Калі пачынаюцца расповеды пра Смаргонь...

...Калі пачынаюцца расповеды пра Смаргонь, то несумненнымі іх складальнікамі з’яўляюцца апавяданні пра смаргонскія абаранкі, «смаргонскую акадэмію» і іншага характару экзатычныя паданні. Што ж, сапраўды, смаргонцы былі ва ўсе часіны людзьмі дзеяздольнымі, багатымі на фантазію і выдумку.

Адзін з сучасных класікаў пра «акадэмію» вось што напісаў, прысвяціўшы гэтаму аспекту мясцовай гісторыі цэлую паэму: «Забудзь на валацуг, // Мець хочаш хоць павець — // За медзь // Скачы, Мядзведзь, // Свой валачы ланцуг!» А калі распачаць расшыфроўку гэтай паэтычнай фармуліроўкі, то варта расказаць пра «мядзведжую акадэмію». Паверце, была ў Смаргоні і такая навучальная ўстанова. «Смаргонская акадэмія», што ў старажытным паселішчы, і чарговыя яго гаспадары — Радзівілы — заснавалі рамяство дрэсіроўшчыкаў мядзведзяў. Існаваў гэты занятак з XVІІ да пачатку XІX стагоддзя. 

Са смаргонскімі мядзведзямі пазнаёміліся ў лютым 1708 года нават шведскі кароль Карл XІІ і польскі кароль Станіслаў Ляшчынскі. Мядзведзяў спярша вучылі танцаваць. Затым — кланяцца ўдзячным гледачам, станавіцца на заднія лапы, выконваць іншыя, не зусім «звярыныя» прыёмы.

...Калі 14 гадоў таму ў Смаргоні адзначаўся чарговы Дзень беларускага пісьменства, мне давялося знаёміць з горадам і раёнам дэлегацыю ўдзельнікаў «круглага стала» «Мастацкая літаратура як шлях адзін да аднаго». У адным аўтобусе — пісьменнікі з Сербіі, Чарнагорыі, Расіі, Таджыкістана, Казахстана. Народны паэт Татарстана Рэнат Харыс , які доўгі час быў дэпутатам парламента ў сябе на радзіме і шмат зрабіў для яднання татараў свету са сваімі суайчыннікамі ў Расіі, Казані, пытаецца ў мяне: «Тут, на Смаргоншчыне, дзе такія культурныя, гістарычныя традыцыі, відавочна, і цяпер шмат вучоных, асветнікаў, дзеячаў мастацтва?..» Замест кароткага адказу я ўступіў у доўгую гаворку з татарскім паэтам і грамадскім дзеячам, дарэчы, перакладчыкам твораў Купалы на татарскую мову. Смаргонь, якая ў пэўныя часы генерыравала асветніцкія ідэі, культурныя традыцыі, сёння, зразумела, усяго толькі правінцыя. Няхай і са сваёй памяццю пра яркіх і знакамітых землякоў.

Але якая правінцыя!.. У канцы ХVІ стагоддзя чарговы гаспадар «смаргонскага двара» пабудаваў тут паперню, дзе рабілі паперу з вадзянымі знакамі і гербам Зяновічаў «Дэспат». Друкар ХVІ стагоддзя Якуб Маркус адкрыў пры смаргонскім храме кальвінісцкую школу. Бакалаўры розных навук вучылі дзяцей старажытнагрэчаскай, польскай, лацінскай і беларускай мовам, матэматыцы, рыторыцы, антычнай паэзіі і, вядома ж, багаслоўю. Сам Крыштаф Зяновіч быў заўзятым кнігалюбам, па матэрыялах сваіх кніжных збораў напісаў трактат пра палітычныя і бытавыя супярэчнасці паміж віленскім ваяводай Крыштафам Радзівілам і каштэлянам Іеранімам Хадкевічам. У 1609 годзе Зяновіч прымаў у Смаргоні караля польскага і вялікага князя літоўскага Жыгімонта ІІІ.

На Смаргоншчыне здаўна цягнуліся да кнігадрукавання, літаратурных заняткаў. Ураджэнцам старажытнага паселішча з’яўляецца класік яўрэйскай літаратуры Майсей Кульбак. Нарадзіўся 20 сакавіка 1896 года. Настаўнічаў у Смаргоні, Мінску, Вільні. Да 1916 года адносяцца першыя яго публікацыі. Першы зборнік вершаў выдаў у Вільні ў 1920 годзе. Аўтар раманаў «Месія — сын Эфраіма», «Панядзелак» і многіх іншых твораў. Шкада, што Кульбак, як і многія іншыя яўрэйскія класікі беларускага паходжання, — па-за агульным шырокім культурным, гісторыка-літаратурным кантэкстам. Выхаваны на рускай класіцы, Маісей Саламонавіч адкрыў у сваёй шматабсяжнай творчасці не менш цікавы свет, чым беларускія празаікі, паэты, драматургі. І працаваў Кульбак якраз ва ўсіх гэтых галінах літаратуры. Творы яго — гэта яшчэ і вопыт яўрэйскага жыцця, веданне Танаха, Талмуда, яўрэйскага фальклору беларускіх мястэчак. І, вядома ж, выразны адбітак смаргонскага жыцця. Чытаў пісьменнік і Арыстоцеля, і кітайскага філосафа Лао Цзы. Калі ў 1928 годзе Кульбак ад’язджаў з Вільні, яго праводзілі словамі пра тое, што горад губляе Паэта, перажывалі, ці будзе запоўнены гэты прабел. 29 кастрычніка 1937 года «за сувязь з польскімі разведорганамі» вядомага яўрэйскага паэта расстралялі.

20 студзеня 2010 года ў Ізраілі памёр паэт Абрам Суцкевер (нарадзіўся ў Смаргоні 15 ліпеня 1913 года). Ізноў жа, можна лічыць, — імя з легенды. Маленства Абрама прайшло сярод дзетак яўрэяў, палякаў, беларусаў, літоўцаў. Сённяшнія біёграфы паэта сведчаць, што з самага дзяцінства хлопчык ведаў усе мовы. А найболей — ідзіш і літоўскую. Пасля лёс занёс у Сібір. У Омску — знаёмства з жыццём невядомых дагэтуль кіргізаў-качэўнікаў. І таксама — засваенне новай мовы. Мо перакананне, што ўсё гэта некалі спатрэбіцца, і штурхала хлопчыка ў бясконцы лінгвістычны акіян?.. Вярнуўшыся з Сібіры, Абрам знайшоў прытулак у Вільні. У тыя ж часы ў горадзе жыў, дарэчы, і Майсей Кульбак. Ці сустракаліся?.. Але, відавочна, уплывы на паэзію Суцкевера яго старэйшы зямляк аказаў істотнае... На пачатку Вялікай Айчыннай Суцкевер разам з многімі сваімі суродзічамі трапляе ў гета. Разам з астатнімі пад настаўленымі кулямётамі капае яму сабе і таварышам... Але лёс усё ж падараваў паэту жыццё. Кулі абмінулі яго. Патрапіўшы пад целы іншых расстраляных у яму, поўную крыві, Абрам быў крыху і зямлёю прысыпаны. Здолеў адтуль выбрацца, а пасля, уражаны і пасівелы, ізноў прыйшоў у гета. Хаваўся ў яго сутарэннях. Пісаў і далей вершы. Стварыў паэму «Таямнічы горад». Адзін з персанажаў — паэт, які і ў гета імкнецца даказаць, што існуе прыгажосць, і тым самым выратоўвае душы многіх... Пра Суцкевера дазналіся ў Маскве. Да партызан прыслалі самалёт. Народныя мсціўцы здолелі вывесці паэта з гета. У белакаменнай Суцкевер прысутнічае на пасяджэнні Яўрэйскага Антыфашысцкага камітэта. Выступае. Расказвае пра зверствы фашыстаў... Літаратар знаёміцца з Пастэрнакам, Эрэнбургам, іншымі савецкімі пісьменнікамі. Яго ўгаворваюць застацца ў Маскве, ды ён вяртаецца ў Літву... Сустрэўшы вызваленне ў ліпені 1944 года, Суцкевер яшчэ некаторы час жыў і працаваў у СССР. Па-ранейшаму пісаў вершы. Прысутнічаў у якасці сведкі-абвінаваўцы на Нюрнбергскім працэсе. А з 1947 года колішні смаргонец — у Ізраілі. Працуе рэдактарам літаратурнага часопіса. Увесь яўрэйскі свет чытае яго, Абрама Суцкевера, пранізліва-балючыя вершы. Ды і не толькі яўрэйскі.

Смаргоншчына — радзіма спевака Мікалая Лазарава (1905–1980), харавога дырыжора, народнага артыста СССР Віктара Роўды (1921–2007), скульптара Уладзіміра Церабуна (нарадзіўся ў 1946), рускага пісьменніка і кніжнага графіка Якава Тайца (1905–1957), мастака Казіміра Бахматовіча (1808–1837), іншых яркіх мастакоў слова, дзеячаў культуры і навукі... Здараецца, што мы часам сустракаемся з рускім пісьменнікам Мікалаем Чаркашыным. І яго ўвага да Смаргоні невыпадковая. Разам з сям’ёю бацькоў Мікалай Андрэевіч правёў у Смаргоні сваё пасляваеннае дзяцінства. А зусім нядаўна прыйшла бандэроль з Масквы. Галоўны рэдактар маскоўскага часопіса «Роман-газета» празаік Юрый Казлоў даслаў сваю новую кнігу. І пад яе вокладкай — аповесць, якая прысвечана Смаргоні. Дарэчы, першаштуршок да твора паклала сустрэча з горадам якраз у час Дня беларускага пісьменства...

Кастусь ЛЕШНІЦА

Паштоўкі з калекцыі лаўрэата Прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «За духоўнае адраджэнне» Уладзіміра ЛІХАДЗЕДАВА