«Кухарка літоўская»: доўгі шлях да беларускага чытача

Со­рам­на, ска­жу я вам, па­но­ве, што так ма­ла ве­да­ем мы пра па­ні Він­цэн­ту За­вад­скую, аў­та­рку на­шай са­май даў­няй і са­май па­пу­ляр­най ку­лі­нар­най кні­гі — «Ку­хар­кі Лі­тоў­скай» — і што толь­кі ле­тась на­рэш­це вый­шла яна ў бе­ла­рус­кім (а так­са­ма і ў рус­кім) пе­ра­кла­дзе. А гэ­та ж, маг­чы­ма, аб­са­лют­ны бест­се­лер ХІХ ста­год­дзя ў Літ­ве і Бе­ла­ру­сі: з тых ча­соў пе­ра­вы­да­дзе­ны ка­ля 20 ра­зоў! Але аў­та­рка да на­шых дзён так і за­ста­ец­ца амаль ана­нім­най. Дак­лад­ней, апроч імя, мы пра яе ма­ла што ве­да­ем. «Мы» — гэ­та ўсе, хто да­гэ­туль ка­рыс­та­ец­ца яе ле­ген­дар­най кні­гай, якая ўпер­шы­ню вый­шла ў Віль­ні ў 1854 го­дзе, — лі­тоў­цы, бе­ла­ру­сы, па­ля­кі, рус­кія. «Вось та­кія вы ня­ўдзяч­ныя, муж­чы­ны», — ска­жуць фе­мі­ніст­кі. І як па­спра­ча­еш­ся?..

У тыя ча­сы, ка­лі жы­ла на­ша ге­ра­і­ня, жан­чын пус­ка­лі ма­ла ў якую сфе­ру дзей­нас­ці: толь­кі дзе­ці, царк­ва, кух­ня. А як на­пі­са­ла жан­чы­на, пры ўсіх тых аб­ме­жа­ван­нях, са­мую па­пу­ляр­ную кні­гу ХІХ ста­год­дзя, дык не знай­шло­ся ча­ла­ве­ка, які б за­на­та­ваў дэ­та­лі та­кой не­звы­чай­най бія­гра­фіі. Мы ве­да­ем пра яе пры­клад­на столь­кі ж, коль­кі пра Еў­фра­сін­ню По­лац­кую, якая жы­ла на 800 га­доў ра­ней... Уся­го толь­кі і звес­так: па­хо­дзі­ла з сям'і ві­лен­ска­га вы­даў­ца Аляк­санд­ра Жул­коў­ска­га, вый­шла за­муж так­са­ма за вы­даў­ца — з па­том­на­га дру­кар­ска­га ро­ду, Ада­ма За­вад­ска­га, чыя сям'я на­дру­ка­ва­ла ня­ма­ла сла­ву­тых у на­шым краі кніг. Але не ве­да­ем ані да­ты на­ро­дзін, ані шлю­бу — толь­кі да­ту смер­ці, 27 жніў­ня 1894 года. Бы­ла, ві­даць, на не­каль­кі га­доў ма­ла­дзей­шая за му­жа Ада­ма (нар. у 1814), але пра гэ­та мож­на толь­кі зда­гад­вац­ца. Не за­ха­ва­ла­ся ні­вод­на­га парт­рэ­та Він­цэн­ты. Толь­кі ма­гі­ла на ві­лен­скім Ан­то­ка­лі. Сціп­лая бы­ла жан­чы­на. Пер­шае вы­дан­не сва­ёй кні­гі пад­пі­са­ла толь­кі крып­то­ні­мам — W.A.L.Z. За 6 га­доў да гэ­та­га рэ­да­га­ва­ла ін­шую кні­гу для хат­ніх гас­па­дынь на­шай зям­ляч­кі з-пад Ба­ры­са­ва Ган­ны Цюн­дзя­віц­кай, якую час­та блы­та­юць з «Ку­хар­кай», — «Лі­тоў­ская гас­па­ды­ня».

І ўво­гу­ле, ін­шыя аў­та­ры на яе пра­цы атры­ма­лі больш зда­быт­каў, чым са­ма Він­цэн­та За­вад­ская. Вось, на­прык­лад, са­мая вя­до­мая да­рэ­ва­лю­цый­ная рус­кая ку­лі­нар­ная аў­та­рка — Але­на Ма­ла­ха­вец, «іко­на сты­лю», як лю­бяць ця­пер ка­заць. Яе кні­га «Па­да­ру­нак ма­ла­дым гас­па­ды­ням» вы­тры­ма­ла больш за 40 пе­ра­вы­дан­няў, а з ча­го па­ча­ла­ся, ве­да­е­це? Ка­лі вы­хо­дзі­ла бу­ду­чая рус­кая сла­ву­тасць за­муж за ар­хі­тэк­та­ра-літ­ві­на Фран­ца Ма­ла­хаў­ца, дык атры­ма­ла ад му­жа ў па­да­ру­нак «Ку­хар­ку Лі­тоў­скую». І ме­на­ві­та на­тхніў­шы­ся на­шай ку­лі­нар­най эн­цык­ла­пе­ды­яй, па­ча­ла ства­раць рус­кую, у якую ўвай­шлі вя­лі­кія ка­вал­кі з кні­гі За­вад­скай — без па­зна­чэн­ня кры­ні­цы.

Пер­шы бе­ла­рус­кі (і, да­рэ­чы, пер­шы рус­кі) пе­ра­клад сла­ву­тай «Ку­хар­кі Лі­тоў­скай» вый­шаў у свет паў­го­да та­му, у жніў­ні 2013 го­да. А ве­да­е­це, ка­лі з'я­віў­ся пер­шы лі­тоў­скі (балц­кі) пе­ра­клад? Аж­но ў да­лё­кім 1907 го­дзе, на 106 га­доў ра­ней за бе­ла­рус­кі. А ў 1911-м — воль­ная адап­та­цыя кні­гі ў лі­тоў­скім на­цы­я­наль­ным ду­ху, «Пад­руч­нік для хат­ніх гас­па­ды­няў», ад дзвюх сёст­раў Іва­ноў­скіх, якія пі­са­лі пад псеў­да­ні­мам Lazdynu Peleda («Са­ва з арэш­ні­ку»).

Між ін­шым, ма­лод­шая сяст­ра з гэ­та­га ду­э­та, Ма­рыя, бы­ла жон­кай вя­до­ма­га бе­ла­рус­ка­га дзея­ча Вац­ла­ва Лас­тоў­ска­га, так што на­зі­раць за тым, як жо­нач­ка пры­ста­соў­вае сла­ву­тую кні­гу сціп­лай па­ні Він­цэн­ты для па­трэб лі­тоў­ска­га на­цы­я­наль­на­га ад­ра­джэн­ня, ён мог на ўлас­ныя во­чы. Шка­да, ад­нак, што яго ўва­га доў­га на ку­лі­нар­най тэ­ме не за­трым­лі­ва­ла­ся. Ка­лі-ні­ка­лі ён ра­біў у сва­іх уз­нёс­лых тво­рах лі­рыч­ныя ад­ступ­лен­ні — то пра кны­шы, то пра бац­він­не, але, ві­даць, у цэ­лым лі­чыў гэ­та спра­вай «баб­скай». А вось шка­да, што не ўзяў­ся пе­ра­клас­ці «Ку­хар­ку Лі­тоў­скую» на бе­ла­рус­кую яшчэ 100 га­доў та­му. Вось вам і роз­ні­ца па­між на­шы­мі ад­ра­джэн­ня­мі. Лі­тоў­скае ней­кае больш прак­тыч­нае вы­хо­дзіць: кні­гу там ку­лі­нар­ную пе­ра­клас­ці або ад­ра­дзіць вы­твор­часць піт­но­га мё­ду. На­шае ж ней­кае больш уз­нёс­лае, з вер­ша­мі і шэс­ця­мі, з роз­ду­мам пра Веч­насць.

Дзя­куй, ад­нак, Бо­гу і пе­ра­клад­чы­цы На­тал­лі Ба­бі­най, што, ха­ця і са спаз­нен­нем на доб­рую сот­ню га­доў, але пе­ра­клад та­кі з'я­віў­ся. На­ват два — бе­ла­рус­кі і рус­кі. Ця­пер су­час­ны бе­ла­рус­кі чы­тач змо­жа сам ад­на­віць смак ко­ліш­ніх шля­хец­кіх бя­сед. Праў­да, не ўсе, як мне зда­ец­ца, «за­па­дуць» на эк­за­тыч­ныя пу­дын­гі ды мель­шпай­зы, на шту­фа­ды, ле­гу­мі­ны ды драз­доў-піс­ку­ноў. А стын­ка і ся­ля­ва, ко­ліш­нія на­шы зна­ка­выя ры­бы? Амаль звя­лі­ся, у Чыр­во­най кні­зе, за іх мож­на ка­лі не ту­рэм­ны тэр­мін, дык вя­лі­кі штраф атры­маць. Але, на­прык­лад, лі­тоў­скія за­ві­ва­ныя зра­зы або Тыш­ке­ві­чаў­скія кал­ду­ны, ба­дай, за­ста­нуц­ца ў на­шым ку­лі­нар­ным ка­но­не на­заўж­ды. Шка­да толь­кі, што на­шы рэ­ста­ра­та­ры, за рэд­кім вы­клю­чэн­нем, да­гэ­туль ма­ла звяр­та­юц­ца да «літ­він­скай» ку­лі­нар­най спад­чы­ны.

Пе­рад пе­ра­клад­чы­цай ста­я­ла скла­да­ная за­да­ча — праз ад­сут­насць бе­ла­рус­ка­моў­най агуль­на­пры­зна­най тэр­мі­на­ло­гіі, зме­нах у да­ступ­нас­ці пра­дук­таў і ў са­мой тэх­на­ло­гіі пры­га­та­ван­ня, якая ўжо не мо­жа ад­да­ваць цэ­лыя дні ней­кай ад­ной стра­ве, не ма­ю­чы шта­ту пры­гон­ных кух­ці­каў. Ды і звы­чай­ных па­мы­лак у ары­гі­наль­ных вы­дан­нях За­вад­скай ня­ма­ла. «Мы спраў­джва­лі змест па вы­дан­нях 1938-га і 1911-га, ні­я­кіх ска­ра­чэн­няў не ра­бі­лі, бо ста­я­ла за­да­ча за­ха­ваць тэкст як гіс­та­рыч­ны пом­нік, — ка­жа Ба­бі­на. — Не па­праў­ля­лі, на­ват ка­лі ў рэ­цэп­ту­ры бы­лі ней­кія па­мыл­кі. Але та­ды ра­бі­лі за­ўва­гі пе­ра­клад­чы­ка: вось тут, на­прык­лад, трэ­ба стра­ву па­са­ліць або з ры­бы трэ­ба жаб­ры вы­браць, але аў­та­рка пра гэ­та не пі­ша. Для та­га­час­ных гас­па­дынь гэ­та бы­ло са­мо са­бой зра­зу­ме­ла, а ця­пе­раш­ня­му чы­та­чу вар­та тое пад­ка­заць».

Так што па­він­шу­ем пе­ра­клад­чы­цу, вы­да­вец­тва «Хар­вест» і ўсіх нас з гэ­тым не­су­мнен­ным на­цы­я­наль­ным зда­быт­кам. Толь­кі пра ад­ну важ­ную хі­бу трэ­ба ска­заць: вы­дан­не вы­ключ­на ба­га­та ілюст­ра­ва­нае, але ані сло­ва не ска­за­на пра кры­ні­цы гэ­тых ілюст­ра­цый. Скла­два­ец­ца ўра­жан­не, што ма­ла якія з іх — вы­нік рэ­аль­на­га пры­га­та­ван­ня страў па рэ­цэп­тах па­ні Він­цэн­ты. Так што на­ступ­ная за­да­ча ў спра­ве ак­ту­а­лі­за­цыі на­шай ку­лі­нар­най спад­чы­ны — гэ­та ад­бор з бы­ло­га «літ­він­ска­га» ка­но­ну най­больш жыц­ця­здоль­ных у сён­няш­ніх умо­вах страў і ві­зу­аль­ная фік­са­цыя іх пры­га­та­ван­ня — не толь­кі ў кні­гах, але і на ві­дэа і раз­на­стай­ных муль­ты­ме­дыя. Ну і, вя­до­ма, вяр­тан­ня ў ся­мей­ны по­быт і гра­мад­скае хар­ча­ван­не!

Ве­ра­шча­ка ад Він­цэн­ты За­вад­скай

Ін­грэ­ды­ен­ты:

2 кг сві­ной ка­рэй­кі,

100 г са­ла

1-2 шклян­кі бу­рачна­га ква­су

«анг­лій­скі» (дух­мя­ны) пе­рац

150 г жыт­ня­га хле­ба

Спо­саб пры­га­та­ван­ня:

Ка­рэй­ку на­сек­чы пар­цый­ны­мі ка­вал­ка­мі, па­са­ліць і пад­сма­жыць на па­тэль­ні на са­ле да ўтва­рэн­ня за­ла­ціс­тай ска­рын­кі. Уліць бу­ра­ко­вы квас (чым больш ква­су, тым кіс­лей­шай атры­ма­ец­ца ве­ра­шча­ка) і як след пра­кі­пя­ціць. У кан­цы вар­кі да­даць на­дзёр­ты хлеб, со­ча­чы, каб со­ус не атры­маў­ся за­над­та гус­тым, усё пе­ра­мя­шаць і пра­ту­шыць. Та­кую ве­ра­шча­ку мож­на га­та­ваць і з яла­ві­чы­ны.

Кухмістр Верашчака