Тэма, якая ніколі не стане менш балючай... Трагедыя, якую перажылі жыхары Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны... Генацыд, Халакост... Якая гісторыя яе адлюстравання ў мастацтве, як асэнсоўваюць яе сённяшнія беларускія творцы? Паразважаць пра гэта мы сабраліся ў мемарыяльнай майстэрні архітэктара Леаніда Левіна, аднаго з аўтараў мемарыялаў «Хатынь», «Шунеўка», «Красны Бераг». Мае суразмоўнікі — дачка Леаніда Левіна, архітэктар Галіна Левіна, якая таксама стварыла не адзін праект на гэтую тэму, вядучы навуковы супрацоўнік Нацыянальнага мастацкага музея Надзея Усава, якая з'яўляецца куратарам выставы «Ніколі больш!», што адкрылася да Дня Перамогі ў музеі. А я, пісьменніца Людміла Рублеўская, з дзяцінства чула ад маёй маці, Галіны Міхайлаўны, страшныя расповеды пра вайну, і як яна, маленькая, выратавалася з вогненнай вёскі — Люці Ігуменскага павета, уцякла проста з падпаленай адрыны, куды карнікі сагналі жыхароў, як схавалася ў жыце... Як на папялішчы перабірала каменьчыкі, што ўтварыліся ад спеклага шкла... А пад попелам былі косці.
Г. Левіна: Так, для майго бацькі яго манументальныя праекты на тэму вайны былі заснаваныя на яго асабістых перажываннях. Калі казаць пра беларускае мастацтва, многія з мастакоў, скульптараў, хто перажыў вайну, хто ваяваў, па-свойму, вельмі па-рознаму, выказвалі свае ўспаміны. Бацька змог свае веды аб трагедыі Беларусі вывесці нават за межы Беларусі.
Н. Усава: Я, напрыклад, ведаю мастакоў, якія не любілі ўспамінаць вайну. І цяпер часта людзі гавораць, што іх бацька, дзед не любілі ўспамінаць пра вайну. Вельмі цяжка. І многія мастакі стараліся сысці ад гэтай тэмы, таму што гэта абуджала вельмі балючыя ўспаміны. Але сысці ад гэтага было немагчыма. Напрыклад, Міхаіл Чэпік, франтавік, якога з-за кантузіі перавялі працаваць санітарам, дзе ён наглядзеўся ўсякага, сыходзіў ад баталістыкі, крывавых сцэн у патрэты ветэранаў, выявы помнікаў... А непасрэдна вайну не выяўляў, ці рабіў тое сімвалічна. А на другім канцы — Міхаіл Савіцкі, з яго цыклам «Лічбы на сэрцы», які адкрыта выяўляў смерць, пакуты, ахвяр, так натуралістычна, што некаторыя людзі страчваюць прытомнасць на яго выставах, настолькі гэта эмацыянальна ўздзейнічае.
Л. Р.: Я памятаю, як гучалі меркаванні: навошта так просталінейна, натуралістычна — трупы, катаванні...
Н. У.: Два такія полюсы... А паміж імі вельмі шмат карцін на ваенную тэму. Найчасцей раскрывалася тэма партызанская, што натуральна для Беларусі, краіны-партызанкі... А вось выяўленне пакут людзей — гэтая тэма не надта шырока віталася да з'яўлення кнігі Алеся Адамовіча і Уладзіміра Калесніка «Я з вогненнай вёскі». У асноўным ваеннае мастацтва было трыумфальным.
Г. Л.: У выяўленчым мастацтве, магчыма, гэта і так, але расказаць пра пакуты можна не толькі ў паказе факта пакутаў. У комплексе «Хатынь» пакута паказаная не літаральна.
Н. У.: Так, там няма выявы чалавека, ахопленага полымем...
Г. Л.: Хоць можна было пайсці гэтым шляхам. Але тут увесь прынцып творчасці Леаніда Левіна — прачытанне вайны на ўзроўні эмпатыі, спачування, суперажывання. Бацька разбураў стэрэатыпы.
Л. Р.: Мы зусім нядаўна, дарэчы, былі ў Красным Беразе, дзе мемарыял памяці дзецям-ахвярам Вялікай Айчыннай вайны, спраектаваны Леанідам Левіным на месцы дзіцячага донарскага канцлагера Ездзілі ўсёй сям'ёю... Мемарыял уразіў тым, наколькі ён светлы... Дзіцячыя малюнкі, белы колер стылізаваных пустых партаў, шмат паветра, працятага сонцам... Якраз быў сонечны дзень. Побач — яблыневы сад... Уражальны кантраст, калі ведаеш, што насамрэч тут адбывалася — у маленькіх вязняў выкачвалі кроў для нямецкіх параненых. Там трэба пабываць... Убачыць цацкі, якія прыносяць і кладуць да ног бронзавай дзяўчынкі... Зразумела і зусім маленькім, і дарослым.
Г. Л.: Карціны вайны, якія мой бацька запомніў са свайго дзяцінства, пакінулі яму вельмі шмат розных пачуццяў... Менавіта розных. Не толькі страшных. І ўспамін пра смак кавуна на дзень нараджэння, які мама яму дала. І ўспамін, як хавалі маму, калі жылі бежанцамі ў Кіргізіі. У бацькі былі вельмі абвостраныя адчуванні гэтай тэмы. Ён не мог, скажам, паставіць адну скульптуру дзяўчынкі, пра якую вы згадвалі... Ён быў рэжысёрам прасторы, што распавядае пра вайну. Дарэчы, з'яўленне мемарыяла Хатыні спарадзіла ўсплёск з'яўлення іншых твораў у самых розных жанрах. Пісаліся вершы, песні, оперы... Стварэнне архітэктурнага ансамбля ў Хатыні — больш, чым увекавечанне памяці пра адну карную аперацыю ў адной беларускай вёсцы...
Л. Р.: Традыцыя ўвекавечання памяці загінулых — агульначалавечая. Я нават выкарыстала ў адным са сваіх раманаў той факт, што ў 1918 годзе, пасля перамогі ў Першай сусветнай вайне, у Францыі было вырашана ўзвесці трыццаць тысяч помнікаў загінулым. І ўзвялі! Па ўсёй краіне... З іншага боку, магчыма, павінна прайсці нейкая часавая адлегласць, каб адбылося мастацкае асэнсаванне трагедыі? Згадаць літаратуру — знакамітая лейтэнанцкая проза, з усёй праўдай пра вайну, з'явілася ў шасцідзясятых... Хоць нараджаліся падобныя творы і непасрэдна ў час вайны. Згадаць хоць бы апавяданне Янкі Маўра «Завошта?», пра лёс сына Міхася Лынькова, якога разам з маці знішчылі ў канцлагеры... Ці апавяданне таго ж Міхася Лынькова «Васількі», пра забітага фашыстамі хлопчыка Міколку — пісьменнік напісаў яго ў 1942-м, не ведаючы яшчэ пра лёс сваёй сям'і.
Г. Л.: Комплекс Хатыні зрабіўся ўзорам, даў кірунак. Нават у сучасным манументальным мастацтве... Мы, праязджаючы па новых аб'ектах, бачым цытаванне з таго мемарыяла, можа быць, нейкіх элементаў, фактур...
Л. Р.: Так, з'явіўся наймагутнейшы вобраз «званы Хатыні», які стаў магістральным, і зразумела ўжо, што ён застанецца. Гэтак жа, як вобраз «вогненныя вёскі».
Г. Л.: У 1970-х шмат было асэнсавання ў графіцы...
Н. У.: Так, напрыклад, Васіль Шаранговіч тады стварыў цэлы графічны цыкл, прысвечаны Хатыні. Выдатная графіка. Як распавядала яго дачка Наталля, ён хлопчыкам перажыў вайну і запомніў пах гарэлага мяса ў спаленых вёсках. Які яму не даваў спакою ўсё жыццё. Ён не мог есці шашлыкі, сядзець каля вогнішча... І таму, калі патрапіў у мемарыял «Хатынь», зрабіў вельмі моцныя, вельмі экспрэсіўныя рэчы. Сёння мы іх выставілі... Вельмі ўражвае. Чорны, чырвоны, белы, шэры колеры... Мяне ўразіла яшчэ і кніга Леаніда Левіна пра Хатынь. Ён, дарэчы, вельмі добры пісьменнік. Ён апісвае, як выйшаў да іх гэты стары, які выжыў у Хатыні, Камінскі. Распавёў усё, як ён памятаў. І вось той эмацыянальны запал Левін і калегі Градаў і Занковіч здолелі не толькі адчуць самі, але і перадалі скульптару Селіханаву...
Г. Л.: Помнікі, якія з'явіліся ў першыя гады пасля вайны, — простыя абеліскі ці ўкленчаныя салдаты, не кажучы ўжо, што гэта часта былі тыповыя праекты, для могілак — такой была работа скульптара. А ў Хатыні ўсё іначай, скульптура робіцца часткай асяроддзя, часткай ландшафту памяці. Тое самае і ў мемарыяле ў Шунеўцы, і ў мемарыяле «Прарыў» ва Ушачах... І ў мінскай Яме, на месцы расстрэлу яўрэяў гета.
Л. Р.: Калі ўжо загаварылі пра Яму... Мяне прыводзіла туды мая мама. Мне было годзікаў пяць... Але ўрэзалася ў памяць на ўсё жыццё. Там яшчэ нічога не ўпарадкавалі... Не памятаю дакладна, ці ляжалі кветкі, ці стаяў той помнік, што ўстанавілі ў 1946-м, адзіны на тэрыторыі СССР помнік з яўрэйскімі надпісамі, якога афіцыйна не існавала. Здаецца, усё-ткі стаяў. Невялічкі такі, сціплы... Пра тое месца не казалі. Мама мяне прывяла, распавяла, што тут здарылася. Як цяпер памятаю... Як я стаяла ў гэтай яміне, нада мной схілы, парослыя травой, здавалася, і прыцемак... І для мяне гэта таксама быў адзін вялікі мемарыял, які назаўсёды ўрэзаўся ў маю дзіцячую памяць. Мама расказвала, як сюды зганялі тысячы людзей, у тым ліку дзетак. Што іх тут забілі, яны тут ляжаць... Дарэчы, пасля мне з Віталём Скалабанам давялося рыхтаваць матэрыял на архіўных дакументах, як змагаліся ў 1970-х за стварэнне ў Яме мемарыяла. Як старых людзей, якія туды прыходзілі з кветкамі, праганялі. І тое, што сёння гістарычная справядлівасць адноўленая, трэба цаніць і працаваць на захаванне памяці. Бо колькі тых сведкаў засталося? Я вельмі ўдзячная сваёй маме, што яна паспела мне многае распавесці.
Г. Л.: Так, сведкаў засталося мала. А для сучаснага пакалення многія словы трэба расшыфроўваць. Таму, вядома, трэба захаваць тое, што зроблена, і шукаць новыя формы, у тым ліку ў манументальным мастацтве, як распавесці пра тыя падзеі. Але гэта павінны рабіць тыя, у каго ёсць патрэба. Бо тут не можа быць кан'юнктуры, не можа быць маны, надуманасці. Расповед пра вайну мусіць быць толькі шчыры.
Л. Р.: Сёння гэта і ёсць вялікая небяспека — што стане афіцыёзным, перастане ўздзейнічаць на душу так, як павінна. Наш унучак Косцік ездзіў з намі ў мемарыял Красны Бераг... Мама вазіла мяне на могілкі ў вёску Бор, дзе пахавалі астанкі спаленых жыхароў вёскі Люці. Помнік быў сціплы, белены, з шыльдачкай з прозвішчамі... Але мы ўсёй сям'ёй напярэдадні 9 Мая самі рабілі папяровыя кветкі, прыехаўшы ў вёску, хадзілі па дзеразу ў лес, каб упрыгожыць вянок... І ўсё гэта пад расповеды маці і бабулі пра вайну. Гэта зусім іншае ўспрыняцце гістарычнай памяці...
Н. У.: У маі ў Палацы мастацтваў дзейнічала выстава, прысвечаная Вялікай Айчыннай вайне. Перад ёй адбыўся круглы стол, на якім мы абмяркоўвалі тэму той вайны ў сучасным мастацтве. І заслужаны дзеяч мастацтваў Уладзімір Уродніч згадаў, што як толькі наступіла перабудова і зніклі дзяржаўныя заказы на ваенную тэму, тут жа гэтая тэма перастала быць магістральнай, вернымі ёй засталіся толькі мастакі суполкі «Традыцыя» і Студыя ваенных мастакоў пры Міністэрстве абароны. А сённяшняе маладое пакаленне мастакоў рэдка звяртаецца да тэмы вайны. Уладзімір Уродніч лічыць, што гэта няправільна, што трэба аднавіць дзяржаўныя заказы на творы ваеннай тэматыкі.
Г. Л.: Магчыма, у выяўленчым мастацтве і так. Але, наадварот, 1990-я ў манументальным мастацтве сталі росквітам творчага патэнцыялу скульптараў і архітэктараў у адлюстраванні ваеннай тэматыкі. Згадаць той жа Красны Бераг...
Н. У.: Але ж гэта дзяржаўны заказ! Скульптар не будзе проста так працаваць.
Г. Л.: На Красны Бераг не было заказу, пакуль не было прапановы. То-бок спачатку з'явіўся праект... Яго ніхто не заказваў. Гэтак жа, як і мемарыял у Яме. Гэта была ўнутраная патрэба аўтара-архітэктара і былых вязняу Мінскага гета. І мы цяпер з Аляксандрам Шапо зрабілі праект мемарыяла для Вілейкі — таксама па ўласнай ініцыятыве. 6 мая прайшла грамадская дыялогавая пляцоўка па абмеркаванні дадзенага праекта.
Л. Р.: А што за праект?
Г. Л.: У Вілейцы некалькі месцаў знішчэння яўрэяў. У адным з іх спалілі 130 чалавек. Побач ёсць скверык, які горад прапанаваў для стварэння мемарыяла ў памяць пра загінулых, а таксама ў гонар Праведнікаў сусвету Вілейшчыны і Супраціўлення. То-бок гэта будзе прастора памяці і ахвярам, і Супраціўленню, і праведніцтву, і расповед пра гісторыю горада. Мне ўвогуле падабаецца працаваць з лакальнымі ініцыятывамі, а не па заказах. Калі адчуваеш, як людзям на месцах гэта неабходна. Хоць, вядома, у такіх выпадках фінансаванне — заўсёды балючае пытанне. Сёння, на мой погляд, ёсць небяспека, што расповед пра ваенныя падзеі ператворыцца ў стварэнне «гранітных старонак». Будуць шыльдачкі і дошкі. Гэта таксама добра і важна, але мы ўсё-ткі кажам пра фарміраванне памяці ў прасторы. Асабліва тое важна для рэгіёнаў, як мы, напрыклад, зрабілі ў Глуску...
Н. У.: Ну дык а што задумалі ў Вілейцы?
Г. Л.: Комплекс... Квадратная лаўка, частка яе нібыта спаленая. Кожны, хто прыйдзе, зможа сесці на гэтую лаўку і праз абпаленую менору паглядзець на тую лазню, у якой спалілі людзей. Лаўка роздумаў. Будзе прысада Праведнікаў з гісторыямі выратавання. Будзем ужываць новыя тэхналогіі, QR-коды...
Л. Р.: Я рабіла на матэрыялах БДАМЛіМ артыкул пра гісторыю стварэння кнігі «Я з вогненнай вёскі...». Як аўтары — Адамовіч, Брыль і Калеснік — ездзілі па Беларусі і фактычна атрымлівалі інфаркты, выслухоўваючы сведкаў. І калі кніга выйшла, не ўсе прынялі яе шчырасць, яе страшныя падрабязнасці. Людзі ж распавядалі, як было — часам расстрэльвалі, палілі свае ж, паліцаі, а немцы толькі камандавалі... Часам хтосьці з нямецкіх ваенных праяўляў міласэрнасць... Зноў жа — савецкі чалавек мусіў выглядаць змагаром, а не безабароннай ахвярай, ды яшчэ якая плача, просіць літасці. Народ хацелі бачыць на пастаменце.
Н. У.: То-бок мусіў быць помнік народа-трыумфатара...
Л. Р.: Алесю Адамовічу давялося далей ірваць сэрца, абараняючы іх канцэпцыю.
Г. Л.: У тым і сіла мастака, што ён выцягвае тыя стрэмкі, якія прыносяць боль... Гэта таксама балюча, але пасля наступае палёгка, калі мы пачынаем гаварыць. Вось Хатынь зрабілі, і бацька піша — тыя, хто не вярнуўся ў свае спаленыя вёскі, адчулі, што іх боль, іх згуба, афіцыйна прызнаныя... Час павінен нарадзіць мастакоў — няважна, у якім відзе мастацтва: які раскрые яшчэ не раскрыты сюжэт аб вайне. Такіх тэм, мне здаецца, вельмі і вельмі шмат. Магчыма, пра іх і кажуць, але з пункту гледжання мастацтва яны не прагучалі. Вось Хатынь — прагучала... Красны Бераг, тэма дзяцей-ахвяр вайны прагучала. Яма прагучала.
Л. Р.: Народны мастак Іван Якімавіч Міско прапаноўвае ўстанавіць помнік удовам вайны. Ён неаднойчы пераказваў мне канцэпцыю: «Такі помнік неабходны, ён паказаў бы тэму вайны ў новым ракурсе, паспрыяў бы выхаванню ў моладзі гістарычнай памяці, бо ў кожным родзе былі жанчыны, якія страцілі мужоў, братоў, сыноў... І кожны зможа пазнаць у такім помніку сваю маці, бабулю, прабабулю».
Г. Л.: Вельмі складаны быў лёс мемарыялізацыі Трасцянца. Розныя падыходы былі да мемарыялізацыі, дыскусіі...
Н. У.: Осіп Цадкін у 1953 годзе зрабіў скульптуру «Зруйнаваны Ратэрдам». Гэта проста скульптура, без арганізаванай прасторы. Заклік да нябёсаў. Дэфармаваная выява чалавека з вырваным сэрцам. І яна прагучала на ўвесь свет. Ён, напэўна, першы падобным чынам трактаваў тэму... Помнік зруйнаванаму гораду. Хоць, як нам бачыцца, нідэрландскія гарады былі зусім не так зруйнаваныя, як беларускія. Надзя Хадасевіч-Лежэ, калі прыязджала з Францыі ў пасляваенную Беларусь і чула, што яе маці падчас вайны жыла ў нейкай нары, выкапанай у зямлі — не магла гэтага ўявіць, паверыць... Бо Парыж у час вайны — гэта зусім іншыя ўмовы. Там працавалі кафэ, паказвалі кіно... Так, была небяспека. Але каб людзі жылі, як звяры, закопваючыся ў зямлю, таму што ўсё было знішчана — Надзя Лежэ гэтага не разумела. Калі бачыш выявы зруйнаванага Мінска... Больш варта ставіць помнік не зруйнаванаму Ратэрдаму, а зруйнаванаму Мінску.
Л. Р.: Цікавая ідэя... Мая мама, дарэчы, з бабуляй дзесь у 1946-м садзілі дрэвы каля Опернага тэатра... І пра руіны я чула. Але пакуль не ўбачыла фота, не ўяўляла.
Н. У.: У Сталінградзе пакінулі зруйнаваны дом — як помнік... А ў Ленінградзе на адным з дамоў на Неўскім праспекце — аўтэнтычны надпіс «Гэты бок вуліцы пры артабстрэле найбольш небяспечны». Гэта геніяльная ідэя.
Г. Л.: Застаўся ў якасці мемарыяла разбураны французскі Арадур, горад-мемарыял.
Н. У.: Часам трэба штосьці пакінуць некранутым, каб было яскравае ўяўленне, як гэта выглядае — вайна, разбурэнні...
Г. Л.: Але натуральным было і тое, што пасля вайны хацелася ўсе руіны знесці і пачаць усе аднаўляць. Натуральнае пачуццё чалавека, які страціў шмат і хоча працягваць жыць.
Л. Р.: Надзея, а па якім прынцыпе адбіраліся работы для выставы ў мастацкім музеі пра генацыд?
Н. У.: Па прынцыпе найярчэйшага выяўлення пакут народа. Гэта народныя мастакі — Паплаўскі, Шаранговіч і Савіцкі, і графіка Рана пра Мінскае гета.
Г. Л.: А ёсць жа, напэўна, мастакі, чые карціны пра вайну знаходзяцца па-за кантэкстам, раней не выстаўляліся...
Н. У.: Так, Шчамялёў, напрыклад, ужо ў 1974 годзе намаляваў карціну «Палявы трыбунал. Апраўданне». Гэтая тэма нікім не падымалася. Ён сказаў, што напісаў карціну на падставе сваіх успамінаў, і не збіраўся яе прадаваць. Толькі ў 2005 годзе Нацыянальны мастацкі музей набыў гэты ўнікальны твор.
Л. Р.: Значыць, будуць і яшчэ адкрыцці... Але і незваротныя страты. З якім шчымлівым пачуццём чытаеш трохтомнік «Скрыжалі памяці», дзе сабраныя творы пісьменнікаў, што загінулі ў час вайны. Колькі выдатных твораў мы страцілі...
Н. У.: Так, пакутавалі людзі, але пакутавала і культура. І гэта таксама важны аспект. Нядаўна я пачала працаваць над артыкулам пра страты культуры ў гады вайны. Гэтыя страты зафіксаваныя. У 1947 годзе ўсім установам культуры загадалі напісаць, што страчана, і ацаніць. І ў нас ёсць гэтыя спісы. Яны агромністыя. Як ні дзіўна, яны не атрымалі шырокага распаўсюджання і дасюль не прааналізаваныя як след. І на адкрыцці выставы пра генацыд мы задумаліся, што трэба пазначыць у нашай экспазіцыі творы, якія ў час вайны былі страчаныя і вярнуліся, хоць і «параненыя»... Усяго іх каля 500, шостая частка збору. Дык вось, я высвятляю, што з 223 карцін калекцыі рускага жывапісу, якая ў нашым музеі была ў 1941 годзе, вярнулася 26 твораў ... Выпадкова чырвонаармейцы знайшлі сховішча пад Кенігсбергам.... А калі чытаеш, што было вывезена, што загінула, ці засталося, магчыма, дзесьці, пайшло ў іншыя музеі... Разумееш, як гэта жахліва. Ад калекцыі даваеннага беларускага мастацтва ў 957 адзінак мастацтва засталіся лічаныя творы... А абразы, а слуцкія паясы... А крыж Еўфрасінні Полацкай!
Л. Р.: Здаецца на гэтую тэму ўжо столькі даследаванняў, а крыж вярнуць не могуць...
Н. У.: Дарэчы, я прачытала дакумент, у якім дырэктар Магілёўскага музея Мігулін піша ў 1939 годзе у ЦК, крытыкуючы рашэнне стварыць у Мінску карцінную галерэю. Маўляў, нашто канцэнтраваць там усе экспанаты, абдзяляючы рэгіёны, а Мінск жа знаходзіцца ў некалькіх кіламетрах ад граніцы! І прапаноўваў усё гэта перавезці ў Магілёў. Нагадаю, што тады граніца з Заходняй Беларуссю, якая знаходзілася пад уладай Польшчы, праходзіла каля Мінска. Мігуліна не паслухалі... Але ўсё-ткі некаторыя рэчы, самыя цікавыя, у тым ліку Слуцкае Евангелле і крыж Еўфрасінні Полацкай, залатыя рэчы з раскопак у Пампеях аддалі ў Магілёў. У выніку падчас вайны будынак Карціннай галерэі па вуліцы Карла Маркса ў Мінску застаўся цэлы, але галерэя была разрабаваная, а ў Магілёўскі музей трапіла бомба. Згаданыя рарытэты знаходзіліся ў сейфе абкама і таксама былі вывезеныя... Была вывезена і наша невялікая (32 карціны) калекцыя заходнееўрапейскага мастацтва... Гэта былі артэфакты з магнацкіх палацаў і сядзіб арыстакратаў, якія звозіліся ў Мінск. Вядома, подзвіг дырэктара музея Алены Аладавай у тым, што яна на падставе спісаў, якія былі зробленыя на аснове каталогаў выстаў, успамінаў мастакоў, актаў перадачы, пастаралася хоць бы тых жа мастакоў творы набыць і ў Мінск вярнуць. Мы маем сёння выдатны музей... Але калі чытаеш, што там было... Музей займаў у 1939 годзе 15 залаў у будынку былой Марыінскай гімназіі. Пра гэта можна кніжку напісаць... Мы павінны ведаць, што мы страцілі, каб не думалі, што беларусы — нейкая жабрацкая нацыя і ў нас нічога не было. Тут было ўсё!
Г. Л.: Хачу сказаць яшчэ пра адзін аспект... Пра неабходнасць беражлівага стаўлення да створаных мемарыялаў і помнікаў. Не хачу нікога пакрыўдзіць, але нельга мармуровыя глыбы пры пад'ездзе ў Хатынь фарбаваць белай фарбай. Павінна быць павага да задумы аўтараў. Творы на тэму вайны і генацыду будуць працягваць з'яўляцца, кожны аўтар будзе шукаць свой падыход, і гэта трэба паважаць. Форма можа быць любой, галоўнае — не змяняць сутнасці, не здраджваць праўдзе.
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ
Фота Яўгена ПЯСЕЦКАГА
Што за таемнымі дзвярыма?
