча­ла­ве­кам трэ­ба. Для мя­не, прад­стаў­ні­ка з ма­ла­до­га па­ка­лен­ня, та­кім пры­кла­дам з'яў­ля­ец­ца сям'я Паў­лю­ке­ві­чаў.

Алесь ХІТ­РУН.